Монгол ороной ирагуу найруулагшад олон зуун жэлнүүдэй хяра дабан дамжан ерэһэн арадай аман зохёолой, агууехэ түүхын
үйлэ хэрэгүүдые дурсан һануулһан зүйлнүүдые бүтээлнүүд соогоо уран аргаар хэрэглэдэг заншалтай. Үнгэрһэн зуун жэлэй жараад-далаад онуудта эдэбхитэй бэшэжэ байһан монгол поэдүүдэй шүлэгүүдые тэрэ үедэ Монгол орондо ТАСС-ай сурбалжалагшаар хүдэлһэн поэт Чимит-Рэгзэн Намжилов буряадшалаа һэн. Тэрэ оршуулгануудай ашаар танилсаһан монгол зохёолшодой шүлэгүүд тухай хөөрэлдэе.
Эдэ поэдүүд соо эгээн үндэр наһатай, аха заха Бабын Ахтан, казах яһанай хүн, Монголой Арадай Улас болоһон хубисхалта сагые үзэһэн зохёолшон. «Буурал Алтайн бүргэдби» гэжэ ехэ шүлэгынь аман зохёолһоо һабагшатай, магтаал соло дуудалгын маягаар бэшэгдээ:
Буурал Алтайн орьёлнуудай
хамагай үндэрһөө
Бүргэд болон ниидэжэ, хүхэ
тэнгэридэ хөөрэнэб.
Жэгүүртэнэй хаан болоһон бүргэдэй
хурса нюдөөр
Жаргалтай дэлгэр нютагаа һайса
шэртэн харанаб.
Үүлые дороһоонь хадхажа,
уулаараа жэрыһэн
Уһаяа доошонь буулгажа, сэнхир
хадагаа дэлгэһэн
Үлэмжэ жабхалан түгэс минии
түрэһэн нютагай
Үзэсхэлэн һайхантайнь жэшэхэ нютаг
хаанаб даа.
Алтайн баян хүндынүүдтэ дүүрэн айл, мал байдаг гэжэ поэт түүрээнэ. Тэндэ олон үндэһэ яһатан түрэһэн үринэр мэтэ эбтэй эетэй амидарна, айл бүхэндэ айраг сагаа билтарна гээд домоглоно, аза жаргалда хүн бүхэниие хүртөөһэн энэрхы хайрата намайнгаа алдарые поэт үргэнэ. «Алтайн сагаан орьёлой нэгэнһээ ниидэн гараһан алаг хүрин бүргэдби» гэжэ өөрыгөө нэрлэһэн үбгэн поэт ямар хүсэн тэрэниие үргэжэ, тэдхэжэ байнаб гэһэн асуудал табина. Дууладаг дуунайнь эхи үндэһэн мүнхэ түүдэгэй дүлэн шэнги сэсэглэһэн амидаралда шэнгээд, мүнхын шанартай болоо гэжэ поэт харюусана.
Дамдинцоогийн Содномдорж «Дэлхэй» гэһэн ехэ хэмжээнэй шүлэг соогоо түби дэлхэйе «эрэ шамбай бэетэй, энгүй үргэн сээжэтэй» хүнтэй жэшэжэ зураглана. Даажа дабашагүй ашаа бэе дээрээ тээһэн дэлхэй, поэдэй хэлэһээр, «Һуладаһан шэнжэгүй,/ Һуухашье юрэ янзагүй -/ Наран юртэмсэеэ тойронхон /Намдуухан эрьеһээр, бүмбэрһөөр байна». Олон түмэн жэлэй туршада хүн байгаалитай нэгэ эбсэжэ, нэгэ тулалдажа, нэгэдэжэ байһаар поэт түүрээнэ. Эбдэршэгүй даасатай дэлхэйе ирагуу найруулагша иимэ һонин зэргэсүүлгэ хэрэглэжэ зураглана:
Азиие эльгэндээ тэбэреэд,
Америкые ээмээрээ үргөөд,
Австралиие зүүн үбдэг дээрээ,
Африкые баруун үбдэг дээрээ табяад,
Европые һугадаа хабшуулаад,
Хойто туйлай ехэ мүльһые
Хондолой дээрээ ашаад,
Хорин дүрбэн сагай туршада
Холборонгүй бүмбэрһөөр байна.
Хүнэй хэһэн хүсэрхэг ехэ бүтээлые үнэр баян дэлхэй өөрөө бүтээһэн ушарһаал ашааень тэнсэлдүүлэн, тээгээд, үргэлөөд байна гэжэ поэт тухайлна. Хэрбээ эрдэнитэ хүнэй ажалые, ехэ хүгжэлтые газааһаа залаһан һаа, энэ ехэ ашаан ганзагалжа тээһэн һаа, түби дэлхэймнай даахаяа болёод, тэнхээгээ алдаха байгаа гэһэн уран тухайламжа поэт элирхэйлнэ. Харин мүнөө сагай байдалда ушардаг дэлхэй дээрэхи али олон байгаалиин оһол, аймшагтайгаар хубилдаг, хүндэ гай гасалан асардаг болоһон уларилай шэрүүн шэнжэ хүн түрэлтэндэ һүүлшын дохёо һануулга мэтэ дуулдана бэшэ гү?
Поэт Жамцын Бадраа заахан хүбүүндэ зорюулжа, бүүвэйн дуунай маягаар шүлэг бэшэһэн юм:
Хүбүүлэй
Абын хөөрхэн халтаахай,
Алаг нюдэн бултаахай.
Эжын наадан эрбээхэй,
Эреэн нюдэн дэрбээхэй.
Бүмбэр, бүмбэр алхаалай,
Бөөрын шэнээн монсоолой.
Тагтаа намнаад гүйгөөлэй,
Тайбан сагай хүбүүлэй.
Далайн Найманжин поэт «Найман мүртэй шүлэгүүд» соогоо бага наһанайнгаа үзэгдэл дурсахадаа, шэнэ һайхан дүрэ бүтээжэ, хонгор эжыдээ бэлэглэнэ:
Хоёр хүлдөө хонхо шэмэгтэй
Хотон соогуураа наадажа ябахадаа,
Холодожо төөрихэгүй гэһэн эжынгээ
Хонгор сэдьхэлые ойлгоошьегүй һаа,-
Түмэнэй дунда төөрингүй ябаа
Түрэһэн үришни энэ байна гэжэ,
Хонхын орондо уран шүлэгөө
Хонгор эжыдээ зорюулан үргэнэм.
Поэт Жанчивын Шагдар эжыдээ ехэ уян һайхан мүрнүүдые зорюулһан байха юм:
Сэбэрлэжэ татаһан уяан дээрэ
дүрөө юугээ мулталхадам,
Сэмсэгэр сагаан гэрһээ эжымни гараад,
угтахань һайхан юм.
Сэрэгэй майхандал үндэр хүбүүгээ
уй-хай болон үндэхэдэнь,
Сээжэ зүрхэмни доһолжо баарһанаа
ехээр хайрланам.
Эжыгээ нюдэнэйнгээ үзүүртэ хаража, хайрыень һанан уярхадаа, богсолоотой бэлэг сэлэгээ яаралтай абажа гараад, хатарша боро моринойнгоо гүйдэлөөр нютаг нуга тээшээ хүбүүн шамдадаг гэжэ монгол поэт найруулна.
«Тала тухай бодол» гэжэ гурбан хубиһаа бүридэһэн ехэ шүлэг соо поэт Пунцагийн Бадарч заха үзүүртэнь хүрэхэ аргагүй монголой зэрэлгээтэ талын гурбан ондоо сагай үзэгдэл зураглана. Эхин хубида үүр хираанай сагта субаһан тэмээдэй гайхалтай зураг харагдана:
Талада хоноһон тэмээд
Таруу хэбтэриһээ бодожо,
Ургаха наранай зүг руу бэлшэһээр
Урта урта һүүдэрээ даханад.
Үндэр шэрээ бүхэниинь шоболзожо,
Үсхэн хүрин зогдорынь халюурна.
Талын уудамые барана гэһэншүү
Табгайгаа холо холо табина.
Заха хизааргүй сүл губиие зогдортой тэмээгээр зоригтой гаталһан монголшуудай һүр һүлдэ гайхамшаг. Тэрэ холын үе сагай үзэгдэлтэй үргэн талада шэнэ ами нэмээһэн дүрэ зурагуудые поэт харуулна:
Ажалшадай һууринай гэрэл асаржа,
Аниб-аниб гэһэн ододтол байна.
Улаан хирпиисын мянга-мянган хэһэгүүд —
Уран барилгын гоё һайхан хананууд,
Талын хүнэй бүтээл
Талаяа шэмэглэнэ.
Халюун булга шэнги хүрьһэндэ
Хабар сасаһан таряанай үрэһэ
Олон түмөөрөө һоёолон бултайгаад,
Омог хүлэгэй дэлһэн шэнги
Оройгоороо дохилзон намхана.
Монголой үльгэр домогто түүхын, арад зоной уран бэлигэй мүнхэ залуу шанар ирагуу найруулгын замхашагүй хүгжэм соо зэдэлнэ.
үйлэ хэрэгүүдые дурсан һануулһан зүйлнүүдые бүтээлнүүд соогоо уран аргаар хэрэглэдэг заншалтай. Үнгэрһэн зуун жэлэй жараад-далаад онуудта эдэбхитэй бэшэжэ байһан монгол поэдүүдэй шүлэгүүдые тэрэ үедэ Монгол орондо ТАСС-ай сурбалжалагшаар хүдэлһэн поэт Чимит-Рэгзэн Намжилов буряадшалаа һэн. Тэрэ оршуулгануудай ашаар танилсаһан монгол зохёолшодой шүлэгүүд тухай хөөрэлдэе.
Эдэ поэдүүд соо эгээн үндэр наһатай, аха заха Бабын Ахтан, казах яһанай хүн, Монголой Арадай Улас болоһон хубисхалта сагые үзэһэн зохёолшон. «Буурал Алтайн бүргэдби» гэжэ ехэ шүлэгынь аман зохёолһоо һабагшатай, магтаал соло дуудалгын маягаар бэшэгдээ:
Буурал Алтайн орьёлнуудай
хамагай үндэрһөө
Бүргэд болон ниидэжэ, хүхэ
тэнгэридэ хөөрэнэб.
Жэгүүртэнэй хаан болоһон бүргэдэй
хурса нюдөөр
Жаргалтай дэлгэр нютагаа һайса
шэртэн харанаб.
Үүлые дороһоонь хадхажа,
уулаараа жэрыһэн
Уһаяа доошонь буулгажа, сэнхир
хадагаа дэлгэһэн
Үлэмжэ жабхалан түгэс минии
түрэһэн нютагай
Үзэсхэлэн һайхантайнь жэшэхэ нютаг
хаанаб даа.
Алтайн баян хүндынүүдтэ дүүрэн айл, мал байдаг гэжэ поэт түүрээнэ. Тэндэ олон үндэһэ яһатан түрэһэн үринэр мэтэ эбтэй эетэй амидарна, айл бүхэндэ айраг сагаа билтарна гээд домоглоно, аза жаргалда хүн бүхэниие хүртөөһэн энэрхы хайрата намайнгаа алдарые поэт үргэнэ. «Алтайн сагаан орьёлой нэгэнһээ ниидэн гараһан алаг хүрин бүргэдби» гэжэ өөрыгөө нэрлэһэн үбгэн поэт ямар хүсэн тэрэниие үргэжэ, тэдхэжэ байнаб гэһэн асуудал табина. Дууладаг дуунайнь эхи үндэһэн мүнхэ түүдэгэй дүлэн шэнги сэсэглэһэн амидаралда шэнгээд, мүнхын шанартай болоо гэжэ поэт харюусана.
Дамдинцоогийн Содномдорж «Дэлхэй» гэһэн ехэ хэмжээнэй шүлэг соогоо түби дэлхэйе «эрэ шамбай бэетэй, энгүй үргэн сээжэтэй» хүнтэй жэшэжэ зураглана. Даажа дабашагүй ашаа бэе дээрээ тээһэн дэлхэй, поэдэй хэлэһээр, «Һуладаһан шэнжэгүй,/ Һуухашье юрэ янзагүй -/ Наран юртэмсэеэ тойронхон /Намдуухан эрьеһээр, бүмбэрһөөр байна». Олон түмэн жэлэй туршада хүн байгаалитай нэгэ эбсэжэ, нэгэ тулалдажа, нэгэдэжэ байһаар поэт түүрээнэ. Эбдэршэгүй даасатай дэлхэйе ирагуу найруулагша иимэ һонин зэргэсүүлгэ хэрэглэжэ зураглана:
Азиие эльгэндээ тэбэреэд,
Америкые ээмээрээ үргөөд,
Австралиие зүүн үбдэг дээрээ,
Африкые баруун үбдэг дээрээ табяад,
Европые һугадаа хабшуулаад,
Хойто туйлай ехэ мүльһые
Хондолой дээрээ ашаад,
Хорин дүрбэн сагай туршада
Холборонгүй бүмбэрһөөр байна.
Хүнэй хэһэн хүсэрхэг ехэ бүтээлые үнэр баян дэлхэй өөрөө бүтээһэн ушарһаал ашааень тэнсэлдүүлэн, тээгээд, үргэлөөд байна гэжэ поэт тухайлна. Хэрбээ эрдэнитэ хүнэй ажалые, ехэ хүгжэлтые газааһаа залаһан һаа, энэ ехэ ашаан ганзагалжа тээһэн һаа, түби дэлхэймнай даахаяа болёод, тэнхээгээ алдаха байгаа гэһэн уран тухайламжа поэт элирхэйлнэ. Харин мүнөө сагай байдалда ушардаг дэлхэй дээрэхи али олон байгаалиин оһол, аймшагтайгаар хубилдаг, хүндэ гай гасалан асардаг болоһон уларилай шэрүүн шэнжэ хүн түрэлтэндэ һүүлшын дохёо һануулга мэтэ дуулдана бэшэ гү?
Поэт Жамцын Бадраа заахан хүбүүндэ зорюулжа, бүүвэйн дуунай маягаар шүлэг бэшэһэн юм:
Хүбүүлэй
Абын хөөрхэн халтаахай,
Алаг нюдэн бултаахай.
Эжын наадан эрбээхэй,
Эреэн нюдэн дэрбээхэй.
Бүмбэр, бүмбэр алхаалай,
Бөөрын шэнээн монсоолой.
Тагтаа намнаад гүйгөөлэй,
Тайбан сагай хүбүүлэй.
Далайн Найманжин поэт «Найман мүртэй шүлэгүүд» соогоо бага наһанайнгаа үзэгдэл дурсахадаа, шэнэ һайхан дүрэ бүтээжэ, хонгор эжыдээ бэлэглэнэ:
Хоёр хүлдөө хонхо шэмэгтэй
Хотон соогуураа наадажа ябахадаа,
Холодожо төөрихэгүй гэһэн эжынгээ
Хонгор сэдьхэлые ойлгоошьегүй һаа,-
Түмэнэй дунда төөрингүй ябаа
Түрэһэн үришни энэ байна гэжэ,
Хонхын орондо уран шүлэгөө
Хонгор эжыдээ зорюулан үргэнэм.
Поэт Жанчивын Шагдар эжыдээ ехэ уян һайхан мүрнүүдые зорюулһан байха юм:
Сэбэрлэжэ татаһан уяан дээрэ
дүрөө юугээ мулталхадам,
Сэмсэгэр сагаан гэрһээ эжымни гараад,
угтахань һайхан юм.
Сэрэгэй майхандал үндэр хүбүүгээ
уй-хай болон үндэхэдэнь,
Сээжэ зүрхэмни доһолжо баарһанаа
ехээр хайрланам.
Эжыгээ нюдэнэйнгээ үзүүртэ хаража, хайрыень һанан уярхадаа, богсолоотой бэлэг сэлэгээ яаралтай абажа гараад, хатарша боро моринойнгоо гүйдэлөөр нютаг нуга тээшээ хүбүүн шамдадаг гэжэ монгол поэт найруулна.
«Тала тухай бодол» гэжэ гурбан хубиһаа бүридэһэн ехэ шүлэг соо поэт Пунцагийн Бадарч заха үзүүртэнь хүрэхэ аргагүй монголой зэрэлгээтэ талын гурбан ондоо сагай үзэгдэл зураглана. Эхин хубида үүр хираанай сагта субаһан тэмээдэй гайхалтай зураг харагдана:
Талада хоноһон тэмээд
Таруу хэбтэриһээ бодожо,
Ургаха наранай зүг руу бэлшэһээр
Урта урта һүүдэрээ даханад.
Үндэр шэрээ бүхэниинь шоболзожо,
Үсхэн хүрин зогдорынь халюурна.
Талын уудамые барана гэһэншүү
Табгайгаа холо холо табина.
Заха хизааргүй сүл губиие зогдортой тэмээгээр зоригтой гаталһан монголшуудай һүр һүлдэ гайхамшаг. Тэрэ холын үе сагай үзэгдэлтэй үргэн талада шэнэ ами нэмээһэн дүрэ зурагуудые поэт харуулна:
Ажалшадай һууринай гэрэл асаржа,
Аниб-аниб гэһэн ододтол байна.
Улаан хирпиисын мянга-мянган хэһэгүүд —
Уран барилгын гоё һайхан хананууд,
Талын хүнэй бүтээл
Талаяа шэмэглэнэ.
Халюун булга шэнги хүрьһэндэ
Хабар сасаһан таряанай үрэһэ
Олон түмөөрөө һоёолон бултайгаад,
Омог хүлэгэй дэлһэн шэнги
Оройгоороо дохилзон намхана.
Монголой үльгэр домогто түүхын, арад зоной уран бэлигэй мүнхэ залуу шанар ирагуу найруулгын замхашагүй хүгжэм соо зэдэлнэ.