Алтан тоонтоёо түүрээн магтаhан мүрнүүд

Республиканска типографида олон жэлдэ аша үрэтэй хүдэлhэн Цырен-Дулма Очировна Галсановагай ульгам буряад хэлээр найруулhан зохёолнуудые уншажа, сэдьхэлээ хужарлуулбабди.



Нангин шүтөөн Арьяа Баалын магтаалаар, мүн Санагада Арьяа Баала бурханай hүр жабхаланта дүрэ хүрэг арамнайлгада зорюулагдаhан шүлэгүүдынь ехэ гүнзэгы удхатай. Хэр угhаа буян хэшэг түхөөн ажабайдаг зан заншалтай буряад арадайнгаа арюун сагаан сэдьхэл тухай автор түүрээнэ. Нютагай элитэ уран бэлигтэн Юрий Мандагановай бүтээhэн hүр жабхаланта үзэсхэлэнѳѳр омогорхоно:

...Арадай уран зураашынгаа
Уран зурагай үзэсхэлэн
Ажалай баатаршалга гэжэ
үнэн зүрхэнhөө сэгнээбди.
Арьяа Баала бурхандаа
Алишье үедэ мүргэхэ
Алтан харгы заяагаабди
Ашанар, гушанар, дүшэнэртөө. («Арамнайн үдэр»)

Жэнхэни буряад ёhоор алтан тоонтоёо түүрээн магтаhан, аба эжыдээ, эрхим багшанартаа баяр хүргэhэн сэдьхэлэй мүрнүүдые урмашан уншахаар. Наhажаал болоходоо, түрэhэн нютагтаа бүри энхэргэн мээхэйгээр хандаха, тоонтодоо зальбаран нэнгэхэ хүсэтэй мэдэрэл эдэ үгэнүүд соо элихэн:



Харhатын, Тултын аршаан булагууд
Хэтын үедэ мэлмэрэн урданад,
Холын аянhаа тэгүүлэн ерэхэдээл,
Хонгор аршаанhаань hүгэдэн хүртэнэб.
Баян-Жаргалай тала хүбшын
Үнгын сэсэгүүдээр эреэлэн бүрхөөгдэхэдэ,
Булжамуур шубуунай хонгёогоор жэрьехэдэ,
Үльгэрэй орондо хүрэhэн мэтэ.
Нютагтам наранайшье жаргахань онсохон даа: 
Бүрин-Жаргалай үндэрэй оройдо,
Аалинда ошоходоо Шулуутын үндэртэ...
Ялбаhан үзэгдэлыень үгөөр хэлэшэгүй...

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эрэлхэгээр дайлалдаhан абадаа, ара талада эсэхэ сусахые мэдэнгүй, үлэн хооhон ябажа, дайнай дүрбэн жэлые, дайнай hүүлээрхи хүндэ сагые тэсэжэ гараhан, залуугаар гансаардаhан хайрата эжыдээ зорюулhан шүлэгhѳѳ хэhэг уншая:

ХАЙРАТА АБА , ЭЖЫМНИ
Аглаг тэнюун дайдадаа 
Айлшалжа бусан ерэхэдэм,
Аба эжымни hанагдан,
Нюдэндэм элеэр харагдана.
Хэhэн хэрэг, дэлгэhэн замуудынь
Ухаандаа дурсан hанахадам,
Эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой
Баряаша алдартай hэн эсэгэмни.
Эсэгэ ороной дайнда хабаадалсаhан
Үнэншэ сэхэ, хайрата эсэгэмни,
Дайнhаа үлбэрхэн бэетэй бусажа, 
Дүүрэн жаргал, хүсэд наhа эдлээгүйл.
Гансаардажа, хэды гажарбашье,
Хайрата эжымни хүсэл зоригтойл hэн.
Гарыемнай ганзагада, хүлыемнай дүрөөдэ
Хэнhээшье дутуугүйгөөр хүргөөл hэн.
Баяр, уйдхарые адли тэнсүүлэн
Байдалаймнай замые зүбөөр залан, 
Даруухан зангаараа, сэсэнхэн бодолоороо
Дабшаал урагшаа бидэнээ дахуулан.

Дайн тухай, тэрэнэй шэрүүн хойшолон, үе наhанай hургаал тухай уянгалhан «Абын шинель» гэhэн шүлэг үнэн түүхэ найруулhан уярма домог зохёол болоо гээд hанагдана. Энэ шүлэг бүридэлѳѳрѳѳ зүүдэн тушаа хүгшэн эжын эгээлэй юрын хѳѳрѳѳн шэнги аад, наhанай дурасхаал болоhон гүнзэгы удхатай гээд hанагдана:



АБЫН ШИНЕЛЬ
Үндэр наhатай эжымни
Үргэhэнhөөнь hэрихэдээ хөөрөө hэн
Урдахи жараад жэлэй
Ушарай зүүдэндэнь hэргэhэниие:
«Тэрэ жараад жэлэй саана
Хомор байгаа хүнгэн машина. 
Хоорботойдошье hалхи хүйтэнhөө
„Тэты“ гэнгүй аhалдажа,
Аянда даараhан түрэлнүүдтээ
Угаа хайрлажа, хэдэрүүлээ hэм
Абынтнай дайнhаа бусахадаа
Үмдэжэ ерэhэн шинелиие. 
Абатнай намhаа нэхээ
Аргагүй сэнтэйхэн шинелеэ,
Нюусаар үгэжэрхиhэнөө мэдэржэ,
Нааргүй байдалда орооб.
Жараад жэлэй нюурта
Мартагдаагүй абынтнай шинель,
Манлайлнашье зүүдэндэ эрьежэ,
Зүүдэн лэ байhандань зальбарааб».
Амгалан байдал тогтоолсоходоо
Абын үмдэhэн шинель 
Иимэл уярма домогтой юм
Ирагар олон жэлнүүдтэ. 

Тэрэ агууехэ дайнhаа бусаагүй нагасадаа, сэрэгшэ нютагай үбгэдтэ зорюулhан шүлэгүүдыень урмашан уншаабди. Юрын лэ хүнүүд, дайн байлдаан соогуур шунахай дайсадые дараhан үльгэрэй баатарнууд мэтэ эдир бага хүүгэдэй ухаанда хадуугдаhан байгаа гээд уянгалан найруулна:

ХЭТЫН ЖАГСААЛДА
Арбан найман 
Арюун наhандаа
Аймшагтай байлдаанда
Амгалан тайбан
Ажаhуухыемнай тулада
Амияа хайрлангүй
Алдалан унаhан
Эжымни дүү
Эдир наhанhаань
Эрдэмдэ эрмэлзэлэйнгээ
Эршыень хүгжүүлэн
Энхэ багшын
Эрхим мэргэжэлые
Эльгэлээ hэн.
Нэгэшье дахин
Хэшээл үнгэрхэхэ
Хубида хүртөөгүй hэн.
Хамаг хүсэлыень
Халдажа ороhон
Хархис дайсад
Нэрбэн hалгаагаа.
Арюун наhандаа
Алдалжа унаhан
Сэрэгшын шарай
Илалтын hайндэрэй 
Хэтын жагсаалда
Хододоо алхална.

Дайнай үедэ ара талада шэн габьяата ажалаараа Илалтые шэрээлсэhэн, эхэ хүнэй hайхан хуби заяае дүүрэн эдлэhэн хайрата эжыдээ олон шүлэгөө зорюуланхай. Буряад hайхан абари зантай, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, аша буянтай эжын арюухан дүрэ эгээл уянгата зохёолнууд соогоо мүндэлүүлээ. Жэшээлэн нэрлэбэл, «Гал гуламта», «Эжымни захяа дуунууд», «Эжын хараасгайнууд» болон бусад. «Эжын хараасгайнууд» гэжэ ехэхэн шүлэгhѳѳ хэhэг уншая:



...Нэгэтэ зунай ажамидаралай hалбараанда
Нютагаа ахайдаа айлшалхаяа байтарни,
Зуунай хорёо руу алхалhан эжымни
Зулгы сэдьхэлhээнь үгэнүүдые hубарюулба:
«Дал соогоо орожо хараарай,
Дулаан оронhоо бусажа ерээ гү,
Шарахан үбсүүтэй хөөрхэн хараасгайнуудни», -
Шагнаархажа, сэдьхэлээ хүдэлэн: «Зай», — гэбэб.
Хүдөө нютагтам тэрэ жэлдэ
Хараасгай юундэшьеб бусажа ерээгүй.
Эжын энхэрэлые ахайдаа дуулгахадам:
«Ерээ, уурхайгаа заhанхай гэжэ хэлээрэй», гэбэ.
Эжыдээ тааруу харюу олоо hэм,
Эгээл мээхэйгээр жаргуулаа hэм шарайень.
Энэл даа, хамаг амитадые хайрлаhан
Эжымни дулаахан мэдэрэл мүнхэхэн даа.

Цырен-Дулма Галсановагай зохёоhон үреэлнүүд, Милаанда хэлэгдэhэн уран мүрнүүд аман үгын дундаршагүй уута баялигhаа hабагшатай, мүнөө сагтаа ехэ таараhан гээд hанагдана.

Андрей Дементьевэй, Расул Гамзатовай, Эдуард Асадовай болон бусад мэдээжэ поэдүүдэй шүлэгүүдые буряадшалжа туршаhаниинь hайшаалтай.

Хужар нютагайхидайнгаа hайхан заншал хүндэлэн зураглахаhаа гадна, буряад зохёол, уян шүлэг дэлгэрүүлхэ зорилготой, түрэл нютагтаа, Эхэ дайдадаа дуратайгаар хүмүүжүүлхэ ажалда аша туhатай шүлэгүүдые найруулжа, Буряад Уласай хэблэлэй hалбарида бүхы наhаяа зорюулhан хүндэтэ Цырен-Дулма Очировна Галсановада зохёохы шэнэ амжалта хүсэнэбди.