Хүнэй ажамидаралай эхиндэ энхэрэл дүүрэн эхэ угтан абадаг. Үри бэедээ ами наһа бэлэглэһэн эхэ үдэр, һүнигүй үлгын дэргэдэ һахижа, эхын дуран — энхэ мэдэрэлээ зорюулна. Буряад арадай аман зохёолһоо эхилжэ, мүнөө үе болотор эхэ, эхэнэр хүнэй уян һайхан дүрэ олон тоото үльгэр домогууд соо, уянгата шүлэг болон дуунууд, туужа болон романууд соо зураглагдаа.
Эхын табисуур — хэзээдэшье үри бэенэрээ хараха, хамгаалха, хайрлаха:
Эхэ гэһэн үгэ
Энэ гурбан үзэг
Хүн бүхэндэ дүтэ,
Сээжым арюун шэмэг.
Эхын дулаан зүрхэн,
Эхын энэрхы сэдьхэл
Эрьелдэн ябаһан
Энэ дэлхэйн нюрууда
Эгээн нангин эблүүри...
(И.Намсараев. Эхэ тухай үгэ. — Хэрэн, 1970, н.2)
Эхэнэрэй, эхын энэ нангин үүргые дээдэ ехэдэ тоолодог буряад угсаатан буурай холо сагһаа гэрэй гуламтые, үри бэе хүүгэдые хамгаалагша сахюусаниие Умай гэжэ нэрлэдэг, бурхандал адли эхын хэбэлдэ хандажа, «эхын алтан умай» гээд хүндэлэн түүрээдэг байгаа. «Умай» гэһэн үндэр дүрэ-бэлгэ тэмдэг олон поэдүүдэй зохёолнуудта ушарна.
Поэт Владимир Петонов гаршаг үгы шүлэг соогоо наһажаал эрэ хүнэй үхибүүн хаһаяа, хөөрхы эхэеэ һанажа шэбшэһэн тухай бэшэнэ:
Эжыл хадаа эжы бэд даа.
Энхэрмэ гансахан умай.
Зүүдэ сэдьхэлыеш эзэлһээр,
дүүрэн бодолыеш эбэлһээр,
унтаха нойрыеш һамшааһаар,
ухаанайш үүдые тайлаһаар,
урихан зүһэ шарайгаараа
үхибүүн ябахадаа мэдэрһэн
угаа залуу зангаараа
урдаш бодожо ерэнэл. ( Сагай дүхэриг, 1998, н.37).
90 наһа эдлэжэ мордоһон эжыгээ зүүдэндээ залуу зандань хараад, хүбүүн һанаагаа зобошоно: «Эжы зүүдэндэм үзэгдэнэ./ Энгэжэ мордоо бэшэ аабзаш?». Нүгшэһэншье һаа, эхын мүнхэ һүлдэ-дүрэ (архетип) хүбүүнэйнгээ зүрхэ сэдьхэл эзэлһээр, ажабайдалыень сэхэлэн залаһаар: «Эсэгынгээ хэрэг дамжаһаарби,/ эжынгээ энхэрэл сахиһаарби...»
Поэт Галина Базаржапова зүүдэндээ ехэ анхаралтайгаар хандадаг, ехэ һүзэг бишэрэлтэй хүн гэжэ олохон шүлэгүүдэйнь удхаар ойлгохоор. Нэгэ зүүдэнэйнь уянгата герой дэлхэйн умай соо уйлахадаа, нулимсынгаа дуһалаар ангаһан газарые ундалуулха шэдитэ аргатай болошохо юм:
Түби дэлхэйн умай соо
уйлажа һуубаб
ахирхандаа голхорон.
Нюдэнэйнгөө нулимсые
дуһал дуһалаар суглуулаад,
Нюсэгэн гүбээе
ундалуулха гэһэн байгаа гүб?
...Хүрьһэ нэбтэлэн оробо
тэдэ нулимсануудни
Хүжэ ногоогоор
дуулан гараба тэндэһээ.
«Умай» гэжэ дүрэ-бэлгэ тэмдэгэй гайхалтай һонин удха Ш-Н.Цыденжаповай «Замай эхин» гэжэ шүлэг соо олонобди:
Түрүүшыншни замбуулинай онгосо —
Түрэһэн эхыншни умай
Юһэн һарада шамай
Юртэмсэнүүдэй хоорондо һэжэрээл. («Сагай дүхэриг», н.69).
Хүнэй оршолон юртэмсэдэ аяншалха замайнь эхиндэ эхын умай — замбуулинай түрүүшын онгосо үлгыдэдэг һаа, һүүлшынь замда үдэшэдэг хуурсагые «һэлюургүй онгосо» гэжэ поэт Г.Раднаева «Нойргүй һүни» гэһэн поэмэ соогоо нэрлээ һэн. Буряад зохёолшодһоо гадна иимэ дүрэ ондоо яһанай найруулагшад хэрэглэһэн байдаг. Жэшээнь, испан поэт Х.Матеу «Франсиско Гуйон» гэжэ шүлэгөө шэн зоригтой испан сэрэгшэ, СССР-эй эрхэ сүлөө хамгаалгын дайнда Ленинэй орденоор шагнагдаһан Франсиско Гуйондо зорюулаа бэлэй. Сэрэгшые хүдөөлгэн тухай иигэжэ зураглана:
...Улаан онгосодол хуурсаг холоһоо харагдаад,
Ошондол ялас гээд, хараанһаа холодоно...
Москвагай үйлсөөр, уһа голоор мэтэ,
Мадридта Гуйон ошоно ха урдаад... (Т.Самбялова буряадшалба).
Поэт Ж.Юбухаевай «Зуун найман зол» гэжэ үлхөө шүлэгүүдэй гүрлөөдэ иимэ мүрнүүд ушарна:
Энэ Дэлхэйн зурхайта табилангаар,
Эсэгын үрэһэнһөө, эхын шуһанһаа,
Эхиеэ абажа түрөөлши — хүн.
Монсогорхон нялха ши, умай сооһоо,
Мүндэгэрхэн, халзан толгойдоо нооһогүй,
Заяагдаһаараа тодорон мүндэлөөлши — хүн.
(«Эрьен байһан юртэмсын юрьеэн соо» , 2009, н.32).
«Гэдэргээ Тоородоо» гэжэ шүлэг соонь эжыдээ, түрэһэн нютагтаа энхэрэл дүүрэн мүрнүүдые уншанабди:
Иибиингээ умайда гэдэргээ эрьеһэндэл
Иишээ тэхэрихэб наһанайнгаа түгэстэ.
Эсэшэһэн намайе хүбүүгээ тэбэриһэндэл
Эхэ Тооромни угтахал нэгэтэ.
«Үлгэн эхэ» гээд буряад поэдүүд газар дэлхэйе нангин удха оруулжа түүрээдэг заншалтай. Ц-Д.Дондокова, Д.Улзытуев, Ц.Дондогой, Г.Раднаева болон бусад уран гуурһатан юртэмсэ дэлхэйдээ түрэһэн эхэдээл хандаһан мэтэ хайрлажа, энхэржэ ябахые уряалһан ехэ олон гүнзэгы удхатай бүтээлнүүдтэй юм. Эхын мэндэ ябахада, бүхы тойроод байһан юумэн үргэн, һаруул байдаг мэтэ, Эхэ дэлхэйнгээ энгэр сээжэдэ амгалан тайбан оршохые хүсэжэ буряад поэдүүд уярма хурса үгэнүүдээр шэбшэн юрөөдэг заншалтай.
Эхын табисуур — хэзээдэшье үри бэенэрээ хараха, хамгаалха, хайрлаха:
Эхэ гэһэн үгэ
Энэ гурбан үзэг
Хүн бүхэндэ дүтэ,
Сээжым арюун шэмэг.
Эхын дулаан зүрхэн,
Эхын энэрхы сэдьхэл
Эрьелдэн ябаһан
Энэ дэлхэйн нюрууда
Эгээн нангин эблүүри...
(И.Намсараев. Эхэ тухай үгэ. — Хэрэн, 1970, н.2)
Эхэнэрэй, эхын энэ нангин үүргые дээдэ ехэдэ тоолодог буряад угсаатан буурай холо сагһаа гэрэй гуламтые, үри бэе хүүгэдые хамгаалагша сахюусаниие Умай гэжэ нэрлэдэг, бурхандал адли эхын хэбэлдэ хандажа, «эхын алтан умай» гээд хүндэлэн түүрээдэг байгаа. «Умай» гэһэн үндэр дүрэ-бэлгэ тэмдэг олон поэдүүдэй зохёолнуудта ушарна.
Поэт Владимир Петонов гаршаг үгы шүлэг соогоо наһажаал эрэ хүнэй үхибүүн хаһаяа, хөөрхы эхэеэ һанажа шэбшэһэн тухай бэшэнэ:
Эжыл хадаа эжы бэд даа.
Энхэрмэ гансахан умай.
Зүүдэ сэдьхэлыеш эзэлһээр,
дүүрэн бодолыеш эбэлһээр,
унтаха нойрыеш һамшааһаар,
ухаанайш үүдые тайлаһаар,
урихан зүһэ шарайгаараа
үхибүүн ябахадаа мэдэрһэн
угаа залуу зангаараа
урдаш бодожо ерэнэл. ( Сагай дүхэриг, 1998, н.37).
90 наһа эдлэжэ мордоһон эжыгээ зүүдэндээ залуу зандань хараад, хүбүүн һанаагаа зобошоно: «Эжы зүүдэндэм үзэгдэнэ./ Энгэжэ мордоо бэшэ аабзаш?». Нүгшэһэншье һаа, эхын мүнхэ һүлдэ-дүрэ (архетип) хүбүүнэйнгээ зүрхэ сэдьхэл эзэлһээр, ажабайдалыень сэхэлэн залаһаар: «Эсэгынгээ хэрэг дамжаһаарби,/ эжынгээ энхэрэл сахиһаарби...»
Поэт Галина Базаржапова зүүдэндээ ехэ анхаралтайгаар хандадаг, ехэ һүзэг бишэрэлтэй хүн гэжэ олохон шүлэгүүдэйнь удхаар ойлгохоор. Нэгэ зүүдэнэйнь уянгата герой дэлхэйн умай соо уйлахадаа, нулимсынгаа дуһалаар ангаһан газарые ундалуулха шэдитэ аргатай болошохо юм:
Түби дэлхэйн умай соо
уйлажа һуубаб
ахирхандаа голхорон.
Нюдэнэйнгөө нулимсые
дуһал дуһалаар суглуулаад,
Нюсэгэн гүбээе
ундалуулха гэһэн байгаа гүб?
...Хүрьһэ нэбтэлэн оробо
тэдэ нулимсануудни
Хүжэ ногоогоор
дуулан гараба тэндэһээ.
«Умай» гэжэ дүрэ-бэлгэ тэмдэгэй гайхалтай һонин удха Ш-Н.Цыденжаповай «Замай эхин» гэжэ шүлэг соо олонобди:
Түрүүшыншни замбуулинай онгосо —
Түрэһэн эхыншни умай
Юһэн һарада шамай
Юртэмсэнүүдэй хоорондо һэжэрээл. («Сагай дүхэриг», н.69).
Хүнэй оршолон юртэмсэдэ аяншалха замайнь эхиндэ эхын умай — замбуулинай түрүүшын онгосо үлгыдэдэг һаа, һүүлшынь замда үдэшэдэг хуурсагые «һэлюургүй онгосо» гэжэ поэт Г.Раднаева «Нойргүй һүни» гэһэн поэмэ соогоо нэрлээ һэн. Буряад зохёолшодһоо гадна иимэ дүрэ ондоо яһанай найруулагшад хэрэглэһэн байдаг. Жэшээнь, испан поэт Х.Матеу «Франсиско Гуйон» гэжэ шүлэгөө шэн зоригтой испан сэрэгшэ, СССР-эй эрхэ сүлөө хамгаалгын дайнда Ленинэй орденоор шагнагдаһан Франсиско Гуйондо зорюулаа бэлэй. Сэрэгшые хүдөөлгэн тухай иигэжэ зураглана:
...Улаан онгосодол хуурсаг холоһоо харагдаад,
Ошондол ялас гээд, хараанһаа холодоно...
Москвагай үйлсөөр, уһа голоор мэтэ,
Мадридта Гуйон ошоно ха урдаад... (Т.Самбялова буряадшалба).
Поэт Ж.Юбухаевай «Зуун найман зол» гэжэ үлхөө шүлэгүүдэй гүрлөөдэ иимэ мүрнүүд ушарна:
Энэ Дэлхэйн зурхайта табилангаар,
Эсэгын үрэһэнһөө, эхын шуһанһаа,
Эхиеэ абажа түрөөлши — хүн.
Монсогорхон нялха ши, умай сооһоо,
Мүндэгэрхэн, халзан толгойдоо нооһогүй,
Заяагдаһаараа тодорон мүндэлөөлши — хүн.
(«Эрьен байһан юртэмсын юрьеэн соо» , 2009, н.32).
«Гэдэргээ Тоородоо» гэжэ шүлэг соонь эжыдээ, түрэһэн нютагтаа энхэрэл дүүрэн мүрнүүдые уншанабди:
Иибиингээ умайда гэдэргээ эрьеһэндэл
Иишээ тэхэрихэб наһанайнгаа түгэстэ.
Эсэшэһэн намайе хүбүүгээ тэбэриһэндэл
Эхэ Тооромни угтахал нэгэтэ.
«Үлгэн эхэ» гээд буряад поэдүүд газар дэлхэйе нангин удха оруулжа түүрээдэг заншалтай. Ц-Д.Дондокова, Д.Улзытуев, Ц.Дондогой, Г.Раднаева болон бусад уран гуурһатан юртэмсэ дэлхэйдээ түрэһэн эхэдээл хандаһан мэтэ хайрлажа, энхэржэ ябахые уряалһан ехэ олон гүнзэгы удхатай бүтээлнүүдтэй юм. Эхын мэндэ ябахада, бүхы тойроод байһан юумэн үргэн, һаруул байдаг мэтэ, Эхэ дэлхэйнгээ энгэр сээжэдэ амгалан тайбан оршохые хүсэжэ буряад поэдүүд уярма хурса үгэнүүдээр шэбшэн юрөөдэг заншалтай.