Уран зохёол
Хүүгэдтэ зорюулһан зүжэгүүд
19 ноября 2021
2082
Мүнөө үедэ буряадаар зүжэг бэшэдэг зохёолшод үгы шахуу, тиимэһээ зүжэглэмэл зохёолнууд хоморой зүйл болонхой. Һаяхан түрэлхи хэлэн дээрэ зохёогдоһон хүүгэдэй зүжэгүүдэй ном нара хараба.
«Буряад орондо буряад хэлэ сахин хүгжөөлгэ» гэһэн программын ёһоор Буряад Уласай соёлой яаманай мүнгэн сангай дэмжэлгээр мэдээжэ драматург Михаил Батоинай «Хун Шубуун Эхэ» гэһэн ном хэблэгдэн гараба.
Тус согсолбори дотор хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Тэнгэриин үүдэн», «Хун шубуун эхэ», «Хүхэ зүһэтэй үнэгэн», «Таршаа Намжалай түүхэ», «Хуушан худагай үльгэр» гэһэн үльгэр онтохонууд дээрэ үндэһэлһэн 5 зүжэгүүд орожо, буряадһаа ород хэлэн дээрэ оршуулгатайгаар үгтэбэ. 300 дугаартай ном Республиканска типографида хэблэгдээ. Эндэ 5 зүжэгүүдэйнь нэгые хаража үзэхэдэ иимэ байна.
«Тэнгэриин үүдэн» («Небесные врата»)
Нэгэдэхи зүжэг — «Тэнгэриин үүдэн» («Небесные врата») гээшэнь эртэ сагай домог шастир, үльгэр түүхэ буйлуулан удхалһан зүжэг. Энэ зүжэг авторай шажан мүргэлэй, зүүн зүгэй гүн ухаанай талаар шудлалтай байһыень гэршэлнэ. Жэшээнь, ведийскэ бурхадай пантеон сооһоо Вишну бурхан абтанхай байна (Брахма, Вишну ба Шива гурбан юртэмсэ зохёогоо гэһэн домог мэдээжэ). Будаадын шажанһаа оршолон түбиин эхэ зургаан амитадай: тэнгэринэр, асууринар, лусад ба дундада газар түбиин хүнүүд гэхэ мэтэ дүрэнүүд үгтэнхэй. Саг түүхые өөрын дураар худхаха арга (синтез), ушаралтай бэшэ юумые холбохо эди шэди зохёогшын бэлигэй эрхэ мэдэлдэ байна бшуу.
Зүжэгтэ хабаадаха нюурнууд: Дээдэ тэнгэринэр Хурмаста, Вишну; Дошхон тэнгэринэр: Сайн Хүсэтэ, Арааха; Лусуудай хаанууд: Убанди, Нанди; Дундахи түбиин хүнүүд: Хүбүүн, Басаган, Архи абгай; Одо мүшэд, Наран, Һара, тэнгэринэр, асууринар. Вишну Хурмаста хоёр замби дэлхэй, одо мүшэдые дархалжа бүтээнэ. Түмэршэ дархашуулдал алха дүшэдэ гал гарган түмэр сохижо, Ангараг (Марс), Санчар (Сатурн), Сугар (Венера), Бархасбадь (Юпитер), Буда (Меркурий) гэхэ мэтэ бага ехэ одо мүшэдые бии болгоно.
«Тэнгэриин үүдэн» зүжэг 4 үйлэтэй. Гол геройнуудынь Хурмаста Вишну тэнгэринэр 4 үйлын (действие) ябасын туршада 11 зүүдэ харана. 1-хи үйлэдэ 4 зүүдэн манагдана. 1-хи зүүдэндээ гоёхон замбуулин зохёожо байнабди гэжэ баясан байтараа, гэнтэ Вишну тэнгэринь аяг ааша гаргажа: «Хүрөө, би бурхан юм гүб, али дархан гү?» — гэжэ хёморжо эхилнэ. «Оройдоол табан одотой замбуулин байха аал», — гээд, Хурмастын туламаа һэжэрхэдэнь, үй түмэн мүшэд тэнгэреэр таран яларжа, баясуулна. Зүгөөр Вишнуда тайбан байдал һанаандань тааранагүй, юуншьеб дутуу байһан шэнгеэр һанагдаад лэ байха юм. 2-хи зүүдэндэнь Асууринарай орон үзэгдэнэ. Хурмаста Вишну хоёрой бүтээһэн одо мүшэтэ замбуулин хараад, тэдэ атаархажа, тэдэнһээ үлүү һайхан юумэ бүтээхэ хүсэлдэ абтана. Асууринар Сүмбэр уула тойрожо байһан Анабад далайе Убанди Нанди хоёр лусуудай хүсөөр бүлэжэ, гал шэл уһан шэл хоёрые гаргана. 3-хи зүүдэндэ гал шэлынь Вишну Хурмаста хоёр үрдижэ абаад, тэрээгээрнь Нара бии болгоод, удаань уһан шэлээрнь һара байгуулна. Эндэ хёмороон, бэе бэеэ гэмнэлгэн эхилнэ. 4-хи зүүдэндэ Асууринар далайгаа дахин бүлэжэ, Архи абгай гэжэ сэбэр эхэнэрые гаргана. Тэрэнэй дуулаха хатархада, асууринар алмайрһан шэнги болоно. 5-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр асууринарта ерэжэ, юунэй болоһыень ойлгоод, Архи абгайе архиншадай юртэмсэ руу шэдээд ябашана. Архи абгайн ябамсаар асууринар һэгээ орожо, дахин далайгаа бүлэжэ, Эрдэниин аршаантай домбо олоно. Энээн тухайнь Дээдэ тэнгэринэр мэдээд, бэеэ хубилгаад, доошоо бууна. Хурмаста асууриин, Вишну эхэнэрэй дүрсэтэй боложо, асууринарые аршаанаар угаахын урда бэеэ угаагты гэжэ идхан, уһанда оруулаад, домбынь абаад ябашана. Юундэ буляагааб гэбэл, асууринар бүри шадалтай болоод, хамаг дэлхэй һандааха гэжэ һэжэг түрөө. 6-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр одон гаригуудта аршаан хүртөөнэ. Арааха ерээд, аршааниимнай хулгайлаат гэжэ шууяа татана. Вишну Араахын толгойн таһартар альгадана. Арааха һара наранай хойноһоо эрьюулжэ, залгихадань, хоолойгоорнь ходоро гарашанад. 3-хи үйлын 7-дугаар зүүдэн соо баяр зугаа, хүхилгэнэй түлэг дунда Вишну: «Хэндээ хэрэгтэй сэнгэлгэн, хэндээ хэрэгтэй замбуулин бэ?» — гэжэ уйдхарта абтана. «Тиигэбэл, тэрэниие Асууринарта үгэхэмнай гү?» — гэжэ Хурмаста һураха юм. Тэдэнэр Дундада түби хооһон байна, тэндэ ами оруулая гэлсэбэ. Төөригдэһэн һүнэһэдые оложо, өөһэдтөө адли хоёр гартай, хоёр хүлтэй хүнүүдые хэхэеэ һанаашалба. 8-хи зүүдэндээ Загуурдиин оронһоо хоёр һүнэһэдые урдаа туужа абаашаба. 9-хи зүүдэндээ һүнэһэдые шэдитэ дархалалгын хүсөөр бархиртар, шашхатар амиды хүнүүд болгобо. Хүбүүн басаган хоёр мүндэлжэ, хүнэй дүрэ олоходоо, ород онтохоной Монсуудай (Колобок) мэтээр Хурмаста Вишну хоёрой үгэ дуулахаяа болижо, тэрьелхэ һанаанда абтан, дуулалдаба:
Бурхан тэнгэриин мэдэлһээ
Бушуу түргөөр тэрьелжэ,
Дунда гэһэн түбидэ
Дээдын эзэн гэгдэе! — гэжэ хүбүүниинь дуулана, харин басаганиинь урдаһаань иигэжэ дуулаба:
Газар түбиин хүрьһэн дээр
Галта гуламта сахихаб.
Эрхэ тангил хүүгэдэй
Эхэ боложо налайхаб.
Вишну: — Хамараа дан ехээр бү үргөөрэйгты.
«Хүхэ зүһэтэй үнэгэн»
Хурмаста: — Дээрэһээтнай хаража байхабди. (Гэтэрнь, хүбүүн басаган хоёр шангаар энеээлдээд гүйлдэшэнэ).
10-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр дундада түбидэ хүнүүдые табижа зүүдэлһэнээ, һонин зүүдэ манаһанаа хэлсэжэ байтарынь Асууринар ерэнэ. Тиигээд Дунда түбидэ нэгэ жэгтэй амитад бии болошоо, шууяатай, түргөөр үдэхэ, олон болохо гээшэнь гэжэ гайхалдаба. Лусуудай хаашуул Убанди Нанди хоёр һанги-набта болшоһон хубсаһатай (мүнөө сагта бог шоройдо даруулһан уһан далайнуудаа һаная) зүдэршэһэн хоёр орожо ерээд: «Юунүүдые табиба гээшэбта газар дэлхэйдэ?» — гэжэ Дээдэ тэнгэринэрые гэмнэбэ. Хурмаста Вишну хоёр бэе бэеэ хараад энеэлдэхэдэнь: «Таанарта энеэдэн, маанарта ханяадан!» — гэжэ дураа гутана. Тиихэдэнь Дээдэ тэнгэринэр бү айгты, тэдэтнай юрэл манай зүүдэн гээшэ, таанар бидэнтэй адли тэдэниие мүн зүүдэлэлсээ гээшэт гэлдэбэ. 4-хи үйлын 11-хи үзэгдэлдэ жэлэй эхин Сагаан һара тухай хэлэгдэнэ. Хүбүүн басаган хоёр мүшэтэ замбияа һайхашаан хаража, саг, ажабайдал, хүнэй наһан тухай, түрэхэ, үхэхэ зайлашагүй үйлэ тухай хөөрэлдэнэ. Монгол литын 12 жэлнүүд хабаадана.
12-хи үзэгдэлдэ Хурмаста Вишну хоёрой бии болгоһон одон гаригууд, юртэмсэ түбинүүд, һара наран, асууринар, лусадууд, хүнүүд, 12 жэлнүүд булта сугларна. Дээдэ тэнгэринэр замбуулин юртэмсые оройдоол тэдэнэй зүүдэн гэжэ ойлгуулхаяа оролдоно. Гэбэшье тэдэнэй мүндэлүүлһэн одо мүшэд, һара наран, хүнүүд юрын лэ зүүдэн гээшэбди гэжэ мэдэрхэ дурагуй байһанаа харуулна. Зүжэгэй түгэсхэлдэ булта эблэржэ, баяр зугаа дэлгэн, Сагаан һараяа угтанад.
Энэ зүжэгэй удха даган, «Тэнгэриин үүдэн» (Небесные врата) бэшэ, харин «Тэнгэриин зүүдэн» (Сны небожителей) гэжэ нэрэтэй байхаар байгаа гэбэшье, зүүдэн болохо дурагүйшүүл диилээд байна бшуу. Тус зүжэг хожомой сагта спецэффект юумэ хэрэглэһэн гоёхон мультипликационно фильм боломоор хадаа.
Номой автор Батоин Михаил Жалбуевич прозын ба драмын зохёолнуудые бэшэдэг, ород буряад хэлэнүүд дээрэ оршуулдаг байһан, 1936 оной ноябриин 9 үдэр Хэжэнгын аймагай Эдэрмэг тосхондо түрэһэн. Буряадай үндэһэтэнэй 1-хи интернад-һургуули һураһан. Сэрэгэй албанда ябаха сагһаа уран зохёолдо һэдэбтэй боложо, бишыхан үгүүлэлнүүдые бэшэжэ, аймагай ба республикын сонин ба сэтгүүлнүүдтэ хэблэжэ эхилээ. 1965 онһоо «Буряад Үнэн» һониндо, республикын радиокомитедтэ хүдэлөө. 1968-1972 онуудаар Хабаровск хотодо намай Дээдэ һургуулида һуралсаа. Удаань «Хурамхаанай галнууд» газетэдэ, Буряадай гостелерадиодо редактораар ажаллаа. 1990 онуудта Буряадай «Үльгэр» театрай уран зохёолой таһаг даажа ябаа. 1977 ондо түрүүшын «Мүшэдэй тохёолгон», 1988 ондо «Хангайн гуранай харайса», 1992 ондо «Холын эрьенүүд», 1995 ондо «Талын сууряан» гэһэн номуудаа хэблүүлэн гаргаа. Илангаяа үхибүүдтэ зорюулһан зохёолнуудые эдэбхитэй бэшэдэг, хари гүрэнэй, ородой зохёолшодой шүлэг, дуунуудые, мүн ород арадай онтохонуудые оршуулдаг байһан. 1990-ээд онуудаар хүүгэдтэ зорюулһан «Алтан мундаргын нюуса», «Муура багша», «Сорока-хромоножка», «Хун шубуун», «Мудрая девица Ногоодой» гэһэн хүүгэдэй зүжэгүүдынь «Үльгэр» театрай тайзан дээрэ табигдажа, уласхоорондын, можонуудай хоорондын хүүхэлдэйн театрнуудай наадамуудай үндэр шангуудта хүртэһэн. Хүүгэдэй театрһаа гадна Буряадай Х.Н. Намсараевай нэрэмжэтэ драмтеатрай тайзан дээрэ 1990 ондо «Үнгэтэ юртэмсэ», 1992 ондо «Волшебный мудрец» гэжэ зүжэгүүдынь табигдажа, эдир харагшадта һайшаагдаһан юм. Хүүгэдэй зүжэгүүдые бэшэхэдээ, үльгэр домогуудай орёо удхые үхибүүдтэ дурадхахадаа, ойлгосотой тодоор, уран хурсаар бэшэхэ гэжэ оролдодог һэн.
«Хуушан худагай үльгэр
Хүүгэдэй театрай ахамад режиссер Эрдэни Жалцанов бэлигтэй зохёолшо Михаил Батоинай зүжэгүүд тушаа иигэжэ хэлэһэн байна: «Тэрэнэй хэлэн — байгаалиин хэлэн: хүнүүдэй, бурхадай, газар уһанай, һалхи шуурганай хэлэн гэбэшье, хэнэйшье ойлгожо ядамаар бэшэ, юрын хэлэн гэхээр». Энэ хэлээшэнь зүб, хүүгэдэй зүжэгүүд заатагүй «муси-пуси» бэшэ, орёохоншье удхатай байбалынь, багашуул ойлгожо ядахагүй гэжэ һанахаар. Угайдһаа мүнөөнэй үхибүүд бүдүүн зонииешье торгоомоор үргэн мэдэсэтэй боложо байнхай гээшэл.
«Таршаа Намжалай түүхэ»
Тус согсолбори дотор хүүгэдтэ зорюулагдаһан «Тэнгэриин үүдэн», «Хун шубуун эхэ», «Хүхэ зүһэтэй үнэгэн», «Таршаа Намжалай түүхэ», «Хуушан худагай үльгэр» гэһэн үльгэр онтохонууд дээрэ үндэһэлһэн 5 зүжэгүүд орожо, буряадһаа ород хэлэн дээрэ оршуулгатайгаар үгтэбэ. 300 дугаартай ном Республиканска типографида хэблэгдээ. Эндэ 5 зүжэгүүдэйнь нэгые хаража үзэхэдэ иимэ байна.
«Тэнгэриин үүдэн» («Небесные врата»)
Нэгэдэхи зүжэг — «Тэнгэриин үүдэн» («Небесные врата») гээшэнь эртэ сагай домог шастир, үльгэр түүхэ буйлуулан удхалһан зүжэг. Энэ зүжэг авторай шажан мүргэлэй, зүүн зүгэй гүн ухаанай талаар шудлалтай байһыень гэршэлнэ. Жэшээнь, ведийскэ бурхадай пантеон сооһоо Вишну бурхан абтанхай байна (Брахма, Вишну ба Шива гурбан юртэмсэ зохёогоо гэһэн домог мэдээжэ). Будаадын шажанһаа оршолон түбиин эхэ зургаан амитадай: тэнгэринэр, асууринар, лусад ба дундада газар түбиин хүнүүд гэхэ мэтэ дүрэнүүд үгтэнхэй. Саг түүхые өөрын дураар худхаха арга (синтез), ушаралтай бэшэ юумые холбохо эди шэди зохёогшын бэлигэй эрхэ мэдэлдэ байна бшуу.
Зүжэгтэ хабаадаха нюурнууд: Дээдэ тэнгэринэр Хурмаста, Вишну; Дошхон тэнгэринэр: Сайн Хүсэтэ, Арааха; Лусуудай хаанууд: Убанди, Нанди; Дундахи түбиин хүнүүд: Хүбүүн, Басаган, Архи абгай; Одо мүшэд, Наран, Һара, тэнгэринэр, асууринар. Вишну Хурмаста хоёр замби дэлхэй, одо мүшэдые дархалжа бүтээнэ. Түмэршэ дархашуулдал алха дүшэдэ гал гарган түмэр сохижо, Ангараг (Марс), Санчар (Сатурн), Сугар (Венера), Бархасбадь (Юпитер), Буда (Меркурий) гэхэ мэтэ бага ехэ одо мүшэдые бии болгоно.
«Тэнгэриин үүдэн» зүжэг 4 үйлэтэй. Гол геройнуудынь Хурмаста Вишну тэнгэринэр 4 үйлын (действие) ябасын туршада 11 зүүдэ харана. 1-хи үйлэдэ 4 зүүдэн манагдана. 1-хи зүүдэндээ гоёхон замбуулин зохёожо байнабди гэжэ баясан байтараа, гэнтэ Вишну тэнгэринь аяг ааша гаргажа: «Хүрөө, би бурхан юм гүб, али дархан гү?» — гэжэ хёморжо эхилнэ. «Оройдоол табан одотой замбуулин байха аал», — гээд, Хурмастын туламаа һэжэрхэдэнь, үй түмэн мүшэд тэнгэреэр таран яларжа, баясуулна. Зүгөөр Вишнуда тайбан байдал һанаандань тааранагүй, юуншьеб дутуу байһан шэнгеэр һанагдаад лэ байха юм. 2-хи зүүдэндэнь Асууринарай орон үзэгдэнэ. Хурмаста Вишну хоёрой бүтээһэн одо мүшэтэ замбуулин хараад, тэдэ атаархажа, тэдэнһээ үлүү һайхан юумэ бүтээхэ хүсэлдэ абтана. Асууринар Сүмбэр уула тойрожо байһан Анабад далайе Убанди Нанди хоёр лусуудай хүсөөр бүлэжэ, гал шэл уһан шэл хоёрые гаргана. 3-хи зүүдэндэ гал шэлынь Вишну Хурмаста хоёр үрдижэ абаад, тэрээгээрнь Нара бии болгоод, удаань уһан шэлээрнь һара байгуулна. Эндэ хёмороон, бэе бэеэ гэмнэлгэн эхилнэ. 4-хи зүүдэндэ Асууринар далайгаа дахин бүлэжэ, Архи абгай гэжэ сэбэр эхэнэрые гаргана. Тэрэнэй дуулаха хатархада, асууринар алмайрһан шэнги болоно. 5-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр асууринарта ерэжэ, юунэй болоһыень ойлгоод, Архи абгайе архиншадай юртэмсэ руу шэдээд ябашана. Архи абгайн ябамсаар асууринар һэгээ орожо, дахин далайгаа бүлэжэ, Эрдэниин аршаантай домбо олоно. Энээн тухайнь Дээдэ тэнгэринэр мэдээд, бэеэ хубилгаад, доошоо бууна. Хурмаста асууриин, Вишну эхэнэрэй дүрсэтэй боложо, асууринарые аршаанаар угаахын урда бэеэ угаагты гэжэ идхан, уһанда оруулаад, домбынь абаад ябашана. Юундэ буляагааб гэбэл, асууринар бүри шадалтай болоод, хамаг дэлхэй һандааха гэжэ һэжэг түрөө. 6-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр одон гаригуудта аршаан хүртөөнэ. Арааха ерээд, аршааниимнай хулгайлаат гэжэ шууяа татана. Вишну Араахын толгойн таһартар альгадана. Арааха һара наранай хойноһоо эрьюулжэ, залгихадань, хоолойгоорнь ходоро гарашанад. 3-хи үйлын 7-дугаар зүүдэн соо баяр зугаа, хүхилгэнэй түлэг дунда Вишну: «Хэндээ хэрэгтэй сэнгэлгэн, хэндээ хэрэгтэй замбуулин бэ?» — гэжэ уйдхарта абтана. «Тиигэбэл, тэрэниие Асууринарта үгэхэмнай гү?» — гэжэ Хурмаста һураха юм. Тэдэнэр Дундада түби хооһон байна, тэндэ ами оруулая гэлсэбэ. Төөригдэһэн һүнэһэдые оложо, өөһэдтөө адли хоёр гартай, хоёр хүлтэй хүнүүдые хэхэеэ һанаашалба. 8-хи зүүдэндээ Загуурдиин оронһоо хоёр һүнэһэдые урдаа туужа абаашаба. 9-хи зүүдэндээ һүнэһэдые шэдитэ дархалалгын хүсөөр бархиртар, шашхатар амиды хүнүүд болгобо. Хүбүүн басаган хоёр мүндэлжэ, хүнэй дүрэ олоходоо, ород онтохоной Монсуудай (Колобок) мэтээр Хурмаста Вишну хоёрой үгэ дуулахаяа болижо, тэрьелхэ һанаанда абтан, дуулалдаба:
Бурхан тэнгэриин мэдэлһээ
Бушуу түргөөр тэрьелжэ,
Дунда гэһэн түбидэ
Дээдын эзэн гэгдэе! — гэжэ хүбүүниинь дуулана, харин басаганиинь урдаһаань иигэжэ дуулаба:
Газар түбиин хүрьһэн дээр
Галта гуламта сахихаб.
Эрхэ тангил хүүгэдэй
Эхэ боложо налайхаб.
Вишну: — Хамараа дан ехээр бү үргөөрэйгты.
«Хүхэ зүһэтэй үнэгэн»
Хурмаста: — Дээрэһээтнай хаража байхабди. (Гэтэрнь, хүбүүн басаган хоёр шангаар энеээлдээд гүйлдэшэнэ).
10-хи зүүдэндэ Хурмаста Вишну хоёр дундада түбидэ хүнүүдые табижа зүүдэлһэнээ, һонин зүүдэ манаһанаа хэлсэжэ байтарынь Асууринар ерэнэ. Тиигээд Дунда түбидэ нэгэ жэгтэй амитад бии болошоо, шууяатай, түргөөр үдэхэ, олон болохо гээшэнь гэжэ гайхалдаба. Лусуудай хаашуул Убанди Нанди хоёр һанги-набта болшоһон хубсаһатай (мүнөө сагта бог шоройдо даруулһан уһан далайнуудаа һаная) зүдэршэһэн хоёр орожо ерээд: «Юунүүдые табиба гээшэбта газар дэлхэйдэ?» — гэжэ Дээдэ тэнгэринэрые гэмнэбэ. Хурмаста Вишну хоёр бэе бэеэ хараад энеэлдэхэдэнь: «Таанарта энеэдэн, маанарта ханяадан!» — гэжэ дураа гутана. Тиихэдэнь Дээдэ тэнгэринэр бү айгты, тэдэтнай юрэл манай зүүдэн гээшэ, таанар бидэнтэй адли тэдэниие мүн зүүдэлэлсээ гээшэт гэлдэбэ. 4-хи үйлын 11-хи үзэгдэлдэ жэлэй эхин Сагаан һара тухай хэлэгдэнэ. Хүбүүн басаган хоёр мүшэтэ замбияа һайхашаан хаража, саг, ажабайдал, хүнэй наһан тухай, түрэхэ, үхэхэ зайлашагүй үйлэ тухай хөөрэлдэнэ. Монгол литын 12 жэлнүүд хабаадана.
12-хи үзэгдэлдэ Хурмаста Вишну хоёрой бии болгоһон одон гаригууд, юртэмсэ түбинүүд, һара наран, асууринар, лусадууд, хүнүүд, 12 жэлнүүд булта сугларна. Дээдэ тэнгэринэр замбуулин юртэмсые оройдоол тэдэнэй зүүдэн гэжэ ойлгуулхаяа оролдоно. Гэбэшье тэдэнэй мүндэлүүлһэн одо мүшэд, һара наран, хүнүүд юрын лэ зүүдэн гээшэбди гэжэ мэдэрхэ дурагуй байһанаа харуулна. Зүжэгэй түгэсхэлдэ булта эблэржэ, баяр зугаа дэлгэн, Сагаан һараяа угтанад.
Энэ зүжэгэй удха даган, «Тэнгэриин үүдэн» (Небесные врата) бэшэ, харин «Тэнгэриин зүүдэн» (Сны небожителей) гэжэ нэрэтэй байхаар байгаа гэбэшье, зүүдэн болохо дурагүйшүүл диилээд байна бшуу. Тус зүжэг хожомой сагта спецэффект юумэ хэрэглэһэн гоёхон мультипликационно фильм боломоор хадаа.
Номой автор Батоин Михаил Жалбуевич прозын ба драмын зохёолнуудые бэшэдэг, ород буряад хэлэнүүд дээрэ оршуулдаг байһан, 1936 оной ноябриин 9 үдэр Хэжэнгын аймагай Эдэрмэг тосхондо түрэһэн. Буряадай үндэһэтэнэй 1-хи интернад-һургуули һураһан. Сэрэгэй албанда ябаха сагһаа уран зохёолдо һэдэбтэй боложо, бишыхан үгүүлэлнүүдые бэшэжэ, аймагай ба республикын сонин ба сэтгүүлнүүдтэ хэблэжэ эхилээ. 1965 онһоо «Буряад Үнэн» һониндо, республикын радиокомитедтэ хүдэлөө. 1968-1972 онуудаар Хабаровск хотодо намай Дээдэ һургуулида һуралсаа. Удаань «Хурамхаанай галнууд» газетэдэ, Буряадай гостелерадиодо редактораар ажаллаа. 1990 онуудта Буряадай «Үльгэр» театрай уран зохёолой таһаг даажа ябаа. 1977 ондо түрүүшын «Мүшэдэй тохёолгон», 1988 ондо «Хангайн гуранай харайса», 1992 ондо «Холын эрьенүүд», 1995 ондо «Талын сууряан» гэһэн номуудаа хэблүүлэн гаргаа. Илангаяа үхибүүдтэ зорюулһан зохёолнуудые эдэбхитэй бэшэдэг, хари гүрэнэй, ородой зохёолшодой шүлэг, дуунуудые, мүн ород арадай онтохонуудые оршуулдаг байһан. 1990-ээд онуудаар хүүгэдтэ зорюулһан «Алтан мундаргын нюуса», «Муура багша», «Сорока-хромоножка», «Хун шубуун», «Мудрая девица Ногоодой» гэһэн хүүгэдэй зүжэгүүдынь «Үльгэр» театрай тайзан дээрэ табигдажа, уласхоорондын, можонуудай хоорондын хүүхэлдэйн театрнуудай наадамуудай үндэр шангуудта хүртэһэн. Хүүгэдэй театрһаа гадна Буряадай Х.Н. Намсараевай нэрэмжэтэ драмтеатрай тайзан дээрэ 1990 ондо «Үнгэтэ юртэмсэ», 1992 ондо «Волшебный мудрец» гэжэ зүжэгүүдынь табигдажа, эдир харагшадта һайшаагдаһан юм. Хүүгэдэй зүжэгүүдые бэшэхэдээ, үльгэр домогуудай орёо удхые үхибүүдтэ дурадхахадаа, ойлгосотой тодоор, уран хурсаар бэшэхэ гэжэ оролдодог һэн.
«Хуушан худагай үльгэр
Хүүгэдэй театрай ахамад режиссер Эрдэни Жалцанов бэлигтэй зохёолшо Михаил Батоинай зүжэгүүд тушаа иигэжэ хэлэһэн байна: «Тэрэнэй хэлэн — байгаалиин хэлэн: хүнүүдэй, бурхадай, газар уһанай, һалхи шуурганай хэлэн гэбэшье, хэнэйшье ойлгожо ядамаар бэшэ, юрын хэлэн гэхээр». Энэ хэлээшэнь зүб, хүүгэдэй зүжэгүүд заатагүй «муси-пуси» бэшэ, орёохоншье удхатай байбалынь, багашуул ойлгожо ядахагүй гэжэ һанахаар. Угайдһаа мүнөөнэй үхибүүд бүдүүн зонииешье торгоомоор үргэн мэдэсэтэй боложо байнхай гээшэл.
«Таршаа Намжалай түүхэ»