Уран зохёол
Агуу сагай арюун соло дуудаhан бэлигтэн
25 мая 2022
11864
Поэт Бато Базароной түрэhөөр 115 жэлэй ойдо
Бато Базарон Дээдэ Хэжэнгэдэ, буурал Баян Сүмбэрэй уужам дэлюун хойморто, юрын малша айлай хара гэртэ 1907 ондо түрэhэн юм. Багаhаань мал хаража үндыhэн хүбүүгээ эсэгэнь хуушан монгол хэлэндэ hургаа бэлэй. 12-тойдоо hургуулида ороhон hүбэлгэн бэрхэ хүбүүн гурбан жэлэй үнгэрхэдэ, ликбезэй шугамаар нютагайнгаа аха зониие үзэг бэшэгтэ өөрөө hургажа, зоной магтаалда хүртэжэ байгаа hэн.
1924 ондо Хориин аймагай арадай гэгээрэлэй таhаг тэрэниие Буряад-Монголой педтехникумдэ hурахыень эльгээбэ. Эндэ табан жэл hураха үедөө Бато Базарон шүлэг бэшэжэ байгаа. Тэрэнэй туршалганууд «Буряад-Монголой үнэн» сониндо, «Соёлой хубисхал», «Эрдэм ба шажан» сэдхүүлнүүдтэ, уран зохёолой «Тэмсэлэй шэмэг», «Дээжэ» гэhэн суглуулбаринуудта саг үргэлжэ хэблэгдэдэг hэн.
Б.Базарон
Техникумэй hүүлээр Б.Базарон комсомолой обкомдо таhагые даагшаар, залуушуулай сониной редакциин секретаряар хүдэлбэ. 1931 онhоо 1942 он болотор Хэжэнгэдээ, Улаан-Үдын Монголрабфакта багшална. Буряад hургуулинуудта үзэхэ hуралсалай номуудые буряад хэлэн дээрэ бэлдэн хэблэхые үүсхэhэн суута эрдэмтэн Базар Барадинай амаргүй ехэ ажалые бэелүүлэлсэhэн зоной тоодо ороhон байна. Буряад-Монгол ороной буряад хүүгэдтэ түрэл хэлэн дээрэнь hургуулида хэшээл зааха, эрдэм ухаанай орьёл өөдэ дабшаха замайнь эхиндэ аша туhатай буряад номуудые согсолон бүридхэлсэhэн габьяатай.
Хубисхалта сагай халуун амисхал шэнгээhэн түрүүшын шүлэгүүдынь тэрэ үеын ород совет поэдүүдэй зохёолнуудые буряадшалhаншье hаа, өөрын аялгатай уран найруулганууд болоhон гээд сэгнэхээр. Жэшээлхэдэ, А.Безыменскиин суута «Молодая гвардия» шүлэгэй удхаар Б.Базарон «Жабхаланта эдиршүүд», Р.Шкулевой мэдээжэ дуун болоhон «Мы кузнецы» гэжэ шүлэгэй удхаар «Түмэршэ дарханай дуун» гэhэн жэнхэни буряад удха зохёол бүтээhэн юм.
Элитэ зохёолшо Хоца Намсараевые дэмжэн, буряад поэзиин эхин зүргэнүүдые гаргалсаха үедөө, Бато Базарон арадай аман зохёолой дундаршагүй булагhаа амсажа, гулгаа шүлэгөө гүрэдэг hэн. Тиимэhээл тэрэнэй шүлэгүүд тодо хэмжүүртэй, буряад аялгатай, уншахада, сээжэлдэхэдэ таатай зохид юм hэн: «Хэжэнгэ», «Ленинэй дурасхаал», «Улаалзай», «Майн нэгэн», «Тала нютаг», «Таряан» болон бусад.
1934 ондо поэдэй шүлэгүүдэй түрүүшын суглуулбари — «Сэлэнгын үер» гэжэ ном нара хараа hэн. Энэл жэлдэ Б.Базарон СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаhан юм.
1930-аад онуудай үеэр поэдэй уран шадабари улам мүлижэнэ. Тэрэ үеын зарим поэдүүд ехэнхи зохёолнуудтаа совет засагта соло дуудажа, магтаал үргэдэг байhан hаа, Бато Базарон оршон үеын үнэн эрхэ байдалhаа hабагшалhан зохёолнуудые найруулдаг hэн. «Зүгы», «Мэргэн бууша», мүн hургуулида хэдэн үе буряад хүүгэдэй сээжэлдэдэг байhан «Хоёр Север» болон бусад мэдээжэ зохёолнуудынь буряад совет поэзиин алтан жасада оронхой.
Бато Базароной гуурhан дороhоо хүүгэдтэ зорюулhан шүлэгүүд, рассказууд, хадхуу хурса хэлэтэй баснинууд, түрэл дайдаяа магтаhан уянгата зураглалнууд мүндэлхэhөө гадна, ород поэзиин манлай Пушкинай, Некрасовай, Кольцовой, Лермонтовэй зохёолнууд, Г.Николаевагай «Жатва» роман, Мамин-Сибирягай «Аленушкины сказки» мэтын бүтээлнүүд оршуулагдажа гараhан байна.
Джарон-Хашорай субарга
Тэрэнэй шүлэгүүд баhа ородшологдоно. 1934 ондо «Весна республики» (1 ном) гэhэн суглуулбари соо С.Туяагай оршуулгатай «Пчелы» гэжэ шүлэгынь, 1935 ондо энэл суглуулбариин 2 ном соо А.Улановай оршуулгатай «Кижинга» гэжэ шүлэгынь хэблэгдээ hэн.
Ороной зүүн зүгэй хилэ сахижа, дүрбэн жэлэй туршада сэрэгэй алба гараhан Бато Базарон шүлэгөө бэшэhээр байгаа. 1945 ондо «Пост дээрэ» гэhэн суглуулбарияа хэблүүлнэ. Энэ ном сооhоо абтаhан хэдэн шүлэгынь 1948 ондо Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ ород хэлэн дээрэ гараhан юм. Буряад баатар сэрэгшэ Дарма Жанаевай дурасхаалда захата бүтээл — поэмэ зорюулаа.
1967 ондо, наhа бараhан хойнонь, «Алтан гадаhан» гэжэ гаршагтай зохёолнуудайнь суглуулбари хэблэгдэжэ, хүндэтэ поэт дуратай уншагшадтаа халуун мэндэеэ хүргэhэн юм. 1997 ондо «Зургаанай зам» гэжэ суглуулбари хэблэгдээ. Арадай ирагуу найрагша, Хэжэнгын дуушан Дансаран Доржогутабай хүндэтэ Б.Базароной гэрэлтэ дурасхаалда зорюулжа, «Бэлигтэй хүбуүн түрөөлта!» гэhэн шүлэг 1981 ондо бэшээ hэн. Энэ шүлэгhөө хоёр бадаг уншая:
Буряад уран зохёолой
Бурьяа булаг — эхин дээрэ,
Харьяа мүнгэн Хэжэнгын
Нараяа угтан гүйhэншүү —
Булгяа хурдан долгито
Гулгаа шүлэг гүрөөлта!
...Жэргэн гургаа дуунайнгаа
Жэгүүр дэлин дүүлижэ,
Агуу түргэн сагайнгаа
Арюун соло дуудажа, -
«Алтан гадаhан» — мүнхэ нэрэ
Алдар хэтэдээ олоолта!
Б.Базароной уран зохёолые элитэ буряад литература шэнжэлэгшэ эрдэмтэд Ц-А.Дугар-Нимаев, Г.Туденов үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Поэдүүд Г.Дашабылов, Л.Тапхаев аха үеын бэлигтэй шүлэгшэнэй аша габьяае hайханаар дурсажа, уласай сонин, сэдхүүлдэ хэблүүлhэн байна.
«Хүүгэд — уг залгадаг хүүргэ» гэжэ Д.Доржогутабайн хэлэhээр, Б.Базароной үри hаданар тухай дурдая. 2013 ондо «Буряад үнэндэ» хэблэгдэhэн Гүнзэн-Норбо Гүнзыновэй хөөрөөе Г.Дашеева ниитэлhэн байна. Хоца Намсараев абгынгаа гэр бүлэ, хүүгэд тухай хөөрэхэдөө, Бальжамаа басаганиинь мэдээжэ зохёолшон Бато Базароной hамган байhан гээд дурсана. Тэдэнэр 7 үхибүүтэй байхаhаа гадна 2 ород үхибүү үргэжэ үндылгэhэн. Энэ айлда Гүнзэн-Норбо хүбүүн нэгэ жэл байhан.
Хэжэнгэ гол
«Ехэл hайн айлайхи hэн. Гэрэй эзэн Бато Базарон томоотой, аймагай газетэдэ ажалтай, үдэрөө дүүрэн ябаад, орой ерэхэ. Бидэндэ нэгэшье хазагай юумэ хэлээгүй.
Бальжамаа хээтэй нэгыемнайшье илгахагүй, аб адлихан хандаха. Томо гэгшын сковородатай байхабди. 3-3 хүсөөг хара хилээмэ шара тоhондо шараад эдюулхэ үглөөниинь. Саахартай сай уухабди. Үдэрынь хартаабхатай шүлэн, үдэшэлэн — каша. Олон үхибүүдэй хүүеэн-хааяан соо ехэл hайн байжа гараhанби. Бальжамаа хээтэй зангаар аргагүй hайн хүн юм hэн. Тэнигэр дэлгэр, намжар даа.
Базаронтоной ехэ хүбүүн Солбон Эрхүүгэй мединститут дүүргээд, врач болоо. МВД-гэй поликлиникэдэ хүдэлөө. Эгээл суутайнь Үлзыто Базарон — физико-математикын эрдэмэй кандидат, ялас гэмэ бэлигтэй, шүлэг бэшэдэг, хүгжэмдэ, поэзидэ дуратай бэлэй ( докторой диссертаци бэлдээд, арайл хамгаалжа үрдеэгүй, 1992 ондо сагhаа урид наhа бараhан юм — авт.) Зоя — врач, пенсидэ гаранхай. Долорес — багша, Монголой эрхэтэндэ хадамда гараhан. Антонида Батуевна Шэтын пединститут дүүргэhэн, Хэжэнгын үзүүр хүбүүндэ — Семен Цыреторовтэ хадамда гараhан. Хори, Хэжэнгын больницада ахамад врач, Хэжэнгын аймагай захиргаанай толгойлогшо, Буряад Уласай президентын зүбшэлэгшэ ябаhан гээшэ. Эгээл одхон Баир Булад хоёр эхэ, эсэгынгээ буусада, Хэжэнгэдээ гал гуламтыень сахин ажаhууhан», — гээд тэрэ хөөрэhэн юм.
115 жэлэй саана Дээдэ Хэжэнгын шэмэг, үргэл мүргэлтэй Һэбхеэн уулын уужам дэлюун хормойдо гэрэлтэ хурса зула мэтэ бэлигтэй хүбүүн түрөөл даа. Уран шүлэгэйнь уянгата мүрнүүд түрэл буряад тала дайдадаа зэдэлжэл байхань болтогой.
1924 ондо Хориин аймагай арадай гэгээрэлэй таhаг тэрэниие Буряад-Монголой педтехникумдэ hурахыень эльгээбэ. Эндэ табан жэл hураха үедөө Бато Базарон шүлэг бэшэжэ байгаа. Тэрэнэй туршалганууд «Буряад-Монголой үнэн» сониндо, «Соёлой хубисхал», «Эрдэм ба шажан» сэдхүүлнүүдтэ, уран зохёолой «Тэмсэлэй шэмэг», «Дээжэ» гэhэн суглуулбаринуудта саг үргэлжэ хэблэгдэдэг hэн.
Б.Базарон
Техникумэй hүүлээр Б.Базарон комсомолой обкомдо таhагые даагшаар, залуушуулай сониной редакциин секретаряар хүдэлбэ. 1931 онhоо 1942 он болотор Хэжэнгэдээ, Улаан-Үдын Монголрабфакта багшална. Буряад hургуулинуудта үзэхэ hуралсалай номуудые буряад хэлэн дээрэ бэлдэн хэблэхые үүсхэhэн суута эрдэмтэн Базар Барадинай амаргүй ехэ ажалые бэелүүлэлсэhэн зоной тоодо ороhон байна. Буряад-Монгол ороной буряад хүүгэдтэ түрэл хэлэн дээрэнь hургуулида хэшээл зааха, эрдэм ухаанай орьёл өөдэ дабшаха замайнь эхиндэ аша туhатай буряад номуудые согсолон бүридхэлсэhэн габьяатай.
Хубисхалта сагай халуун амисхал шэнгээhэн түрүүшын шүлэгүүдынь тэрэ үеын ород совет поэдүүдэй зохёолнуудые буряадшалhаншье hаа, өөрын аялгатай уран найруулганууд болоhон гээд сэгнэхээр. Жэшээлхэдэ, А.Безыменскиин суута «Молодая гвардия» шүлэгэй удхаар Б.Базарон «Жабхаланта эдиршүүд», Р.Шкулевой мэдээжэ дуун болоhон «Мы кузнецы» гэжэ шүлэгэй удхаар «Түмэршэ дарханай дуун» гэhэн жэнхэни буряад удха зохёол бүтээhэн юм.
Элитэ зохёолшо Хоца Намсараевые дэмжэн, буряад поэзиин эхин зүргэнүүдые гаргалсаха үедөө, Бато Базарон арадай аман зохёолой дундаршагүй булагhаа амсажа, гулгаа шүлэгөө гүрэдэг hэн. Тиимэhээл тэрэнэй шүлэгүүд тодо хэмжүүртэй, буряад аялгатай, уншахада, сээжэлдэхэдэ таатай зохид юм hэн: «Хэжэнгэ», «Ленинэй дурасхаал», «Улаалзай», «Майн нэгэн», «Тала нютаг», «Таряан» болон бусад.
1934 ондо поэдэй шүлэгүүдэй түрүүшын суглуулбари — «Сэлэнгын үер» гэжэ ном нара хараа hэн. Энэл жэлдэ Б.Базарон СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ абтаhан юм.
1930-аад онуудай үеэр поэдэй уран шадабари улам мүлижэнэ. Тэрэ үеын зарим поэдүүд ехэнхи зохёолнуудтаа совет засагта соло дуудажа, магтаал үргэдэг байhан hаа, Бато Базарон оршон үеын үнэн эрхэ байдалhаа hабагшалhан зохёолнуудые найруулдаг hэн. «Зүгы», «Мэргэн бууша», мүн hургуулида хэдэн үе буряад хүүгэдэй сээжэлдэдэг байhан «Хоёр Север» болон бусад мэдээжэ зохёолнуудынь буряад совет поэзиин алтан жасада оронхой.
Бато Базароной гуурhан дороhоо хүүгэдтэ зорюулhан шүлэгүүд, рассказууд, хадхуу хурса хэлэтэй баснинууд, түрэл дайдаяа магтаhан уянгата зураглалнууд мүндэлхэhөө гадна, ород поэзиин манлай Пушкинай, Некрасовай, Кольцовой, Лермонтовэй зохёолнууд, Г.Николаевагай «Жатва» роман, Мамин-Сибирягай «Аленушкины сказки» мэтын бүтээлнүүд оршуулагдажа гараhан байна.
Джарон-Хашорай субарга
Тэрэнэй шүлэгүүд баhа ородшологдоно. 1934 ондо «Весна республики» (1 ном) гэhэн суглуулбари соо С.Туяагай оршуулгатай «Пчелы» гэжэ шүлэгынь, 1935 ондо энэл суглуулбариин 2 ном соо А.Улановай оршуулгатай «Кижинга» гэжэ шүлэгынь хэблэгдээ hэн.
Ороной зүүн зүгэй хилэ сахижа, дүрбэн жэлэй туршада сэрэгэй алба гараhан Бато Базарон шүлэгөө бэшэhээр байгаа. 1945 ондо «Пост дээрэ» гэhэн суглуулбарияа хэблүүлнэ. Энэ ном сооhоо абтаhан хэдэн шүлэгынь 1948 ондо Улаан-Үдэдэ, Эрхүүдэ ород хэлэн дээрэ гараhан юм. Буряад баатар сэрэгшэ Дарма Жанаевай дурасхаалда захата бүтээл — поэмэ зорюулаа.
1967 ондо, наhа бараhан хойнонь, «Алтан гадаhан» гэжэ гаршагтай зохёолнуудайнь суглуулбари хэблэгдэжэ, хүндэтэ поэт дуратай уншагшадтаа халуун мэндэеэ хүргэhэн юм. 1997 ондо «Зургаанай зам» гэжэ суглуулбари хэблэгдээ. Арадай ирагуу найрагша, Хэжэнгын дуушан Дансаран Доржогутабай хүндэтэ Б.Базароной гэрэлтэ дурасхаалда зорюулжа, «Бэлигтэй хүбуүн түрөөлта!» гэhэн шүлэг 1981 ондо бэшээ hэн. Энэ шүлэгhөө хоёр бадаг уншая:
Буряад уран зохёолой
Бурьяа булаг — эхин дээрэ,
Харьяа мүнгэн Хэжэнгын
Нараяа угтан гүйhэншүү —
Булгяа хурдан долгито
Гулгаа шүлэг гүрөөлта!
...Жэргэн гургаа дуунайнгаа
Жэгүүр дэлин дүүлижэ,
Агуу түргэн сагайнгаа
Арюун соло дуудажа, -
«Алтан гадаhан» — мүнхэ нэрэ
Алдар хэтэдээ олоолта!
Б.Базароной уран зохёолые элитэ буряад литература шэнжэлэгшэ эрдэмтэд Ц-А.Дугар-Нимаев, Г.Туденов үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Поэдүүд Г.Дашабылов, Л.Тапхаев аха үеын бэлигтэй шүлэгшэнэй аша габьяае hайханаар дурсажа, уласай сонин, сэдхүүлдэ хэблүүлhэн байна.
«Хүүгэд — уг залгадаг хүүргэ» гэжэ Д.Доржогутабайн хэлэhээр, Б.Базароной үри hаданар тухай дурдая. 2013 ондо «Буряад үнэндэ» хэблэгдэhэн Гүнзэн-Норбо Гүнзыновэй хөөрөөе Г.Дашеева ниитэлhэн байна. Хоца Намсараев абгынгаа гэр бүлэ, хүүгэд тухай хөөрэхэдөө, Бальжамаа басаганиинь мэдээжэ зохёолшон Бато Базароной hамган байhан гээд дурсана. Тэдэнэр 7 үхибүүтэй байхаhаа гадна 2 ород үхибүү үргэжэ үндылгэhэн. Энэ айлда Гүнзэн-Норбо хүбүүн нэгэ жэл байhан.
Хэжэнгэ гол
«Ехэл hайн айлайхи hэн. Гэрэй эзэн Бато Базарон томоотой, аймагай газетэдэ ажалтай, үдэрөө дүүрэн ябаад, орой ерэхэ. Бидэндэ нэгэшье хазагай юумэ хэлээгүй.
Бальжамаа хээтэй нэгыемнайшье илгахагүй, аб адлихан хандаха. Томо гэгшын сковородатай байхабди. 3-3 хүсөөг хара хилээмэ шара тоhондо шараад эдюулхэ үглөөниинь. Саахартай сай уухабди. Үдэрынь хартаабхатай шүлэн, үдэшэлэн — каша. Олон үхибүүдэй хүүеэн-хааяан соо ехэл hайн байжа гараhанби. Бальжамаа хээтэй зангаар аргагүй hайн хүн юм hэн. Тэнигэр дэлгэр, намжар даа.
Базаронтоной ехэ хүбүүн Солбон Эрхүүгэй мединститут дүүргээд, врач болоо. МВД-гэй поликлиникэдэ хүдэлөө. Эгээл суутайнь Үлзыто Базарон — физико-математикын эрдэмэй кандидат, ялас гэмэ бэлигтэй, шүлэг бэшэдэг, хүгжэмдэ, поэзидэ дуратай бэлэй ( докторой диссертаци бэлдээд, арайл хамгаалжа үрдеэгүй, 1992 ондо сагhаа урид наhа бараhан юм — авт.) Зоя — врач, пенсидэ гаранхай. Долорес — багша, Монголой эрхэтэндэ хадамда гараhан. Антонида Батуевна Шэтын пединститут дүүргэhэн, Хэжэнгын үзүүр хүбүүндэ — Семен Цыреторовтэ хадамда гараhан. Хори, Хэжэнгын больницада ахамад врач, Хэжэнгын аймагай захиргаанай толгойлогшо, Буряад Уласай президентын зүбшэлэгшэ ябаhан гээшэ. Эгээл одхон Баир Булад хоёр эхэ, эсэгынгээ буусада, Хэжэнгэдээ гал гуламтыень сахин ажаhууhан», — гээд тэрэ хөөрэhэн юм.
115 жэлэй саана Дээдэ Хэжэнгын шэмэг, үргэл мүргэлтэй Һэбхеэн уулын уужам дэлюун хормойдо гэрэлтэ хурса зула мэтэ бэлигтэй хүбүүн түрөөл даа. Уран шүлэгэйнь уянгата мүрнүүд түрэл буряад тала дайдадаа зэдэлжэл байхань болтогой.