1947 оной намар «Байгал» гэhэн альманахай түрүүшын дугаар буряад хэлэн дээрэ хэблэгдэн гараhан байна.
Свет над Байкалом
Анха түрүүшынхиеэ «нара хараhан» уран зохёолой сэтгүүлдэ Балдан Санжинай, Жамсо Тумуновай оршуулhан Александр Фадеевэй «Молодая гвардия» гэжэ романhаа хэhэг, мүн Хоца Намсараевай, Цэдэн Галсановай, Шираб Нимбуевай, Цокто Номтоевой зохёолнууд толилогдоо hэн.
«Шэнжэлэл болон библиографи» гэhэн гаршаг доро Хоца Намсараевай, Семен Метелицын зохёолнуудта шүүмжэлэл-рецензи, мүн буряад оршуулагшадай hургуулиин эхи табигша Даша Черниновэй, харамтай эртээр аялhан үгын бэлигтэн Даша-Жамса Гунзыновай бүтээлнүүд үгтэhэн юм.
1955 он болотор жэлдээ хоёр номер гаргаха гуримаар бүхыдөө 8 дугаар гараhан байгаа. Эдэ дугаарнуудта Жамьян Балданжабоной, Барадий Мунгоновой, Чимит Цыдендамбаевай, Аполлон Шадаевай, Бадма Шойдоковой рассказууд, Арсалан Жамбалоной, Цырен-Базар Бадмаевай, Гунга Чимитовэй, залуу зохёолшо Цыденжап Жимбиевэй шүлэгүүд, мүн Намжил Балданогой зүжэгүүд толилогдоо hэн.
Никифор Рыбко
Һонирхол татамаар зүйл гэхэдэ, тэрэ үедэ оршуулгада ехэ анхарал хандуулагдадаг байгаа гэжэ ойлгохоор. Ород классигууд Виссарион Белинскиин статья, Максим Горькиин рассказуудые, Владимир Маяковскиин шүлэгүүдые буряад уран гуурhатан Цэдэн Галсанов, Чимит Цыдендамбаев, Гунга Чимитов уян буряад хэлээр оршуулhаниинь «Байгал» альманахта хэблэгдээ.
Эдэ жэлнүүдэй дугаарнуудые харахада, саг үргэлжэ хүдэлдэг редактор үгы, тогтонижоhон штат бүридхэгдөөгүй байhан гээд мэдэхээр. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүд ээлжээгээр дугаар бүхэниие согсолон бүридхэжэ, хэблэлдэ үгэдэг гуримтай hэн.
1955 ондо альманахай hуури дээрэ «Байгалай толон» гэhэн сэтгүүл гарадаг болобо. Уран зохёолшо, оршуулагша Никифор Митрофанович Рыбко эрхилэгшээр томилогдоод, 1958 он хүрэтэр хүдэлөө.
Никифор Рыбко буряад литературын түүхэдэ өөрын мүр үлөөhэн юм. Жамсо Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ романиие авторай захяагаар 1955 оной түрүүшын дугаарта гаргаhан байгаа. Гансал Жамсо Тумунов романаа хараха талаангүй байшоо. Д.Батожабайн «Багшашни хэн бэ?» гэhэн туужые Н.Рыбко оршуулhан. 1957 ондо Литинститут дүүргээд ерэhэн Даширабдан Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ ехэ трилогиие оршуулжа эхилhэн байна. Энэ ехэ ажалай үедэ хоюулан hайн нүхэд болоhон, зохёолой талаар гараhан асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхэдээ, үгэ буляалдаад абадаг байhан тухай Н.Рыбкогой наhанайнь нүхэр В. Матвеева-Рыбко дурсаа hэн. Энеэдэтэй нэгэ ушар тухай иигэжэ бэшэнэ: «Нэгэтэ тэдэ хоёр минии ажалда ерэжэ ябаба. Манай Танюша басагые шаргада hуулганхай. Хоюулан тэрэ шаргаяа шэрээд ябаха зуураа, роман тухайгаа хэлсэжэл байгаа. Энэ үедэ Танюша шаргаhаа унашаба. Хоёр зохёолшод энээниие анхарангүй, хөөрэлдэhөөр саашалба. 20-30 метр саана ошоод, одоошье шаргынгаа хүнгэн болоhые обёорбод. Энэ ушар тухай Африкан Бальбуров хөөрэхэ дуратай hэн» (Батожабай Д. Горные орлы. Роман. Воспоминания. — 2001, 263 н.)
Африкан Бальбуров уран зохёолшодтой
Удаань элитэ сурбалжалагша, уран зохёолшо, оршуулагша Чимит-Рыгзен Намжилович Намжилов редакторай тушаал даажа абаад, 1961 он болотор ажаллаа. Эдэ жэлнүүдтэ буряад хэлэн дээрэ гарадаг сэтгүүл ородhоо дубляж байhан юм.
1959 ондо одоол буряад хэлэн дээрэ амяараа гарадаг бэеэ дааhан сэтгүүл боложо, буряад уран зохёолшодто таатай эрхэ байдал тогтобо.
1961 ондо «Байгал» гэжэ нэрэтэй болоод, ахамад редактораар Африкан Андреевич Бальбуров томилогдоо hэн. 1961-1974 онуудта энэ тушаалда хүдэлхэдөө, ехэ бэлигтэй хүтэлбэрилэгшэ байhанаа гэршэлhэн юм. А.Бальбуровай аша габьяагаар «Байгал» болон «Байкал» сэтгүүлнүүд СССР гүрэндөө, хилын саана алдартай боложо, аяар 139 хотын зон захил хэдэг байгаа. Тэрэ жэлнүүдтэ И.Калашниковай суута роман «Шуhата зэбүүн саг», аха дүү Стругацкинуудай хорюултай «Улитка на склоне» зохёол, бусад ехэ hонирхолтой зүйлнүүд толилогдожо байгаа.
«Байкал», «Байгал» сэтгүүлнүүдэй хэhэг 40-50 мянгада хүрэдэг hэн. Дахин түүхэдэ үзэгдөөгүй гайхамаар ушар. А.А.Бальбуров РСФСР-эй, бусад республикануудай уран зохёолшодтой нягта холбоо тогтоожо шадаhан дээрэhээ иимэ ехэ амжалта туйлагдаа бшуу.
Сэтгүүлэй гадар
2019 ондо «Байкал» сэтгүүлэй сурбалжалагшад «Буряад үнэнэй» ажалшадтай хамта, Соёлой яаманай дэмжэлгээр Африкан Бальбуровай түрэhөөр 100 жэлэй ой Үндэhэтэнэй номой санда эмхидхээ hэн. Зохёохы зон, hургуулиин шабинар, тоонто Хурсанга нютагhаань ерэhэн түрэл гаралынь энэ hайндэртэ хабаадаhан байна.
«Байгал» сэтгүүл А.Бальбуровай дурасхаалда зорюулагдаhан А.Ангархаевай «Буряадайнгаа хуби заяан тухай бодомжологшо» гэhэн статья толилуулба. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Лариса Халхарова «Африкан Бальбуровай уран зохёолой юртэмсэ» гэhэн шэнжэлхы статья сэтгүүлдэ толилуулhан юм. А.Бальбуровай бэшэhэн «Зэдэлээтэ зэбэнүүд», «Амиды ябахые захирнаб» (Д.Хилтухинтай хамта), «Табан хуhанай хажууда», «Двенадцать моих драгоценностей» гэhэн захата бүтээлнүүдтэ эрдэмтэн сэгнэлтэ үгэhэн юм.
«Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова, журналай харюусалгата тушаалтан Надежда Гармаева Африкан Бальбуровай тоонто Хурсанга нютагай музейдэ бэлэг — Дурасхаалай зорюулга болон номуудаа бэлэг баряа hэн. Африкан Андреевичэй зээ басаган Надежда Александровна Бальбурова баяр баясхаланиие хүргөө бэлэй.
1974 онhоо Николай Дамдинов нэгэ жэл соо сэтгүүлые хүтэлбэ. 1975 онhоо Сергей Цырендоржиев ахамад редактораар томилогдоод, 1997 он хүрэтэр энэ тушаалда хүдэлhэн юм.
Ч-Р.Намжилов
Худхаляата, үймөөтэ саг ерэжэ, зэрлиг дэлгүүрэй эрхэ байдалда «Байгал» болон «Байкал» сэтгүүлнүүд 2005 он болотор хэблэгдэн гараха аргагүй байгаа. 2005-2007 онуудта уран зохёолшо Алексей Гатапов, 2007-2008 онуудта Батожаб Раднаев сэтгүүлэй ахамад редактораар хүдэлбэ.
Мүнгэн hангай талаар хүшэр байдалда ороhон сэтгүүлнүүд 2008 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда дамжуулагдаа hэн. Тэрэ үедэ Хэблэлэй байшанай захирал — ахамад редактор байhан Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев эдэ сэтгүүлнүүдэй ажал дахин hэргээхэ харюусалга даажа абаhан юм.
Мүнгэн hангай талаар гол бэрхэшээлые шиидхэхэдэ, Арадай Хуралай депутат Бато Семенов, мэдээжэ уран зохёолшо Доржо Сультимов гэгшэд туhалаа бэлэй. «Байгал» сэтгүүл " Буряад хэлэ хүгжөөлгын" гүрэнэй программада оруулагдаад, тэрэ үеhөө хойшо hаадгүй хэблэгдэжэ байна.
2017 оной ноябрь hарада «Байгал» сэтгүүлэй 70 жэлэй ойн баярта зорюулhан hайндэр олоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө hэн. Ойн баярые угтуулан, сэтгүүлэй редакци «Буряад рассказ» гэhэн конкурс эмхидхэбэ. Олон авторнуудай зохёолоо эльгээhэндэ сэтгүүлэйхид ехэ баярлаа бэлэй. Баира Бальбурова, Александр Лыгденов, Баир Жигмытов, Чингис Гуруев, Цыдып Цырендоржиев, Сергей Доржиев, Николай Шабаев, Дулгар Доржиева, Владимир Бухаев, Рыгзема Батомункуева, Даша Аюшиев, Сэдэнэй Намсарай, Ешигма Цыбенова, Татьяна Хамаганова, Цырен-Дондок Зандраев, Янжима Дашидоржин авторнуудтаа сэтгүүлэйхид доро дохин, баярые хүргэhэн юм.
Галина Базаржапова-Дашеева
2019 ондо «Байгал» сэтгүүл «Далан долоон домог» гэжэ ехэ hонирхолтой зохёохы урилдаа үүсхэhэн байна. «Урданай юумэ ула болохогүй, урданай юумые зула болгоё» гэhэн уряа доро эмхидхэгдэhэн энэ урилдаанда олон аймагуудай, Монгол ороной, Хитадай Үбэр Монголой уран гуурhатан эдэбхитэй хабаадаа. Авторнууд, эрдэмтэд, уншагшад, сэтгүүлдэ урда үедэ хүдэлhэн зон мүнөө сагта «Байгалнай» урданайнгаа туг унагаангүй, үндэр дээрэ үргэжэ ябана гээд бахархан хэлэжэ байхыень дуулаа hэмди. Зүб лэ даа. 75 жэлэй гайхамшаг түүхэеэ хүндэтэйгээр үргэлжэлүүлхэ, буряад арадайнгаа уран зохёол дэмжэн хүгжөөхэ, арадай аман үгын баялиг уудалжа, олониитэ зондоо дамжуулха аша буянтай ажалдань амжалта хүсэе.
Свет над Байкалом
Анха түрүүшынхиеэ «нара хараhан» уран зохёолой сэтгүүлдэ Балдан Санжинай, Жамсо Тумуновай оршуулhан Александр Фадеевэй «Молодая гвардия» гэжэ романhаа хэhэг, мүн Хоца Намсараевай, Цэдэн Галсановай, Шираб Нимбуевай, Цокто Номтоевой зохёолнууд толилогдоо hэн.
«Шэнжэлэл болон библиографи» гэhэн гаршаг доро Хоца Намсараевай, Семен Метелицын зохёолнуудта шүүмжэлэл-рецензи, мүн буряад оршуулагшадай hургуулиин эхи табигша Даша Черниновэй, харамтай эртээр аялhан үгын бэлигтэн Даша-Жамса Гунзыновай бүтээлнүүд үгтэhэн юм.
1955 он болотор жэлдээ хоёр номер гаргаха гуримаар бүхыдөө 8 дугаар гараhан байгаа. Эдэ дугаарнуудта Жамьян Балданжабоной, Барадий Мунгоновой, Чимит Цыдендамбаевай, Аполлон Шадаевай, Бадма Шойдоковой рассказууд, Арсалан Жамбалоной, Цырен-Базар Бадмаевай, Гунга Чимитовэй, залуу зохёолшо Цыденжап Жимбиевэй шүлэгүүд, мүн Намжил Балданогой зүжэгүүд толилогдоо hэн.
Никифор Рыбко
Һонирхол татамаар зүйл гэхэдэ, тэрэ үедэ оршуулгада ехэ анхарал хандуулагдадаг байгаа гэжэ ойлгохоор. Ород классигууд Виссарион Белинскиин статья, Максим Горькиин рассказуудые, Владимир Маяковскиин шүлэгүүдые буряад уран гуурhатан Цэдэн Галсанов, Чимит Цыдендамбаев, Гунга Чимитов уян буряад хэлээр оршуулhаниинь «Байгал» альманахта хэблэгдээ.
Эдэ жэлнүүдэй дугаарнуудые харахада, саг үргэлжэ хүдэлдэг редактор үгы, тогтонижоhон штат бүридхэгдөөгүй байhан гээд мэдэхээр. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной гэшүүд ээлжээгээр дугаар бүхэниие согсолон бүридхэжэ, хэблэлдэ үгэдэг гуримтай hэн.
1955 ондо альманахай hуури дээрэ «Байгалай толон» гэhэн сэтгүүл гарадаг болобо. Уран зохёолшо, оршуулагша Никифор Митрофанович Рыбко эрхилэгшээр томилогдоод, 1958 он хүрэтэр хүдэлөө.
Никифор Рыбко буряад литературын түүхэдэ өөрын мүр үлөөhэн юм. Жамсо Тумуновай «Нойрhоо hэриhэн тала» гэжэ романиие авторай захяагаар 1955 оной түрүүшын дугаарта гаргаhан байгаа. Гансал Жамсо Тумунов романаа хараха талаангүй байшоо. Д.Батожабайн «Багшашни хэн бэ?» гэhэн туужые Н.Рыбко оршуулhан. 1957 ондо Литинститут дүүргээд ерэhэн Даширабдан Батожабайн «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ ехэ трилогиие оршуулжа эхилhэн байна. Энэ ехэ ажалай үедэ хоюулан hайн нүхэд болоhон, зохёолой талаар гараhан асуудалнуудые зүбшэн хэлсэхэдээ, үгэ буляалдаад абадаг байhан тухай Н.Рыбкогой наhанайнь нүхэр В. Матвеева-Рыбко дурсаа hэн. Энеэдэтэй нэгэ ушар тухай иигэжэ бэшэнэ: «Нэгэтэ тэдэ хоёр минии ажалда ерэжэ ябаба. Манай Танюша басагые шаргада hуулганхай. Хоюулан тэрэ шаргаяа шэрээд ябаха зуураа, роман тухайгаа хэлсэжэл байгаа. Энэ үедэ Танюша шаргаhаа унашаба. Хоёр зохёолшод энээниие анхарангүй, хөөрэлдэhөөр саашалба. 20-30 метр саана ошоод, одоошье шаргынгаа хүнгэн болоhые обёорбод. Энэ ушар тухай Африкан Бальбуров хөөрэхэ дуратай hэн» (Батожабай Д. Горные орлы. Роман. Воспоминания. — 2001, 263 н.)
Африкан Бальбуров уран зохёолшодтой
Удаань элитэ сурбалжалагша, уран зохёолшо, оршуулагша Чимит-Рыгзен Намжилович Намжилов редакторай тушаал даажа абаад, 1961 он болотор ажаллаа. Эдэ жэлнүүдтэ буряад хэлэн дээрэ гарадаг сэтгүүл ородhоо дубляж байhан юм.
1959 ондо одоол буряад хэлэн дээрэ амяараа гарадаг бэеэ дааhан сэтгүүл боложо, буряад уран зохёолшодто таатай эрхэ байдал тогтобо.
1961 ондо «Байгал» гэжэ нэрэтэй болоод, ахамад редактораар Африкан Андреевич Бальбуров томилогдоо hэн. 1961-1974 онуудта энэ тушаалда хүдэлхэдөө, ехэ бэлигтэй хүтэлбэрилэгшэ байhанаа гэршэлhэн юм. А.Бальбуровай аша габьяагаар «Байгал» болон «Байкал» сэтгүүлнүүд СССР гүрэндөө, хилын саана алдартай боложо, аяар 139 хотын зон захил хэдэг байгаа. Тэрэ жэлнүүдтэ И.Калашниковай суута роман «Шуhата зэбүүн саг», аха дүү Стругацкинуудай хорюултай «Улитка на склоне» зохёол, бусад ехэ hонирхолтой зүйлнүүд толилогдожо байгаа.
«Байкал», «Байгал» сэтгүүлнүүдэй хэhэг 40-50 мянгада хүрэдэг hэн. Дахин түүхэдэ үзэгдөөгүй гайхамаар ушар. А.А.Бальбуров РСФСР-эй, бусад республикануудай уран зохёолшодтой нягта холбоо тогтоожо шадаhан дээрэhээ иимэ ехэ амжалта туйлагдаа бшуу.
Сэтгүүлэй гадар
2019 ондо «Байкал» сэтгүүлэй сурбалжалагшад «Буряад үнэнэй» ажалшадтай хамта, Соёлой яаманай дэмжэлгээр Африкан Бальбуровай түрэhөөр 100 жэлэй ой Үндэhэтэнэй номой санда эмхидхээ hэн. Зохёохы зон, hургуулиин шабинар, тоонто Хурсанга нютагhаань ерэhэн түрэл гаралынь энэ hайндэртэ хабаадаhан байна.
«Байгал» сэтгүүл А.Бальбуровай дурасхаалда зорюулагдаhан А.Ангархаевай «Буряадайнгаа хуби заяан тухай бодомжологшо» гэhэн статья толилуулба. Хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат Лариса Халхарова «Африкан Бальбуровай уран зохёолой юртэмсэ» гэhэн шэнжэлхы статья сэтгүүлдэ толилуулhан юм. А.Бальбуровай бэшэhэн «Зэдэлээтэ зэбэнүүд», «Амиды ябахые захирнаб» (Д.Хилтухинтай хамта), «Табан хуhанай хажууда», «Двенадцать моих драгоценностей» гэhэн захата бүтээлнүүдтэ эрдэмтэн сэгнэлтэ үгэhэн юм.
«Байгал» сэтгүүлэй эрхилэгшэ Буряадай арадай поэт Галина Базаржапова, журналай харюусалгата тушаалтан Надежда Гармаева Африкан Бальбуровай тоонто Хурсанга нютагай музейдэ бэлэг — Дурасхаалай зорюулга болон номуудаа бэлэг баряа hэн. Африкан Андреевичэй зээ басаган Надежда Александровна Бальбурова баяр баясхаланиие хүргөө бэлэй.
1974 онhоо Николай Дамдинов нэгэ жэл соо сэтгүүлые хүтэлбэ. 1975 онhоо Сергей Цырендоржиев ахамад редактораар томилогдоод, 1997 он хүрэтэр энэ тушаалда хүдэлhэн юм.
Ч-Р.Намжилов
Худхаляата, үймөөтэ саг ерэжэ, зэрлиг дэлгүүрэй эрхэ байдалда «Байгал» болон «Байкал» сэтгүүлнүүд 2005 он болотор хэблэгдэн гараха аргагүй байгаа. 2005-2007 онуудта уран зохёолшо Алексей Гатапов, 2007-2008 онуудта Батожаб Раднаев сэтгүүлэй ахамад редактораар хүдэлбэ.
Мүнгэн hангай талаар хүшэр байдалда ороhон сэтгүүлнүүд 2008 ондо «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанда дамжуулагдаа hэн. Тэрэ үедэ Хэблэлэй байшанай захирал — ахамад редактор байhан Буряадай арадай уран зохёолшо Ардан Ангархаев эдэ сэтгүүлнүүдэй ажал дахин hэргээхэ харюусалга даажа абаhан юм.
Мүнгэн hангай талаар гол бэрхэшээлые шиидхэхэдэ, Арадай Хуралай депутат Бато Семенов, мэдээжэ уран зохёолшо Доржо Сультимов гэгшэд туhалаа бэлэй. «Байгал» сэтгүүл " Буряад хэлэ хүгжөөлгын" гүрэнэй программада оруулагдаад, тэрэ үеhөө хойшо hаадгүй хэблэгдэжэ байна.
2017 оной ноябрь hарада «Байгал» сэтгүүлэй 70 жэлэй ойн баярта зорюулhан hайндэр олоной хабаадалгатайгаар үнгэрөө hэн. Ойн баярые угтуулан, сэтгүүлэй редакци «Буряад рассказ» гэhэн конкурс эмхидхэбэ. Олон авторнуудай зохёолоо эльгээhэндэ сэтгүүлэйхид ехэ баярлаа бэлэй. Баира Бальбурова, Александр Лыгденов, Баир Жигмытов, Чингис Гуруев, Цыдып Цырендоржиев, Сергей Доржиев, Николай Шабаев, Дулгар Доржиева, Владимир Бухаев, Рыгзема Батомункуева, Даша Аюшиев, Сэдэнэй Намсарай, Ешигма Цыбенова, Татьяна Хамаганова, Цырен-Дондок Зандраев, Янжима Дашидоржин авторнуудтаа сэтгүүлэйхид доро дохин, баярые хүргэhэн юм.
Галина Базаржапова-Дашеева
2019 ондо «Байгал» сэтгүүл «Далан долоон домог» гэжэ ехэ hонирхолтой зохёохы урилдаа үүсхэhэн байна. «Урданай юумэ ула болохогүй, урданай юумые зула болгоё» гэhэн уряа доро эмхидхэгдэhэн энэ урилдаанда олон аймагуудай, Монгол ороной, Хитадай Үбэр Монголой уран гуурhатан эдэбхитэй хабаадаа. Авторнууд, эрдэмтэд, уншагшад, сэтгүүлдэ урда үедэ хүдэлhэн зон мүнөө сагта «Байгалнай» урданайнгаа туг унагаангүй, үндэр дээрэ үргэжэ ябана гээд бахархан хэлэжэ байхыень дуулаа hэмди. Зүб лэ даа. 75 жэлэй гайхамшаг түүхэеэ хүндэтэйгээр үргэлжэлүүлхэ, буряад арадайнгаа уран зохёол дэмжэн хүгжөөхэ, арадай аман үгын баялиг уудалжа, олониитэ зондоо дамжуулха аша буянтай ажалдань амжалта хүсэе.