Театрнууд
Буряад театрай омогорхомо түүхэ
7 мая 2022
2201
Буряадаймнай үндэһэн уралигай гайхамшаг гуламта болохо Гүрэнэй Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай байгуулагдаһаар 90 жэлэй ой гүйсэнэ.
Буряад арадайнгаа үндэһэн соёлой, хүгжэмэй болон хатарай дээжэ бэедээ шэнгээһэн алдарта зохёолнуудые тайзан дээрэ мүндэлүүлжэ, бүхы гүрэн түрын, дэлхэйн олон оронуудай харагшадай анхаралда, сэгнэлтэдэ табижа, үндэр мэргэжэл шадабарияа гэршэлһэн алдарта манай уран бэлигтэн тухай, тэдэнэй гайхамшаг ажал хэрэг тухай дурсан хөөрэлдэе.
Б.Барадин, М.Амагаев, Г.Цыбиков, С.Туяа болон бусад. 1930-аад он
1923 оной майн 30-да Дээдэ-Үдэ хото ниислэлтэйгээр Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаһанай һүүлээр соёл гэгээрэлэй үргэн дэлисэтэй ажал бурьялаа һэн. 1925 оной намар элитэ эрдэмтэн Б.Б.Барадинай хүтэлдэг Буряадай эрдэмэй хорооной (Буручком) дэргэдэ уран һайханай таһаг репертуарна зүблэлтэй хамта нээгдэнэ. Буручкомой гэшүүн уран зохёолшо, ниитын ажал ябуулагша П.Н.Дамбинов (Солбонэ Туяа) таһагые даагшаар томилогдоһон байна. Шэнэ эмхи зургаанай оролдолгоор үндэһэн театр байгуулгын, мэргэжэлтэ хүгжэмэй болон уран зурагай хүгжэлтын эшэ үндэһэн бии болоһон юм.
Тэрэ үедэ гуша гаран мянган зоной ажаһуудаг Дээдэ-Үдэ хотодо мэргэжэлтэ театр үгы байгаа. Тээ урид, 1920 ондо Ленинэй университедэй дэргэдэ өөрын репертуартай театрай студи эмхидхэдхэжэ, энээнэй һуури дээрэ ород драмын театр байгуулха гэһэн туршалга урагшагүйдөө бэлэй. Москваһаа болон бусад түбэй хотонуудһаа гастрольдо ерэһэн театрнуудай зүжэгүүдые хаража, ниислэл хотын зон бахаа ханаадаг байгаа.
БМАССР-эй арадай гэгээрэлэй комиссар Базар Барадин болон Петр Дамбиновай оролдолгоор буряад хэлэн дээрэ зүжэг табиха, наадаха арга бэлигтэй, дүршэлтэй хүнүүдые элирүүлгын, Буряадай педтехникумэй һурагшадай болон Зүблэлтэ болон партиин эмхи зургаануудай хүтэлбэрилэгшэдые бэлэдхэлэй һургуулида (Совпартшкола) һурагшадай зэргэһээ шэлэн абалгын хүшэрхэн ажал бэелүүлэгдэдэг һэн. Тэрэ үедэ һайн дуранай артистнуудай бэлдэһэн буряад зүжэгүүдые гансал Дээдэ-Үдэдэ бэшэ, мүн хүдөө аймагуудта ябажа харуулдаг һэн.
Талаан боложо, буряад арадай хүгжэмтэ соёл шэнжэлхэеэ Б.П.Сальмонт түрүүтэй бүлэг хүгжэмшэ-этнографууд Москваһаа ерэһэн байна. Буручкомой зууршалгаар эдэ хүгжэмшэд зургаан һарын һуралсал эмхидхээ һэн. Хүгжэмдэ һэдэбтэй зоной олон байһан ушарһаа тус курсанууд юһэн һарын болгогдоо бэлэй.
Бурпедтехникумэй бэлигтэй оюутадые шэлэжэ абаад, хүгжэмэй эхин шадабарида, буряад болон ород инструментнүүд дээрэ наадажа һургаһан юм. Концертнэ программа бэлдээд, аймагуудаар ябаха үедөө урданай дуунуудые ноототойгоор бэшэжэ абадаг һэн. Энэ ехэ ажал Солбонэ Туяагай харгалзалга доро үнгэрдэг бэлэй.
Чойжил-Лхамо Базарон
Буручкомой Уран һайханай таһаг 1926 ондо репертуарна зүблэлэй шэлэһэн олон зохёолнууд сооһоо Ч.-Лх.Базароной «Таряан», «Хаарташан» зүжэгүүдые, Б.Барадинай ба Д.-Р.Намжилоной «Жэгдэн», «Харанхы байдал» (Д.-Р.Намжилон), И.Дадуевай «Һураһан — далай, һураагүй — балай» гэжэ зүжэгүүдые хуушан монгол хэлэн дээрэ барлахые дурадхаһан юм. Ямар хэлэн дээрэ түрүүшын зүжэгүүд найруулагдаха ёһотойб гэһэн асуудал гаража ерээ. Энэ талаар тэрэ үеын соёлой ажал ябуулагшад эб нэгэн бэшэ, олон хараа бодолтой һэн. Тэрэл 1929 ондо буряад хэлэ бэшэг лата үзэгтэ оруулагдаһан гээд һануулая. Нэгэн ниитэ литературна хэлэнэй хүндүүлхэй асуудал тэрэ гэһээр хэлсэгдэжэл байгаа, мүнөөшье, XXI зуун жэлэй эхиндэ, хэлсэгдэһэн зандаа...
Уласай буряад театрай байгуулалтын ажалые хүтэлэгшэд арадай үндэһэн соёлой нөөсэ баялигта ямараар хандаха ёһотойб, ямарыень шэнэ эрхэ байдалда хэрэглэхэб, ямарһаань арсахаб гэхэ мэтын тон бэрхэшээлтэй асуудалнуудые шиидхэхэ ёһотой байгаа. Теориин талаһаа энэ асуудал шиидхэхэ тухай эгээн түрүүн Базар Барадин бодолгото болоо һэн.
1924 оной «Жизнь Бурятии» гэжэ сэтгүүлэй 6-дахи дугаарта хэблэгдэһэн «Вопросы сценического искусства бурят-монголов» гэжэ статья соогоо өөрынгөө һанамжа тэрэ тодорхойлоо. Үндэһэн театр байгуулхадаа буряад арадай соёлой эрдэни зэндэмэни болохо зүйлнүүдые заатагүй хараада абаха хэрэгтэй гэжэ тэрэ онсолоо. Нэн түрүүн, буряад бөөнэрэй түрэлхиин оюун бэлиг хараада абаха: бөөгэй уран үгэ (бөөгэй дурдалгануудые ябууд зохёохо бэлиг), хүгжэмэй болон хатарай уран бэлигые. Юунтэйшье жэшэхээр бэшэ, дабтамаар бэшэ, ябууд зуура бэелдэг энэ үзэгдэлые уран һайханай талаар шэнжэлжэ, ерээдүйдэ үндэһэн театрай зохёолнуудта таатай ушарта хэрэглэжэ болохоор. Мүн туршалга ябуулжа болоно гээд Б.Барадин тэмдэглэhэн юм.
Энээнһээ гадна автор дасан дугануудта болодог Цамай наадан дээрэ тогтожо, үнгэтэ һайхан талыень үндэрөөр сэгнээ һэн. Түбэд ба монгол эхэ бэшэгүүд дээрэ үндэһэлһэн урданай түүхэтэй, гүн удхатай энэ нааданиие алгад гаража болохогүй. Гэбэшье энэ ехэ баялигые эдлэхын тула тусхай бэлэдхэл хэрэгтэй гэжэ Б.Барадин онсолоо. Эрдэмтэн уридшье Цамай нааданиие шэнжэлһэн байха юм: 1909 ондо «Зап.ИРГО» гэжэ суглуулбари соо тэрэнэй бэшэһэн «Цам Миларайбы» гэжэ статья гараа һэн.
Мария Шамбуева
Буряадай элитэ хүбүүдэй нэгэн Солбонэ Туяа 1926, 1927 онуудай туршада Буручкомой таһагай зүблөөнүүдтэ үгэ хэлэхэдээ, мүн сонинуудай хуудаһануудта хэблэгдэһэн «Беседы по вопросам искусства», «Искусство бурятских дацанов» гэжэ статьянуудтаа Б.Барадинай хараа бодолнуудта дүтэрхы шугам баримталдаг байһанаа гэршэлээ һэн.
Дээдэ-Үдэдэ 1928 оной намар Уласхоорондын Улаан стадионой Оргтеатрай (хүтэлэгшэнь Е.П.Просветов) гастрольдо ерэхэдэнь, хэдэн жэлэй туршада хотодомнай байрлаад, саг үргэлжын ород театр байгуулхада туһалхыень баадхаһан юм. Энэл театрай һуури дээрэ буряад артистнуудые бэлдэхэ арга боломжо дүүрэн хэрэглэхые Е.П.Просветов дурадхаа бэлэй. Тиигэжэ ехэ ажалай эхин табигдаа һэн.
Хаа хаанаһаа сугларжа, бэлэдхэл гараһан бэлигтэй буряад басагад, хүбүүдые шэлэжэ абалгын харалган 1929 оной апрель соо болобо. Наркомпросой дэргэдэ байгуулагдаһан театральна студида эгээн эрхим гэжэ тоологдоһон 12 хүн, тэдэнэй тоодо буряад театрай ерээдүй одод — Н.Гендунова, Ч.Генинов, Ж.Пагбаин, У.Болдонова болон бусад абтаба. Оргтеатрай артистнууд М.Н.Святская, Н.Е.Невельский студиие хүтэлһэн юм.
Тэрэл жэлэй зун оюутад Н.Невельскиин ударидалга доро Сэлэнгын аймагта һуралсалаа ябуулхаяа гараба. Тамчын дасанда Цамай нааданда бэлэдхэл яажа үнгэрдэг байһые, ламанарай пантомима, хатарайнь хүдэлсэ бүхэниие анхаралтайгаар шэнжэлһэн байна. Энээнһээ гадна тодо һайнаар дуугарха, дуулаха талаар, акробатикын хэшээлнүүдые абадаг һэн. Июль-август һара соо ерээдүй артистнууд буряад угалза хээнүүдэй, костюмуудай, багуудай, шэмэг зүүдхэлнүүдэй, лама санаартанай гутал, хубсаһанай зүйлнүүдэй 100 гаран зурагуудые бүтээһэн, шажан мүргэлэй 300 гаран эд зүйл суглуулһан байха юм.
Саг үргэлжэ залуу буряад артистнууд хүдөө нютагуудаар гастрольдо ябажа, дуу хатараа, буряад зүжэгүүдээ харагшадта бэлэглэдэг байгаа. Энэ түрүүшын артистнуудай бүлэгтэ үндэhэн театрай ерээдүй гайхамшаг бэлигтэн Мария Шамбуева, Гомбожап Цыдынжапов бэлиг талаангаа мүлижэ ябаhан юм.
Павел Берлинский
1929 ондо хүгжэмтэ энэ бүлэг Үндэhэн искусствын байшанай хүгжэмтэ студиин бүридэлдэ абтаhан. Эрхүү хотоhоо гарбалтай пианист, дирижер, композитор, Москвагай консерваториин профессор П.М.Берлинский студиин гэшүүдтэ багшалhан байна.
Шэнэ сагай буряад хүгжэмэй уралиг зохёон байгуулагшадай нэгэн, БМАССР-эй Композиторнуудай холбооной эхиндэ байhан, БурАССР-эй арадай артист П.М.Берлинский уласаймнай искусствын хүгжэлтэдэ гүнзэгы мүр үлөөhэн габьяатай.
Валерий Инкижиновэй оруулhан хуби ехэ
1928 ондо Буряадтамнай соелой һонин үйлэ хэрэг болоһон юм. Суута режиссер В.Пудовкин «Потомок Чингис-хана» гэжэ киногой зарим хэсэгүүдые буулгахаяа ерэһэн байна. Буряад арадаа бүхы дэлхэйгээр суурхуулһан бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн Валерий Инкижинов гол ролиие гүйсэдхэһэн юм. Алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольдын шаби, актер болон режиссер В.И.Инкижинов (1894-1973) Буряад-монгол театрай эшэ үндэһэ табилгын хүндүүлхэй асуудалнууд тухай 1928 оной апрелиин 4, 9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн ехэ зүблөөн дээрэ тэрэ элидхээ һэн. Тэрэ үеын үндэһэн театрай уралигые ямар аргаар, ямар шэглэлээр хүгжөөхэ тухай иимэ дээдэ зэргын мэргэжэлтэнэй һанамжа тон шухала удхатай бэлэй.
Валерий Инкижинов
Боохон нютаг тоонтотой Валерий Инкижинов 1916 онһоо Всеволод Мейерхольдтой танил тала болоһон, 1920 оноор тэрэнэй байгуулһан театрта ахамад режиссерой орлогшоор хүдэлһэн юм. ГВЫРМ (Государственные высшие режиссерские курсы) гээшэдэ С.Эйзенштейн, Е.Габрилович, И.Пырьев, С.Юткевич, Э.Гарин, И.Ильинский, М.Штраух болон бусад, саашадаа алдар суута актер, режиссер болоһон зонтой суг һуража гараһан байна. Александринска театрта, һүүлдэнь Бородинская үйлсөөр оршодог студида Всеволод Мейерхольд гайхамшаг һонин туршалга ябуулжа, трагическа гротеск гэһэн тайзанай маягые хотын талмай дээрэ үнгэрдэг арадай шог зугаа нааданай (балаган) маягтай холбоһон байна. Бэлиг түгэлдэр найруулагша болон актернуудай гайхалтай ажалые бүлэг эдэбхитэд, тэдэнэй тоодо Валерий Брюсов, Александр Скрябин, Михаил Кузьмин, Николай Гумилев, Александр Блок болон бусад дэмжэһэн түүхэтэй. Энэ студиин тайзан дээрэ В.Мейерхольд А.Блогой «Незнакомка», «Балаганчик» зүжэгүүдые табяа һэн.
В.Инкижинов ахамад режиссер В.Мейерхольдын туһалагша байхаһаа гадна найруулһан хэдэн зүжэгүүдтэнь наадаһан юм. Жэшээнь, «Воздушный рогоносец» зүжэгтэ Игорь Ильинский, Мария Бабанова актернуудтай хамта наадаа һэн. Саашадаа тэрэ өөрөө кино буулгадаг болоо. «Расплата» (1925), «Вор» (1927), «Комета» (1930) фильмнүүдые буулгаа, мүн өөрөө наадаа. «Потомок Чингис-хана» фильмдэ наадаһан Баирай роль тэрэниие эгээн ехээр суурхуулһан түүхэтэй. Борьёогой үргэн талада, Сэлэнгын эрьедэ, Тамчын дасанда энэ кино буулгагдаа һэн.
Баруун ба Зүүн зүгэй театрай уралигай заншалнуудые нэгэдхээд, үндэһэн буряад соёлдоо, арадай уран бэлигэй баялигта түшэглэн, буряад-монгол театр байгуулха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов тоолодог һэн. Үгын талаар: үльгэршэдэй түүрээлгэ соо, аман зохёолой гүн баялиг соо, оперодол адли, дасангуудта болодог хүгжэмтэй, оркестртэй мүргэлэй ёһолол соо буряад-монгол театрай уралигай эхин булагууд оршоно гэжэ тэрэ тэмдэглэһэн байна.
Һуудал байдалай, ажахы ябуулгын талаар хүнэй Хүдэлсэ бүхэн өөр өөрын нэгэ жэгдэ хүдэлөөнтэй, уян нугаралтай. Зэргэлээд — хэлсээтэ хүдэлсэ — хатар, мүн хүгжэмөөр болон һүр жабхаланаар дүүрэн жагсаал. Арадайнгаа хатар, Цамай балет, бөөгэй хатар болон ёһололнуудые суглуулжа, шэнжэлхэ, сээжэлдэхэдээ, буряад театрай байшанай үндэһэ табиһан болоно.
Валерий Инкижинов
Буряад драматурги хүгжөөхэ, шэнэ сагтаа тааруу темэнүүдые олохо шухала гээд В.Инкижинов тэмдэглээ.
Буряад арадай хүгжэм дуунда хэр угһаа дуратай зан заншалые, өөрын хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байһан ушарые хараада абабал, залуу үндэһэн театрта эдэ бүгэдэ өөрын һуури эзэлхэ гээд батаар найдаһанаа тэрэ мэдүүлнэ. Буряад-монголшуудай зохёоһон оперонууд мүндэлхэл байха гэһэн тэрэнэй һанамжа оройдоол 10 жэл үнгэрхэдэ, бэелүүлэгдэһэн түүхэтэй.
Саг үргэлжын тайзан хэрэгтэй. Тус тус зүжэг бүхэндэ тайзанай өөрсэ түхеэрэлгэ хэрэгтэй боложо магадгүй. Энэ ушарта театрай уран зураашын ажал шухала үүргэтэй, хубисхалта удха шанартай.
Режиссер болбол актерой ажалые дууһан мэдэхэ ёһотой. Республика мүнөө үедэ режиссерой мэргэжэлдэ түргэн мүрөөр һургажархиха аргагүй байна. Тиимэһээ түрүүшын жэлнүүдтэ «театральна варягуудай» хүтэлбэри доро шэнэ театр хүдэлхэ болоно. Шэнэ совет үеын ород театрай арга дүрэнүүдтэй танилсуулха зуураа, хитад театрай режиссура шудалха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов һанамжална. Юундэб гэхэдэ, ород хубисхалта театр хитад театрай замда тон дүтэ зүргөөр алхална гээд суута уран бэлигтэн бодомжолһон байна.
«Һуралсалай» хаһа удангүй үнгэржэ, шэнэ түхэлэй, өөрын шарайтай буряад театр мүндэлхэ гээд В.Инкижинов найдаа бэлэй. Тэрэнэй һанамжа дурадхалнуудай олонхинь тэрэ үедэ бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн. Гэбэшье мэргэжэлтэ ород театрай хотодомнай үгы байһан ушар хүгжэлтэдэ яһалхан һаалта болодог һэн.
Үндэһэн уралигай байшан (Дом национального искусства) 1930 оной март соо Доржи Банзаровай нүгшэһөөр 75 жэлэй ойдо зорюулһан зүжэг табиһан юм. Ород хэлэн дээрэ сценариие Г.В.Брауэр, дуунууд болон декламациие Солбонэ Туяа, хүгжэмыень композитор П.М.Берлинский зохёогоо һэн. Олон артистнуудай хабаадалгатай үзэгдэлнүүдтэ бүреэ, бишхүүр, сан хэнгэрэг мэтын дасанай хүгжэмтэ зэмсэгүүдые хэрэглэһэн ехэ оркестр һүр жабхалантайгаар наадаа бэлэй. Энэ зүжэгтэ Д.Банзаров, арадай түлөөлэгшэд баг үгыгөөр наадаһан һаа, алба хаагшад, пристав, баяшуул ногоон багуудые үмдэнхэй һэн. Гурба удаа энэ зүжэг табигдаад, һүүлээрнь 8-9 һарын туршада уласай хэблэлдэ үгэ буляалдаата зүбшэн хэлсэлгэ болобо. Тэрэ үеын сонинуудта хэблэгдэһэн статьянуудые суглуулжа шүүмжэлээд, элитэ искусство шэнжэлэгшэ В.Ц.Найдакова 1974 ондо «Бурятский советский драматический театр» гэжэ ном соогоо ниитэлһэн юм.
«Буржуазна соёлтой эрид тэмсэхэ, феодально-теократическа (ламын) соёлһоо арсаха» гэһэн шиидхэбэри намай ехэ суглаан дээрэ абтаад, тус зүжэг хоригдоо бэлэй. 1931 оной мартын 1-дэ БМАССР-эй Засагай газар Үндэһэн уралигай байшанай ажал болюулаад, тэрэнэй орондо театральна ба хүгжэмэй таһагуудтай уралигай техникум нээһэн байна.
Фильмһээ хэһэг
Тиигэжэ намай зүблэлэй шиидхэбэреэр дээдэ Тэнгэриһээ заяатай үндэһэн уралигай гүн удхань үгы хэгдэжэ, театр хадаа гансал материалис үзэгдэл гээд тоологдодог болоhон тухай В.Ц.Найдакова тодорхойлно. Энээнэй һүүлээр үнишье болонгүй дасан дуганууд һандаргагдажа эхилээ. Үндэһэн театрай саашанхи хүгжэлтын зам эрид хубилгагдаа һэн.
Валерий Инкижиновэй хуби заяан баһа эридээр эрьежэ, 1929 ондо Париж ошоод, гэдэргээ бусаагүй. Францида, Германида, Голливудта ехэ олон фильмнүүдтэ наадаһан юм. «Всемирная история кино» гэжэ ном соогоо Жорж Садуль Валерий Инкижиновые дэлхэйн эгээн бэлигтэй кино ябуулагшадай тоодо нэрлэһэн байна.
2004 ондо Буряад ороной тэрэ үедэ соёлой сайд В.Б.Прокопьев түрүүтэй бүлэг түлөөлэгшэд алдар суута нютагайнгаа хүбүүн В.И.Инкижиновэй нэрэ солые хүндэлжэ, хүүр дээрэнь баглаа сэсэгүүдые табиһан юм. Дурасхаалай һайн һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, буддын шажанай ёһоор ном уншагдаа һэн. Энэ аша буянтай хэрэг үйлэдэхэдэ, Францида ажалаа ябуулдаг GRALTAN гэжэ Буряад соёлой эблэл ехэ үүргэ дүүргэһэн гээд тэмдэглэе. Буряад Уласай, Эрхүү можын ниитын эдэбхитэд В.Инкижиновэй жаса байгуулаа һэн. Буряад арадаа дэлхэйгээр суурхуулһан алдар солото хүбүүнэйнгээ дурасхаалда зорюулагдаһан олон хэмжээ ябуулганууд энэ жасын оролдолгоор үнгэрөө, мүн Г.Рыбина-Дрюон, Б.Дрюон авторнуудай В.Инкижинов тухай бэшэһэн ном нара хараа һэн. Журналист, фотограф Бернар Дрюон нүхэртэйгээ буряад яhатан Галина Рыбинагай «Буряад үнэндэ» айлшалхада, һонирхолтой тэрэ уулзалгада хабаадалсаа һэмди.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.И.Инкижинов. Проблемы бурят-монгольского театра. // «Жизнь Бурятии», 1929, №№ 3,4.
2.«Искусство Бурят-Монголии и очередные задачи». Тезисы, принятые областным партийным совещанием от 10-14 ноября 1930 г. по культурному строительству. «Культура Бурятии», 1932, № 1.
3.Голубев Е. Потомок Чингис-хана. // «Байкал», 1992, № 2.
4.Филина М. Валерий Инкижинов — ученик Мейерхольда // «Ленинское знамя», (Кяхта), 1993, 1 июля.
5.Найдаков В.Ц. Бурятская драматургия. — Улан-Удэ, 1959.
6.Найдакова В.Ц. Бурятский советский драматический театр. — Улан-Удэ, 1974.
Б.Барадин, М.Амагаев, Г.Цыбиков, С.Туяа болон бусад. 1930-аад он
1923 оной майн 30-да Дээдэ-Үдэ хото ниислэлтэйгээр Буряад-Монголой АССР-эй байгуулагдаһанай һүүлээр соёл гэгээрэлэй үргэн дэлисэтэй ажал бурьялаа һэн. 1925 оной намар элитэ эрдэмтэн Б.Б.Барадинай хүтэлдэг Буряадай эрдэмэй хорооной (Буручком) дэргэдэ уран һайханай таһаг репертуарна зүблэлтэй хамта нээгдэнэ. Буручкомой гэшүүн уран зохёолшо, ниитын ажал ябуулагша П.Н.Дамбинов (Солбонэ Туяа) таһагые даагшаар томилогдоһон байна. Шэнэ эмхи зургаанай оролдолгоор үндэһэн театр байгуулгын, мэргэжэлтэ хүгжэмэй болон уран зурагай хүгжэлтын эшэ үндэһэн бии болоһон юм.
Тэрэ үедэ гуша гаран мянган зоной ажаһуудаг Дээдэ-Үдэ хотодо мэргэжэлтэ театр үгы байгаа. Тээ урид, 1920 ондо Ленинэй университедэй дэргэдэ өөрын репертуартай театрай студи эмхидхэдхэжэ, энээнэй һуури дээрэ ород драмын театр байгуулха гэһэн туршалга урагшагүйдөө бэлэй. Москваһаа болон бусад түбэй хотонуудһаа гастрольдо ерэһэн театрнуудай зүжэгүүдые хаража, ниислэл хотын зон бахаа ханаадаг байгаа.
БМАССР-эй арадай гэгээрэлэй комиссар Базар Барадин болон Петр Дамбиновай оролдолгоор буряад хэлэн дээрэ зүжэг табиха, наадаха арга бэлигтэй, дүршэлтэй хүнүүдые элирүүлгын, Буряадай педтехникумэй һурагшадай болон Зүблэлтэ болон партиин эмхи зургаануудай хүтэлбэрилэгшэдые бэлэдхэлэй һургуулида (Совпартшкола) һурагшадай зэргэһээ шэлэн абалгын хүшэрхэн ажал бэелүүлэгдэдэг һэн. Тэрэ үедэ һайн дуранай артистнуудай бэлдэһэн буряад зүжэгүүдые гансал Дээдэ-Үдэдэ бэшэ, мүн хүдөө аймагуудта ябажа харуулдаг һэн.
Талаан боложо, буряад арадай хүгжэмтэ соёл шэнжэлхэеэ Б.П.Сальмонт түрүүтэй бүлэг хүгжэмшэ-этнографууд Москваһаа ерэһэн байна. Буручкомой зууршалгаар эдэ хүгжэмшэд зургаан һарын һуралсал эмхидхээ һэн. Хүгжэмдэ һэдэбтэй зоной олон байһан ушарһаа тус курсанууд юһэн һарын болгогдоо бэлэй.
Бурпедтехникумэй бэлигтэй оюутадые шэлэжэ абаад, хүгжэмэй эхин шадабарида, буряад болон ород инструментнүүд дээрэ наадажа һургаһан юм. Концертнэ программа бэлдээд, аймагуудаар ябаха үедөө урданай дуунуудые ноототойгоор бэшэжэ абадаг һэн. Энэ ехэ ажал Солбонэ Туяагай харгалзалга доро үнгэрдэг бэлэй.
Чойжил-Лхамо Базарон
Буручкомой Уран һайханай таһаг 1926 ондо репертуарна зүблэлэй шэлэһэн олон зохёолнууд сооһоо Ч.-Лх.Базароной «Таряан», «Хаарташан» зүжэгүүдые, Б.Барадинай ба Д.-Р.Намжилоной «Жэгдэн», «Харанхы байдал» (Д.-Р.Намжилон), И.Дадуевай «Һураһан — далай, һураагүй — балай» гэжэ зүжэгүүдые хуушан монгол хэлэн дээрэ барлахые дурадхаһан юм. Ямар хэлэн дээрэ түрүүшын зүжэгүүд найруулагдаха ёһотойб гэһэн асуудал гаража ерээ. Энэ талаар тэрэ үеын соёлой ажал ябуулагшад эб нэгэн бэшэ, олон хараа бодолтой һэн. Тэрэл 1929 ондо буряад хэлэ бэшэг лата үзэгтэ оруулагдаһан гээд һануулая. Нэгэн ниитэ литературна хэлэнэй хүндүүлхэй асуудал тэрэ гэһээр хэлсэгдэжэл байгаа, мүнөөшье, XXI зуун жэлэй эхиндэ, хэлсэгдэһэн зандаа...
Уласай буряад театрай байгуулалтын ажалые хүтэлэгшэд арадай үндэһэн соёлой нөөсэ баялигта ямараар хандаха ёһотойб, ямарыень шэнэ эрхэ байдалда хэрэглэхэб, ямарһаань арсахаб гэхэ мэтын тон бэрхэшээлтэй асуудалнуудые шиидхэхэ ёһотой байгаа. Теориин талаһаа энэ асуудал шиидхэхэ тухай эгээн түрүүн Базар Барадин бодолгото болоо һэн.
1924 оной «Жизнь Бурятии» гэжэ сэтгүүлэй 6-дахи дугаарта хэблэгдэһэн «Вопросы сценического искусства бурят-монголов» гэжэ статья соогоо өөрынгөө һанамжа тэрэ тодорхойлоо. Үндэһэн театр байгуулхадаа буряад арадай соёлой эрдэни зэндэмэни болохо зүйлнүүдые заатагүй хараада абаха хэрэгтэй гэжэ тэрэ онсолоо. Нэн түрүүн, буряад бөөнэрэй түрэлхиин оюун бэлиг хараада абаха: бөөгэй уран үгэ (бөөгэй дурдалгануудые ябууд зохёохо бэлиг), хүгжэмэй болон хатарай уран бэлигые. Юунтэйшье жэшэхээр бэшэ, дабтамаар бэшэ, ябууд зуура бэелдэг энэ үзэгдэлые уран һайханай талаар шэнжэлжэ, ерээдүйдэ үндэһэн театрай зохёолнуудта таатай ушарта хэрэглэжэ болохоор. Мүн туршалга ябуулжа болоно гээд Б.Барадин тэмдэглэhэн юм.
Энээнһээ гадна автор дасан дугануудта болодог Цамай наадан дээрэ тогтожо, үнгэтэ һайхан талыень үндэрөөр сэгнээ һэн. Түбэд ба монгол эхэ бэшэгүүд дээрэ үндэһэлһэн урданай түүхэтэй, гүн удхатай энэ нааданиие алгад гаража болохогүй. Гэбэшье энэ ехэ баялигые эдлэхын тула тусхай бэлэдхэл хэрэгтэй гэжэ Б.Барадин онсолоо. Эрдэмтэн уридшье Цамай нааданиие шэнжэлһэн байха юм: 1909 ондо «Зап.ИРГО» гэжэ суглуулбари соо тэрэнэй бэшэһэн «Цам Миларайбы» гэжэ статья гараа һэн.
Мария Шамбуева
Буряадай элитэ хүбүүдэй нэгэн Солбонэ Туяа 1926, 1927 онуудай туршада Буручкомой таһагай зүблөөнүүдтэ үгэ хэлэхэдээ, мүн сонинуудай хуудаһануудта хэблэгдэһэн «Беседы по вопросам искусства», «Искусство бурятских дацанов» гэжэ статьянуудтаа Б.Барадинай хараа бодолнуудта дүтэрхы шугам баримталдаг байһанаа гэршэлээ һэн.
Дээдэ-Үдэдэ 1928 оной намар Уласхоорондын Улаан стадионой Оргтеатрай (хүтэлэгшэнь Е.П.Просветов) гастрольдо ерэхэдэнь, хэдэн жэлэй туршада хотодомнай байрлаад, саг үргэлжын ород театр байгуулхада туһалхыень баадхаһан юм. Энэл театрай һуури дээрэ буряад артистнуудые бэлдэхэ арга боломжо дүүрэн хэрэглэхые Е.П.Просветов дурадхаа бэлэй. Тиигэжэ ехэ ажалай эхин табигдаа һэн.
Хаа хаанаһаа сугларжа, бэлэдхэл гараһан бэлигтэй буряад басагад, хүбүүдые шэлэжэ абалгын харалган 1929 оной апрель соо болобо. Наркомпросой дэргэдэ байгуулагдаһан театральна студида эгээн эрхим гэжэ тоологдоһон 12 хүн, тэдэнэй тоодо буряад театрай ерээдүй одод — Н.Гендунова, Ч.Генинов, Ж.Пагбаин, У.Болдонова болон бусад абтаба. Оргтеатрай артистнууд М.Н.Святская, Н.Е.Невельский студиие хүтэлһэн юм.
Тэрэл жэлэй зун оюутад Н.Невельскиин ударидалга доро Сэлэнгын аймагта һуралсалаа ябуулхаяа гараба. Тамчын дасанда Цамай нааданда бэлэдхэл яажа үнгэрдэг байһые, ламанарай пантомима, хатарайнь хүдэлсэ бүхэниие анхаралтайгаар шэнжэлһэн байна. Энээнһээ гадна тодо һайнаар дуугарха, дуулаха талаар, акробатикын хэшээлнүүдые абадаг һэн. Июль-август һара соо ерээдүй артистнууд буряад угалза хээнүүдэй, костюмуудай, багуудай, шэмэг зүүдхэлнүүдэй, лама санаартанай гутал, хубсаһанай зүйлнүүдэй 100 гаран зурагуудые бүтээһэн, шажан мүргэлэй 300 гаран эд зүйл суглуулһан байха юм.
Саг үргэлжэ залуу буряад артистнууд хүдөө нютагуудаар гастрольдо ябажа, дуу хатараа, буряад зүжэгүүдээ харагшадта бэлэглэдэг байгаа. Энэ түрүүшын артистнуудай бүлэгтэ үндэhэн театрай ерээдүй гайхамшаг бэлигтэн Мария Шамбуева, Гомбожап Цыдынжапов бэлиг талаангаа мүлижэ ябаhан юм.
Павел Берлинский
1929 ондо хүгжэмтэ энэ бүлэг Үндэhэн искусствын байшанай хүгжэмтэ студиин бүридэлдэ абтаhан. Эрхүү хотоhоо гарбалтай пианист, дирижер, композитор, Москвагай консерваториин профессор П.М.Берлинский студиин гэшүүдтэ багшалhан байна.
Шэнэ сагай буряад хүгжэмэй уралиг зохёон байгуулагшадай нэгэн, БМАССР-эй Композиторнуудай холбооной эхиндэ байhан, БурАССР-эй арадай артист П.М.Берлинский уласаймнай искусствын хүгжэлтэдэ гүнзэгы мүр үлөөhэн габьяатай.
Валерий Инкижиновэй оруулhан хуби ехэ
1928 ондо Буряадтамнай соелой һонин үйлэ хэрэг болоһон юм. Суута режиссер В.Пудовкин «Потомок Чингис-хана» гэжэ киногой зарим хэсэгүүдые буулгахаяа ерэһэн байна. Буряад арадаа бүхы дэлхэйгээр суурхуулһан бэлигтэй хүбүүдэй нэгэн Валерий Инкижинов гол ролиие гүйсэдхэһэн юм. Алдар суута режиссер В.Э.Мейерхольдын шаби, актер болон режиссер В.И.Инкижинов (1894-1973) Буряад-монгол театрай эшэ үндэһэ табилгын хүндүүлхэй асуудалнууд тухай 1928 оной апрелиин 4, 9 үдэрнүүдтэ үнгэрһэн ехэ зүблөөн дээрэ тэрэ элидхээ һэн. Тэрэ үеын үндэһэн театрай уралигые ямар аргаар, ямар шэглэлээр хүгжөөхэ тухай иимэ дээдэ зэргын мэргэжэлтэнэй һанамжа тон шухала удхатай бэлэй.
Валерий Инкижинов
Боохон нютаг тоонтотой Валерий Инкижинов 1916 онһоо Всеволод Мейерхольдтой танил тала болоһон, 1920 оноор тэрэнэй байгуулһан театрта ахамад режиссерой орлогшоор хүдэлһэн юм. ГВЫРМ (Государственные высшие режиссерские курсы) гээшэдэ С.Эйзенштейн, Е.Габрилович, И.Пырьев, С.Юткевич, Э.Гарин, И.Ильинский, М.Штраух болон бусад, саашадаа алдар суута актер, режиссер болоһон зонтой суг һуража гараһан байна. Александринска театрта, һүүлдэнь Бородинская үйлсөөр оршодог студида Всеволод Мейерхольд гайхамшаг һонин туршалга ябуулжа, трагическа гротеск гэһэн тайзанай маягые хотын талмай дээрэ үнгэрдэг арадай шог зугаа нааданай (балаган) маягтай холбоһон байна. Бэлиг түгэлдэр найруулагша болон актернуудай гайхалтай ажалые бүлэг эдэбхитэд, тэдэнэй тоодо Валерий Брюсов, Александр Скрябин, Михаил Кузьмин, Николай Гумилев, Александр Блок болон бусад дэмжэһэн түүхэтэй. Энэ студиин тайзан дээрэ В.Мейерхольд А.Блогой «Незнакомка», «Балаганчик» зүжэгүүдые табяа һэн.
В.Инкижинов ахамад режиссер В.Мейерхольдын туһалагша байхаһаа гадна найруулһан хэдэн зүжэгүүдтэнь наадаһан юм. Жэшээнь, «Воздушный рогоносец» зүжэгтэ Игорь Ильинский, Мария Бабанова актернуудтай хамта наадаа һэн. Саашадаа тэрэ өөрөө кино буулгадаг болоо. «Расплата» (1925), «Вор» (1927), «Комета» (1930) фильмнүүдые буулгаа, мүн өөрөө наадаа. «Потомок Чингис-хана» фильмдэ наадаһан Баирай роль тэрэниие эгээн ехээр суурхуулһан түүхэтэй. Борьёогой үргэн талада, Сэлэнгын эрьедэ, Тамчын дасанда энэ кино буулгагдаа һэн.
Баруун ба Зүүн зүгэй театрай уралигай заншалнуудые нэгэдхээд, үндэһэн буряад соёлдоо, арадай уран бэлигэй баялигта түшэглэн, буряад-монгол театр байгуулха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов тоолодог һэн. Үгын талаар: үльгэршэдэй түүрээлгэ соо, аман зохёолой гүн баялиг соо, оперодол адли, дасангуудта болодог хүгжэмтэй, оркестртэй мүргэлэй ёһолол соо буряад-монгол театрай уралигай эхин булагууд оршоно гэжэ тэрэ тэмдэглэһэн байна.
Һуудал байдалай, ажахы ябуулгын талаар хүнэй Хүдэлсэ бүхэн өөр өөрын нэгэ жэгдэ хүдэлөөнтэй, уян нугаралтай. Зэргэлээд — хэлсээтэ хүдэлсэ — хатар, мүн хүгжэмөөр болон һүр жабхаланаар дүүрэн жагсаал. Арадайнгаа хатар, Цамай балет, бөөгэй хатар болон ёһололнуудые суглуулжа, шэнжэлхэ, сээжэлдэхэдээ, буряад театрай байшанай үндэһэ табиһан болоно.
Валерий Инкижинов
Буряад драматурги хүгжөөхэ, шэнэ сагтаа тааруу темэнүүдые олохо шухала гээд В.Инкижинов тэмдэглээ.
Буряад арадай хүгжэм дуунда хэр угһаа дуратай зан заншалые, өөрын хүгжэмэй зэмсэгүүдтэй байһан ушарые хараада абабал, залуу үндэһэн театрта эдэ бүгэдэ өөрын һуури эзэлхэ гээд батаар найдаһанаа тэрэ мэдүүлнэ. Буряад-монголшуудай зохёоһон оперонууд мүндэлхэл байха гэһэн тэрэнэй һанамжа оройдоол 10 жэл үнгэрхэдэ, бэелүүлэгдэһэн түүхэтэй.
Саг үргэлжын тайзан хэрэгтэй. Тус тус зүжэг бүхэндэ тайзанай өөрсэ түхеэрэлгэ хэрэгтэй боложо магадгүй. Энэ ушарта театрай уран зураашын ажал шухала үүргэтэй, хубисхалта удха шанартай.
Режиссер болбол актерой ажалые дууһан мэдэхэ ёһотой. Республика мүнөө үедэ режиссерой мэргэжэлдэ түргэн мүрөөр һургажархиха аргагүй байна. Тиимэһээ түрүүшын жэлнүүдтэ «театральна варягуудай» хүтэлбэри доро шэнэ театр хүдэлхэ болоно. Шэнэ совет үеын ород театрай арга дүрэнүүдтэй танилсуулха зуураа, хитад театрай режиссура шудалха хэрэгтэй гээд В.Инкижинов һанамжална. Юундэб гэхэдэ, ород хубисхалта театр хитад театрай замда тон дүтэ зүргөөр алхална гээд суута уран бэлигтэн бодомжолһон байна.
«Һуралсалай» хаһа удангүй үнгэржэ, шэнэ түхэлэй, өөрын шарайтай буряад театр мүндэлхэ гээд В.Инкижинов найдаа бэлэй. Тэрэнэй һанамжа дурадхалнуудай олонхинь тэрэ үедэ бэелүүлэгдэжэ эхилээ һэн. Гэбэшье мэргэжэлтэ ород театрай хотодомнай үгы байһан ушар хүгжэлтэдэ яһалхан һаалта болодог һэн.
Үндэһэн уралигай байшан (Дом национального искусства) 1930 оной март соо Доржи Банзаровай нүгшэһөөр 75 жэлэй ойдо зорюулһан зүжэг табиһан юм. Ород хэлэн дээрэ сценариие Г.В.Брауэр, дуунууд болон декламациие Солбонэ Туяа, хүгжэмыень композитор П.М.Берлинский зохёогоо һэн. Олон артистнуудай хабаадалгатай үзэгдэлнүүдтэ бүреэ, бишхүүр, сан хэнгэрэг мэтын дасанай хүгжэмтэ зэмсэгүүдые хэрэглэһэн ехэ оркестр һүр жабхалантайгаар наадаа бэлэй. Энэ зүжэгтэ Д.Банзаров, арадай түлөөлэгшэд баг үгыгөөр наадаһан һаа, алба хаагшад, пристав, баяшуул ногоон багуудые үмдэнхэй һэн. Гурба удаа энэ зүжэг табигдаад, һүүлээрнь 8-9 һарын туршада уласай хэблэлдэ үгэ буляалдаата зүбшэн хэлсэлгэ болобо. Тэрэ үеын сонинуудта хэблэгдэһэн статьянуудые суглуулжа шүүмжэлээд, элитэ искусство шэнжэлэгшэ В.Ц.Найдакова 1974 ондо «Бурятский советский драматический театр» гэжэ ном соогоо ниитэлһэн юм.
«Буржуазна соёлтой эрид тэмсэхэ, феодально-теократическа (ламын) соёлһоо арсаха» гэһэн шиидхэбэри намай ехэ суглаан дээрэ абтаад, тус зүжэг хоригдоо бэлэй. 1931 оной мартын 1-дэ БМАССР-эй Засагай газар Үндэһэн уралигай байшанай ажал болюулаад, тэрэнэй орондо театральна ба хүгжэмэй таһагуудтай уралигай техникум нээһэн байна.
Фильмһээ хэһэг
Тиигэжэ намай зүблэлэй шиидхэбэреэр дээдэ Тэнгэриһээ заяатай үндэһэн уралигай гүн удхань үгы хэгдэжэ, театр хадаа гансал материалис үзэгдэл гээд тоологдодог болоhон тухай В.Ц.Найдакова тодорхойлно. Энээнэй һүүлээр үнишье болонгүй дасан дуганууд һандаргагдажа эхилээ. Үндэһэн театрай саашанхи хүгжэлтын зам эрид хубилгагдаа һэн.
Валерий Инкижиновэй хуби заяан баһа эридээр эрьежэ, 1929 ондо Париж ошоод, гэдэргээ бусаагүй. Францида, Германида, Голливудта ехэ олон фильмнүүдтэ наадаһан юм. «Всемирная история кино» гэжэ ном соогоо Жорж Садуль Валерий Инкижиновые дэлхэйн эгээн бэлигтэй кино ябуулагшадай тоодо нэрлэһэн байна.
2004 ондо Буряад ороной тэрэ үедэ соёлой сайд В.Б.Прокопьев түрүүтэй бүлэг түлөөлэгшэд алдар суута нютагайнгаа хүбүүн В.И.Инкижиновэй нэрэ солые хүндэлжэ, хүүр дээрэнь баглаа сэсэгүүдые табиһан юм. Дурасхаалай һайн һайхан үгэнүүд хэлэгдээ, буддын шажанай ёһоор ном уншагдаа һэн. Энэ аша буянтай хэрэг үйлэдэхэдэ, Францида ажалаа ябуулдаг GRALTAN гэжэ Буряад соёлой эблэл ехэ үүргэ дүүргэһэн гээд тэмдэглэе. Буряад Уласай, Эрхүү можын ниитын эдэбхитэд В.Инкижиновэй жаса байгуулаа һэн. Буряад арадаа дэлхэйгээр суурхуулһан алдар солото хүбүүнэйнгээ дурасхаалда зорюулагдаһан олон хэмжээ ябуулганууд энэ жасын оролдолгоор үнгэрөө, мүн Г.Рыбина-Дрюон, Б.Дрюон авторнуудай В.Инкижинов тухай бэшэһэн ном нара хараа һэн. Журналист, фотограф Бернар Дрюон нүхэртэйгээ буряад яhатан Галина Рыбинагай «Буряад үнэндэ» айлшалхада, һонирхолтой тэрэ уулзалгада хабаадалсаа һэмди.
Хэрэглэгдэһэн литература
1.В.И.Инкижинов. Проблемы бурят-монгольского театра. // «Жизнь Бурятии», 1929, №№ 3,4.
2.«Искусство Бурят-Монголии и очередные задачи». Тезисы, принятые областным партийным совещанием от 10-14 ноября 1930 г. по культурному строительству. «Культура Бурятии», 1932, № 1.
3.Голубев Е. Потомок Чингис-хана. // «Байкал», 1992, № 2.
4.Филина М. Валерий Инкижинов — ученик Мейерхольда // «Ленинское знамя», (Кяхта), 1993, 1 июля.
5.Найдаков В.Ц. Бурятская драматургия. — Улан-Удэ, 1959.
6.Найдакова В.Ц. Бурятский советский драматический театр. — Улан-Удэ, 1974.