Поэт Дансаран Доржогутабай, Хэжэнгын гол гэһэн хоёр ойлгосо буряад уншагшын ухаан бодолдо нэгэн юм. Хэжэнгын Хөөрхэ нютагта түрэһэн поэт бүхы наһаяа түрэл тоонтодоо зорюулһан байна.
Хөөрэн, хөөрэн дурсама
Хөөрхэ минии түрэл тоонто.
Дуулан, дуулан хуурдама
Дууша минии зүрхэн соолта!
Нютагайхидтаа үдэшэ бүхэндэ кино харуулха хоморой ажалтай һэн. Эрхим ажалаараа «СССР-эй кинематографиин отличник», «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн юм. «Ажабайдалай аялганууд. Хоёролжон мүрнүүд» гэжэ цикл соо дуратай ажал тухай иимэ мүрнүүдыень уншанабди:
Дуратай юумэеэ хэхэ гээшэ -
Дундаршагүй жаргалай дээжэ!
(Дансаран Доржогутабай. Хоридохи зуун жэл.-Улаан-Үдэ. 2009.-25 н.)
Хэбэд номхон Хэжэнгэ буряад удха зохёолой эхи табиһан Хоца Намсараевай, Бато Базароной үлгы нютаг гэжэ суурхадаг. Хэжэнгын эхин Хөөрхэ урда сагта ехэ эрдэмтэй ламанарай, бэлигтэй дархашуулай, олон мэдээжэ хүнүүдэй тоонто байгаа. Хөөрхэ нютагһаа хэдэн үеын уран зохёолшод урган гараһан: Цокто Номтоев, Дансаран Доржогутабай, Чингис Гуруев, Дамдин-Цырен Доржигутапов. Социалис Ажалай Герой, Россиин габьяата багша, Буряадай арадай уран зохёолшо Цокто Номтоев 1993 ондо «Хэжэнгэ» сониндо иигэжэ бэшэһэн юм:«...1968 ондо Баатар нэрэ зэргэдэ хүртэхэдэм, Хэжэнгэ нютагни урижа айлшалуулаа һэн. Тиихэдээ Хөөрхэ тоонтодом үнжүүлээ. Бүхы түрэлхидтөө, үетэн нүхэдтөө хүрөө һэн бэзэб. Үүри Пэлжэд Шагдаровада ороходом, ухаа алдажа, хүбүүнээрээ омогорхон танилсуулаа һэн. Набтархан сула маряатай, малаан духатай, хурса нюдэтэй, түхэреэн шарайтай хүбүүн, бага энеэбхилэн, урдаһаам сэхэ хаража, Дансаран гээшэб гээд гараа һарбайгаа һэн. Хамта һуужа Улаан Хададаа сэржэм үргөөд, танилсахадаа, тэрэм ехэ эдеэшэг, хошоо баян үгэтэй, олон һабагша барюулха, бүтүүе тааха залуу нүхэр байгаа һэн. Энэл гээшэл даа, Доржогутабай Дансарантай түрүүн танилсаһамни.
Саашадаа холбоомнай үргэдэ үргэдэһөөр, таһаршагүй нүхэд болошообди. Нютагай түүхэ, уран зохёолой асуудалнууд манай хөөрэлдөөнэй гол удха болодог һэн. Дансаран шүлэг үнинэй бэшэдэгшье һаа, хэблүүлжэ ном болгохоёо яарадаггүй һэн. Нүхэдэйнгээ үгэ дуулаа юм һэн гү, али һайн бүтээлнүүдынь зоригжуулаа гү, 1982 ондо «Бугын дуунай үе» гэжэ шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном аржын барлагдашаба. Олоной һонирхол татаа, автораа суурхуулаа һэн. Энэл номоороо Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ зууршалагдаа. 1988 ондо хоёрдохи номынь, 1991 ондо «Рыхи» гурбадахи номынь уншагшадаа баясуулаа. Жаран наһаяа шэнэ номоороо угтажа байна.
Дансаран Доржогутабай Хэжэнгын эхин Хөөрхэһөө гараагүй. Нютагайнгаа хүрьһэн дээрэ ахамад зонойнгоо баян дүршэл, ёһо заншал, үльгэр үгын хэшэгтэ хүртэн, юһэн тэгшын жолоо лаб бариһан нютагай түрүү хүнүүдэй нэгэн боложо тодороо. Дансаранай шүлэгүүд хаа хаанашье мэдээжэ. Хаанашье болоһон түрэ найрта, суглаа хуралда Дансаранай үгэ хүндэтэй. Нютагайнь залуушуул Дансарантанһаа жэшээ абадаг гээшэ. Барилгын дүршэлтэй болоһон эрэшүүлшье гэр бараанай барилгые зүбшэдэг байха юм.
Хэжэнгын дунда һургуулинуудай түрэлхи хэлэнэй багшанартай барисаатай. Хойто үеын дуушан хэн тодорхонь гээшэб гэжэ һонирхоно. Иимэ хүн зондоо хүндэтэй ябангүй яахаб.
Дээдэ үеын уран зохёолшын үгэһэн үндэр сэгнэлтые Агууехэ дайнай һүүлээр түрэһэн үетэнэй нэгэн, Агын Буряадай тойрогһоо гарбалтай бэлигтэй поэт Бальжинима Юндунов иигэжэ дэмжэһэн байна («Толон» сониной 1991 оной октябриин 11-нэй дугаарта хэблэгдэһэн хөөрэлдөөнһөө хэһэг):"Дансаран Доржогутабай гэжэ үнэнхэ поэт бии болоо. Саагуур бодолтой, һалхинай эшхэрһэн руу тэгүүлжэ байдаггүй, үдэр бүриин шууяан, үглөө бүриин хараа шугамһаа холо, сэдьхэл соогоо уран гоё шүлэг дуугаа нэрэжэ, эдеэшүүлжэ ябаһан хүн гэжэ ойлгооб. Жэнхэни буряад хүнэй мэдэрэл, хэлэн, зан абари, аяг ааша, бууса газарайнь шэнжэ, үнэр гээшэ энэ аха нүхэрэй гүн шэмэтэ шүлэгүүд соо бии».
Ёһотойл зүүн зүгэй хүнэй хараа бодолтой поэт Дансаран Доржогутабай наһан соогоо баримталһан этигэл найдамжаяа (кредо) зургаан мүртэ иимэ шүлэгөөр тодорхойлно:
Хүмүүни солодо дашуурангүй,
Хогшолой шуналда шуурангүй,
Үгын шэрүүндэ гомдонгүй,
Үндэр тушаалда горидонгүй,
Намдуун даруухан ябаха сэдьхэл—
Наһанай шэдиие баряа гэхэл.
Шүлэгүүдынь поэдэй намтар, һанал бодолыень, баяр зоболон, жаргал гашуудал, этигэл найдалыень шэнгээнхэй. Жэшээнь, «1933 он» гэжэ гаршагтай 1963 ондо бэшэгдэһэн шүлэг поэдэй энэ дэлхэйдэ мүндэлһэн ушарые Хэжэнгын Хөөрхэдэ зураглажа эхилээд, Германида тэрэл үедэ боложо байһан зэбүүн үйлэ хэрэгтэй хүлеэгдээгүйгөөр холбожорхиходоо, хуби заяанайнь эрьесэдэ нүлөөлһэн һүрөөтэй удха шалтагааень уудалан гаргана бшуу:
...Гурил үгы
«Гуринха» тэрэ
Гушан гурбан шэрүүн ондо,
Угтаһан эхын
Альган дээрэ
Унаһан хаби, оршолондо.
Томоотой хүгшөө
Тодожо абаһаар
Тоолоһон гэдэг—маани.
Харин тиихэдэ
Хүрин тахалаар
Хүлгэжэ байгаал Германи.
Байдал, ажалай
Байгал шадар
Байхадань золоор дэбэржэ,
Берлин түбиие
Зэрлиг сабхинууд—
Зэдэлгэн байгаал түбэржэ...
...Зүгөөр би
Зүүдэлжэ хэбтээб
Зөөлэн нэхы үлгыдэ.
Тиихэ сагта
Гиихэ наран
Буряадтам эрьеэ жаргаса—
Шэжэр туяагаа
Шэнэ түби руу
Шэдэлжэ байгаал, һаргаса!
Буряад орондомнай байдалай хүгжэн һалбаржа байтар, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүлэн соробхилоод, эсэгэнь сэрэгтэ мордоно. Үлдэхэ, даарахые үзэһэн, үншэрһэн гэрэй «эзэн» боложо үлэһэн хүбүүхэн эжытэеэ эдэ шэрүүн жэлнүүдые дабажа гарана. «Үдэшын бүрүүл харгы руу үдэшэһэн» эсэгэнь дайнһаа гэртээ бусаагүй. Эдэрмэгэй һургуулида айлда байжа һураһанаа, эжынгээ үбдэхэдэ һургуулияа хаяһанаа, эдир хүбүүдтэй хамта сараар газар хахалһанаа шүлэгүүд соогоо дурсана.
Шэрүүн жэлнүүдтэ альгадуулһаар
Шэгжүүн ургаа багым зан,
Хүнэй нюдэ, бодол адуулһаар
Хүгжэн дабааб, орёо зам.
«Ажабайдалһаа адхарһан аялга дуунуудни»
Дайнай жэлнүүдэй гашуун «дабһата» хүмүүжэл абаһан поэт ажабайдалые агуу тэмсэлэй «академи» гэжэ сэгнэнэ. Айдар залууһаа асуудал бүхэниие шүүжэ һураһан зан абаринь шүлэгүүд соонь элихэн.
Хүдөөгэй байра байдалые зохёолшын хёрхо нюдөөр адаглахадаа, сэдьхэлэй гуниг түрүүлһэн үзэгдэлнүүдые алад гарадаггүй байһыень шүлэгүүдынь гэршэлнэ. 1958 ондо Д.Доржогутабай эбэртэ бодо малай тоо бүридхэгшөөр хүдэлхэ үедөө олон айлай һандарһан буусын һуури хаража, сэдьхэлээ яншадаг һэн. Эдэ бодолнуудай үрэ дүн болоһон «Буусын һуури» гэжэ шүлэгөө 1961 ондо «Буряад үнэндэ» эльгээхэдэнь, «пессимизм» гээд гаргуулаагүй гэжэ А.Жамбалдоржиев поэдтэ дуулгаа бэлэй. 2009 ондо хэблэгдэһэн «Хоридохи зуун жэл» гэжэ ном соо энэ шүлэг оруулагдаа һэн.
Буусын һуури
Хүхэ томо бэрхээртэл
Хүһөө шулуун байса—
Буурал сагы түүрээһэн
Буряад айлай бууса.
Хуһан модон сэргэтэй
Хуушан гэрэй һуури.
Эдэгшэһэн зүргэ дээр
Сагдуул һууна дууран.
Хадын горхон хүл дором
Харьян гүйнэ солгёон.
Хэды жэлдэ хүльбэрэн
Хэмжэн туунаб долгёо?
Буусын һууряар хиидэнэ
Бургааһанай нооһон.
Буруулган саг эшхэрнэ:
«Булта үгыл—хооһон...»
Хэнэйш наһан иимэл даа,
Хэмжүүр соогоо гүйхэ.
Сагай эрхээр үймэлдөөд,
Сараа хойноол гээхэ.
Малша, таряаша зоной жэлэй дүрбэн сагта хэдэг ажалай дүй дүршэлэй оньһо нюуса, уларилай хубилхые адаглаһан арадай шэнжэ тэмдэгүүд шүлэгүүд соогуурнь шүүдэрэй тоогүй олон шүрэ дуһалнууд мэтэ сасагданхай. Жэшээлхэдэ, «Луу һара» гэһэн шүлэгһөө түрүүшын хоёр бадаг абаад үзэе:
Найгажа ургы һаргана,
Наранай элшэ—шүбгэнүүд.
Хабарай хаһа дурдана
Харгын захада үбгэдүүд.
"Луу һара тархяараа мүльһэ
Хүү сохихо«—гээд хэлсэнэ.
Муу юумэнь лэ шара «һэлһэ»
Эртүүр сабшалан шэмэнэ.
«Шара һэлһэ» гэжэ ойлгосодо автор иимэ ажаглалта үгэнэ: «эртын шара һайрамаар сабшалан уһалхада хүбхэнтэдэг муутай». Саашанхи бадагуудта доргоной, баабгайн һэриһэн тухай, эмэ шонын гүлгэлһэн тушаа, шубуу шонхорой луу һарада дулаан оронуудһаа ниидэжэ ерэһэн тухай тон тодо үгэнүүдые оложо зураглаһаниинь гайхалтай. Үдэшэлэн хүбүүд суглараад, үреэгэй заһаа шаража эдихэ үедөө «эбэр номоо гаргажа, эрын мэргэни туршанад» гэһэн уран гоё уянгата сэдьхэмжэ оруулжа шүлэгөө шэмэглэнэ. Тиибэшье баһал доронь ажаглалта соо тодорхойлно:«Заһаа — луу һарын һүүл тээшэ малай эмнеэ, заһаа хэдэг. «Эмнеэ, заһаа — хүншүүтэй, эбэр номон хүбшэтэй» — гэжэ үгын ёһоор, урда сагта наадан, һорёон болодог байгаа. Мүнөө тэрэ заншал орхигдонги..." Энэ олон сэг табиһан ушарынь тэрэ үнгэрһэн саг, һайхан ёһо заншал тэхэрюулхэ аргагүй байһан тухай поэдэй шаналал, сэлмэг гуниг элирхэйлнэ.
Олонхи шүлэгүүдтээ поэт ажаглалтануудые үгэхэ заншалтай һэн. Жэшээнь,"Оршолонто дэлхэй" гэжэ шүлэгэй хэдэн мүр абая:
...Агшам зуур татагдана сэрэгэй хүсэн,
Алалсаата дайн, хёморолдо буултагүй...
Ажаглалта соонь бэшээтэй:" Агшам зуур — зүбөөрөө иигэжэ бэшэгдэхэ үгэ юм. Энэ үгые «заһажа» гэмэлтээхэ хэрэггүй. К.М.Черемисовэй 44000 үгэтэй толи соо тон буруу тээшэнь мушхаһан үгэнүүд олон. Жэшээ: Переходный возраст — забһарай наһан гэнэ. Энэмнай муу борьбоёо гээхэ хаһань мүн».
1967 ондо бэшэгдэһэн «Һамгадай наран» гэжэ шүлэг сооһоо хэдэн мүр анхарая:
...Һая бууһан бэри нараяа харан
Һард ошоно — тальхи, эрьюулгын ойро.
Мугыбша барижа, эрьюулгэ тойрон,
Мунтин жүдхэжэ, халтиран унана.
«Мугыбша — эрьюулгэ тойрон жүдхэдэг табан алда тухай хүдэр модон» гэһэн ажаглалта уншаад, поэт ахатанай үлзы баян хэлэнһээ үшөө нэгэ бэлэгтэ хүртэһэндөө үнэн зүрхэнһөө баярлахаш.
«Шүлэгэйм дүрбэн шандааһан»
Үнэн сэхэ һанаатай поэт дэлхэй дээрэ боложо байһан гайхамшаг гү, али зэбүүрхэмэ үйлэ хэрэгүүд тухай дуулахадаа, сэдьхэл зүрхэндөө эльгэсэн үрэбдэдэг, хурса зэбсэг — шүлэгөөрөө харюусадаг байгаа. 1963 ондо Америкын Президент Джон Кеннедиие Далласта алаһан тухай сошордомо дохёо дуулаад, «Доллар» гэһэн памфлет бэшээ һэн. Хэдэн бадагуудыень һануулая:
...Хүнэй эрхые
Хүрмэжэ гэшхэн,
Эдилгэ хэхые
Эршэлдэг мүнгэн.
...Техас штадта
Тэрэ мүнгэн
Кеннедиин амиие
Хэршээд гүйһэн...
...Зүгнэлтэ дэлхэйн
Зүрюу үнгэнь -
Долоон нюуртай
Доллар мүнгэн.
Публицис удхатай шүлэгүүдэйнь нэгэн «Түхэриг» гэжэ нэрэтэй юм. Тэрээнһээ хэдэн бадаг уншаад, долларта зорюулагдаһан үгэнүүдтэй зэргэсүүлээд үзэгты:
...Соёлой ордон,
Сомоной хэрэг —
Болбосон байдал
Бодхоһон түхэриг.
Түрэлгын байшанда
Түрэг даа эхэнэр,-
Нялхыень үргэхэ
Нарата түхэриг.
...Сэгнэжэ үргэдэг
Сэдьхэлтэй түхэриг.
Һэлгэжэ эрьедэг
Һэшхэлтэй нүхэрни!
Дайнай үедэ совет сэрэгшын ами наһа абарһанай түлөө 1963 ондо СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Венгриин эрхэтэн Иштван Токач «Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай» II шатын орденоор, Имрене Санто «Шэн габьяагай түлөө» медаляар шагнагдаһан тухай гайхалтай мэдээсэл дуулаһан поэт «Петр Мокрогуз тухай баллада» бэшэһэн юм. Совет сэрэгшэдтэй хамта фашис Германиин урдаһаа байлдаһан эрэлхэг француз летчигуудта «Норманди-Неман» гэжэ хоёр хубиһаа бүридэһэн шүлэг зорюулаа һэн. Мүн Буряад оронойнгоо баатар хүбүүдтэ, Сибириин сэрэгүүдтэ олон шүлэгөө зорюулаа бэлэй.
«Баян баглаа» гэжэ нэрэтэй гурбан хубитай ехэ шүлэг соо нивх, ненец, юкагир, чукча, коряк болон бусад үсөөн тоото арадуудай бадаран хүгжэлтэдэ, совет ороной баглаа болон һалбарһан уран зохёолдонь магтаал дуулана. Гурбадахи хуби соо иимэ һонин мүрнүүд анхарал татана:
...Молор үргэн гүн Азиин
Морин сэрэгүүд түбэрөө -
Монгол агуу империин
Мушхуу шуһанай гал үлөө:
Годон гэһэн үгэһөө
Годунов обог түрэлэй.
Гоогол гэжэ үгэһөө
Гоголь болоод ерэлэй.
Агсаха гэһэн үгэһөө
Аксаков баһа тодорлой.
Түргэн — энэ үгэһөө
Тургенев гээд лэ ходорлой.
Ази Европо хоёрой
Агуу шуһанууд галтажа,
Дараан болоо лэ оёорой
Анхарыт, түүхэ малтажа!
Монгол туургата хальмаг арадай соло магтаал болоһон «Нугаршагүй арад — залиршагүй!» гэһэн дүрбэн баглаа шүлэг, Азиин түб болохо Тан-Түбиин (Тывагай), Латвиин, Белоруссиин, Молдавиин, Узбекистанай гайхамшаг зондо, түүхэдэ, байгаалиин үзэсхэлэндэ зорюулагдаһан шүлэгүүдынь поэдэй баян дэлгэр сэдьхэлэй халуун ольһо шэнгээнхэй.
«Хоридохи зуун жэл» гэжэ номойнгоо оролто үгэ соо арадай поэт иигэжэ хэлэнэ: «Г.О.Туденовэй „Буряад-монгол шүлэг зохёолгын системэ тухай“ суута хүдэлмэриинь дүнгөөр хорёод янзаарнь бүхэли баглаа (цикл) бэшэгдээ һэн. Тиихэдээ хахадһаань халба һүрэжэ, худхан хуймаангүйгөөр эхинһээнь эсэс хүрэтэр ходолон гаргаһан мүрнүүд юм. Эдээн сооһоо ганса ямбаар арба гаран шүлэг матагдаа». Дактиль янзаар матагдаһан «Нютагни дуудана» шүлэгһөө хэһэг:
...Дуудажал зүүдэндэм үүрһэнэ,
Дүүлидэг буурални заадажа.
Дуундамни уйдхар лэ дүүрэнэ,
Дуулимда ниидэнэб, хайлажа...
Дуудана, дуудана тоонтомни
Дуулимхан дайдамни һайхан лэ.
Дүүлижэл гүйлгэдэг төөнтэмни
Дуудадаг найдални байна лэ!
Дипиррихий янза хэрэглэн бэшэгдэһэн «Нэгэ наһан — домог үльгэр» гэжэ шүлэгһөө хэһэг:
...Үри, бэе, нэрэ, соло
Үргэн зондом зохилдоно.
Орон, нютаг — дүтэ, холо
Дуран, наран холболдоно.
Домогложо гуниг матан,
Доһолшодог сэдьхэл дэлгэр.
Үнгэршэнэл, гэнтэ шатан,
Нэгэ наһан — домог үльгэр.
Һүйдтэ ороһон түрэл хэлэнэйнгээ хуби заяан тухай ехэ олон хурса шүлэгүүдые бэшэһэн юм. 1974 оной шүлэг соо һанаагаа зоболгын тэмдэг үшөөл үгы:
Буряад хэлэмнай — Байгал -
Буурал угаймнай найдал!
Нуга һүрэмэ уян,
Үгэ гүрэмэ — баян...
Харин 1986 ондо бэшэгдэһэн шүлэг соо поэт аюулай дохёо үгэнэ, хэды тиибэшье, найдалай гал үшөөл унтараадүй:
...Хэлэгүй арад хэнш бэшэ,
Хэсэжэ бэлшэһэн — мал.
Һүлдэ манай хэлэ бэшэг
Һүйдтэ ороол — угайм гал.
...Гуурһан зэбсэгтэ сэхээтэн
Шуурган галаа һүргэеы -
Эбтэ, тэмсэлтэ дэлхэйдэ
Эрхэ, солоо үргэеы!
Буряад зохёолнай һалбарха,
Бусалма Байгалдаал — баян.
Түрэл хэлэеэ аршалха -
Түүхэдэ үхэлгүй — аян!
Арадай поэт Дансаран Доржогутабай хүнэй зол жаргал, энхэ амгалан байдал, нүхэсэл, боди сэдьхэл тухай ойлгуулһан гүнзэгы удхатай мүнхэ мүрнүүдые үлөөгөө. Поэдэй захяа болоһон энэ шүлэгөөр һайхан дурасхаалдань зорюулһан хөөрөөгөө дүүргэхыем зүбшөөгыт.
Мүрлэн гүйһэн шүлэгүүдээ
Мүнгэнэй түлөө бэшээгүйб.
Алта шаран — үгэнүүдтээ
Алдарайш түлөө һиилээгүйб.
Үргэн зоной түүхэдэ
Үнэн домог түүрээгээб.
Уран, нарин сэдьхэлдэнь
Уянгаяа шэрээгээб.
Халюун хангай Буряадтам
Харгынуудынь гиигүүлжэ -
Хаймал сахюур шүлэгүүдни
Хайлан дуулан үлүүжэ...❚
Дансаран Доржогутабай
Дансаран Доржогутабай
Хөөрэн, хөөрэн дурсама
Хөөрхэ минии түрэл тоонто.
Дуулан, дуулан хуурдама
Дууша минии зүрхэн соолта!
Нютагайхидтаа үдэшэ бүхэндэ кино харуулха хоморой ажалтай һэн. Эрхим ажалаараа «СССР-эй кинематографиин отличник», «Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн юм. «Ажабайдалай аялганууд. Хоёролжон мүрнүүд» гэжэ цикл соо дуратай ажал тухай иимэ мүрнүүдыень уншанабди:
Дуратай юумэеэ хэхэ гээшэ -
Дундаршагүй жаргалай дээжэ!
(Дансаран Доржогутабай. Хоридохи зуун жэл.-Улаан-Үдэ. 2009.-25 н.)
Хэбэд номхон Хэжэнгэ буряад удха зохёолой эхи табиһан Хоца Намсараевай, Бато Базароной үлгы нютаг гэжэ суурхадаг. Хэжэнгын эхин Хөөрхэ урда сагта ехэ эрдэмтэй ламанарай, бэлигтэй дархашуулай, олон мэдээжэ хүнүүдэй тоонто байгаа. Хөөрхэ нютагһаа хэдэн үеын уран зохёолшод урган гараһан: Цокто Номтоев, Дансаран Доржогутабай, Чингис Гуруев, Дамдин-Цырен Доржигутапов. Социалис Ажалай Герой, Россиин габьяата багша, Буряадай арадай уран зохёолшо Цокто Номтоев 1993 ондо «Хэжэнгэ» сониндо иигэжэ бэшэһэн юм:«...1968 ондо Баатар нэрэ зэргэдэ хүртэхэдэм, Хэжэнгэ нютагни урижа айлшалуулаа һэн. Тиихэдээ Хөөрхэ тоонтодом үнжүүлээ. Бүхы түрэлхидтөө, үетэн нүхэдтөө хүрөө һэн бэзэб. Үүри Пэлжэд Шагдаровада ороходом, ухаа алдажа, хүбүүнээрээ омогорхон танилсуулаа һэн. Набтархан сула маряатай, малаан духатай, хурса нюдэтэй, түхэреэн шарайтай хүбүүн, бага энеэбхилэн, урдаһаам сэхэ хаража, Дансаран гээшэб гээд гараа һарбайгаа һэн. Хамта һуужа Улаан Хададаа сэржэм үргөөд, танилсахадаа, тэрэм ехэ эдеэшэг, хошоо баян үгэтэй, олон һабагша барюулха, бүтүүе тааха залуу нүхэр байгаа һэн. Энэл гээшэл даа, Доржогутабай Дансарантай түрүүн танилсаһамни.
Саашадаа холбоомнай үргэдэ үргэдэһөөр, таһаршагүй нүхэд болошообди. Нютагай түүхэ, уран зохёолой асуудалнууд манай хөөрэлдөөнэй гол удха болодог һэн. Дансаран шүлэг үнинэй бэшэдэгшье һаа, хэблүүлжэ ном болгохоёо яарадаггүй һэн. Нүхэдэйнгээ үгэ дуулаа юм һэн гү, али һайн бүтээлнүүдынь зоригжуулаа гү, 1982 ондо «Бугын дуунай үе» гэжэ шүлэгүүдэйнь түрүүшын ном аржын барлагдашаба. Олоной һонирхол татаа, автораа суурхуулаа һэн. Энэл номоороо Уран зохёолшодой холбооной гэшүүндэ зууршалагдаа. 1988 ондо хоёрдохи номынь, 1991 ондо «Рыхи» гурбадахи номынь уншагшадаа баясуулаа. Жаран наһаяа шэнэ номоороо угтажа байна.
Дансаран Доржогутабай Хэжэнгын эхин Хөөрхэһөө гараагүй. Нютагайнгаа хүрьһэн дээрэ ахамад зонойнгоо баян дүршэл, ёһо заншал, үльгэр үгын хэшэгтэ хүртэн, юһэн тэгшын жолоо лаб бариһан нютагай түрүү хүнүүдэй нэгэн боложо тодороо. Дансаранай шүлэгүүд хаа хаанашье мэдээжэ. Хаанашье болоһон түрэ найрта, суглаа хуралда Дансаранай үгэ хүндэтэй. Нютагайнь залуушуул Дансарантанһаа жэшээ абадаг гээшэ. Барилгын дүршэлтэй болоһон эрэшүүлшье гэр бараанай барилгые зүбшэдэг байха юм.
Хэжэнгын дунда һургуулинуудай түрэлхи хэлэнэй багшанартай барисаатай. Хойто үеын дуушан хэн тодорхонь гээшэб гэжэ һонирхоно. Иимэ хүн зондоо хүндэтэй ябангүй яахаб.
Дээдэ үеын уран зохёолшын үгэһэн үндэр сэгнэлтые Агууехэ дайнай һүүлээр түрэһэн үетэнэй нэгэн, Агын Буряадай тойрогһоо гарбалтай бэлигтэй поэт Бальжинима Юндунов иигэжэ дэмжэһэн байна («Толон» сониной 1991 оной октябриин 11-нэй дугаарта хэблэгдэһэн хөөрэлдөөнһөө хэһэг):"Дансаран Доржогутабай гэжэ үнэнхэ поэт бии болоо. Саагуур бодолтой, һалхинай эшхэрһэн руу тэгүүлжэ байдаггүй, үдэр бүриин шууяан, үглөө бүриин хараа шугамһаа холо, сэдьхэл соогоо уран гоё шүлэг дуугаа нэрэжэ, эдеэшүүлжэ ябаһан хүн гэжэ ойлгооб. Жэнхэни буряад хүнэй мэдэрэл, хэлэн, зан абари, аяг ааша, бууса газарайнь шэнжэ, үнэр гээшэ энэ аха нүхэрэй гүн шэмэтэ шүлэгүүд соо бии».
Ёһотойл зүүн зүгэй хүнэй хараа бодолтой поэт Дансаран Доржогутабай наһан соогоо баримталһан этигэл найдамжаяа (кредо) зургаан мүртэ иимэ шүлэгөөр тодорхойлно:
Хүмүүни солодо дашуурангүй,
Хогшолой шуналда шуурангүй,
Үгын шэрүүндэ гомдонгүй,
Үндэр тушаалда горидонгүй,
Намдуун даруухан ябаха сэдьхэл—
Наһанай шэдиие баряа гэхэл.
Шүлэгүүдынь поэдэй намтар, һанал бодолыень, баяр зоболон, жаргал гашуудал, этигэл найдалыень шэнгээнхэй. Жэшээнь, «1933 он» гэжэ гаршагтай 1963 ондо бэшэгдэһэн шүлэг поэдэй энэ дэлхэйдэ мүндэлһэн ушарые Хэжэнгын Хөөрхэдэ зураглажа эхилээд, Германида тэрэл үедэ боложо байһан зэбүүн үйлэ хэрэгтэй хүлеэгдээгүйгөөр холбожорхиходоо, хуби заяанайнь эрьесэдэ нүлөөлһэн һүрөөтэй удха шалтагааень уудалан гаргана бшуу:
...Гурил үгы
«Гуринха» тэрэ
Гушан гурбан шэрүүн ондо,
Угтаһан эхын
Альган дээрэ
Унаһан хаби, оршолондо.
Томоотой хүгшөө
Тодожо абаһаар
Тоолоһон гэдэг—маани.
Харин тиихэдэ
Хүрин тахалаар
Хүлгэжэ байгаал Германи.
Байдал, ажалай
Байгал шадар
Байхадань золоор дэбэржэ,
Берлин түбиие
Зэрлиг сабхинууд—
Зэдэлгэн байгаал түбэржэ...
...Зүгөөр би
Зүүдэлжэ хэбтээб
Зөөлэн нэхы үлгыдэ.
Тиихэ сагта
Гиихэ наран
Буряадтам эрьеэ жаргаса—
Шэжэр туяагаа
Шэнэ түби руу
Шэдэлжэ байгаал, һаргаса!
Буряад орондомнай байдалай хүгжэн һалбаржа байтар, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүлэн соробхилоод, эсэгэнь сэрэгтэ мордоно. Үлдэхэ, даарахые үзэһэн, үншэрһэн гэрэй «эзэн» боложо үлэһэн хүбүүхэн эжытэеэ эдэ шэрүүн жэлнүүдые дабажа гарана. «Үдэшын бүрүүл харгы руу үдэшэһэн» эсэгэнь дайнһаа гэртээ бусаагүй. Эдэрмэгэй һургуулида айлда байжа һураһанаа, эжынгээ үбдэхэдэ һургуулияа хаяһанаа, эдир хүбүүдтэй хамта сараар газар хахалһанаа шүлэгүүд соогоо дурсана.
Шэрүүн жэлнүүдтэ альгадуулһаар
Шэгжүүн ургаа багым зан,
Хүнэй нюдэ, бодол адуулһаар
Хүгжэн дабааб, орёо зам.
«Ажабайдалһаа адхарһан аялга дуунуудни»
Дайнай жэлнүүдэй гашуун «дабһата» хүмүүжэл абаһан поэт ажабайдалые агуу тэмсэлэй «академи» гэжэ сэгнэнэ. Айдар залууһаа асуудал бүхэниие шүүжэ һураһан зан абаринь шүлэгүүд соонь элихэн.
Хүдөөгэй байра байдалые зохёолшын хёрхо нюдөөр адаглахадаа, сэдьхэлэй гуниг түрүүлһэн үзэгдэлнүүдые алад гарадаггүй байһыень шүлэгүүдынь гэршэлнэ. 1958 ондо Д.Доржогутабай эбэртэ бодо малай тоо бүридхэгшөөр хүдэлхэ үедөө олон айлай һандарһан буусын һуури хаража, сэдьхэлээ яншадаг һэн. Эдэ бодолнуудай үрэ дүн болоһон «Буусын һуури» гэжэ шүлэгөө 1961 ондо «Буряад үнэндэ» эльгээхэдэнь, «пессимизм» гээд гаргуулаагүй гэжэ А.Жамбалдоржиев поэдтэ дуулгаа бэлэй. 2009 ондо хэблэгдэһэн «Хоридохи зуун жэл» гэжэ ном соо энэ шүлэг оруулагдаа һэн.
Буусын һуури
Хүхэ томо бэрхээртэл
Хүһөө шулуун байса—
Буурал сагы түүрээһэн
Буряад айлай бууса.
Хуһан модон сэргэтэй
Хуушан гэрэй һуури.
Эдэгшэһэн зүргэ дээр
Сагдуул һууна дууран.
Хадын горхон хүл дором
Харьян гүйнэ солгёон.
Хэды жэлдэ хүльбэрэн
Хэмжэн туунаб долгёо?
Буусын һууряар хиидэнэ
Бургааһанай нооһон.
Буруулган саг эшхэрнэ:
«Булта үгыл—хооһон...»
Хэнэйш наһан иимэл даа,
Хэмжүүр соогоо гүйхэ.
Сагай эрхээр үймэлдөөд,
Сараа хойноол гээхэ.
Малша, таряаша зоной жэлэй дүрбэн сагта хэдэг ажалай дүй дүршэлэй оньһо нюуса, уларилай хубилхые адаглаһан арадай шэнжэ тэмдэгүүд шүлэгүүд соогуурнь шүүдэрэй тоогүй олон шүрэ дуһалнууд мэтэ сасагданхай. Жэшээлхэдэ, «Луу һара» гэһэн шүлэгһөө түрүүшын хоёр бадаг абаад үзэе:
Найгажа ургы һаргана,
Наранай элшэ—шүбгэнүүд.
Хабарай хаһа дурдана
Харгын захада үбгэдүүд.
"Луу һара тархяараа мүльһэ
Хүү сохихо«—гээд хэлсэнэ.
Муу юумэнь лэ шара «һэлһэ»
Эртүүр сабшалан шэмэнэ.
«Шара һэлһэ» гэжэ ойлгосодо автор иимэ ажаглалта үгэнэ: «эртын шара һайрамаар сабшалан уһалхада хүбхэнтэдэг муутай». Саашанхи бадагуудта доргоной, баабгайн һэриһэн тухай, эмэ шонын гүлгэлһэн тушаа, шубуу шонхорой луу һарада дулаан оронуудһаа ниидэжэ ерэһэн тухай тон тодо үгэнүүдые оложо зураглаһаниинь гайхалтай. Үдэшэлэн хүбүүд суглараад, үреэгэй заһаа шаража эдихэ үедөө «эбэр номоо гаргажа, эрын мэргэни туршанад» гэһэн уран гоё уянгата сэдьхэмжэ оруулжа шүлэгөө шэмэглэнэ. Тиибэшье баһал доронь ажаглалта соо тодорхойлно:«Заһаа — луу һарын һүүл тээшэ малай эмнеэ, заһаа хэдэг. «Эмнеэ, заһаа — хүншүүтэй, эбэр номон хүбшэтэй» — гэжэ үгын ёһоор, урда сагта наадан, һорёон болодог байгаа. Мүнөө тэрэ заншал орхигдонги..." Энэ олон сэг табиһан ушарынь тэрэ үнгэрһэн саг, һайхан ёһо заншал тэхэрюулхэ аргагүй байһан тухай поэдэй шаналал, сэлмэг гуниг элирхэйлнэ.
Олонхи шүлэгүүдтээ поэт ажаглалтануудые үгэхэ заншалтай һэн. Жэшээнь,"Оршолонто дэлхэй" гэжэ шүлэгэй хэдэн мүр абая:
...Агшам зуур татагдана сэрэгэй хүсэн,
Алалсаата дайн, хёморолдо буултагүй...
Ажаглалта соонь бэшээтэй:" Агшам зуур — зүбөөрөө иигэжэ бэшэгдэхэ үгэ юм. Энэ үгые «заһажа» гэмэлтээхэ хэрэггүй. К.М.Черемисовэй 44000 үгэтэй толи соо тон буруу тээшэнь мушхаһан үгэнүүд олон. Жэшээ: Переходный возраст — забһарай наһан гэнэ. Энэмнай муу борьбоёо гээхэ хаһань мүн».
1967 ондо бэшэгдэһэн «Һамгадай наран» гэжэ шүлэг сооһоо хэдэн мүр анхарая:
...Һая бууһан бэри нараяа харан
Һард ошоно — тальхи, эрьюулгын ойро.
Мугыбша барижа, эрьюулгэ тойрон,
Мунтин жүдхэжэ, халтиран унана.
«Мугыбша — эрьюулгэ тойрон жүдхэдэг табан алда тухай хүдэр модон» гэһэн ажаглалта уншаад, поэт ахатанай үлзы баян хэлэнһээ үшөө нэгэ бэлэгтэ хүртэһэндөө үнэн зүрхэнһөө баярлахаш.
«Шүлэгэйм дүрбэн шандааһан»
Үнэн сэхэ һанаатай поэт дэлхэй дээрэ боложо байһан гайхамшаг гү, али зэбүүрхэмэ үйлэ хэрэгүүд тухай дуулахадаа, сэдьхэл зүрхэндөө эльгэсэн үрэбдэдэг, хурса зэбсэг — шүлэгөөрөө харюусадаг байгаа. 1963 ондо Америкын Президент Джон Кеннедиие Далласта алаһан тухай сошордомо дохёо дуулаад, «Доллар» гэһэн памфлет бэшээ һэн. Хэдэн бадагуудыень һануулая:
...Хүнэй эрхые
Хүрмэжэ гэшхэн,
Эдилгэ хэхые
Эршэлдэг мүнгэн.
...Техас штадта
Тэрэ мүнгэн
Кеннедиин амиие
Хэршээд гүйһэн...
...Зүгнэлтэ дэлхэйн
Зүрюу үнгэнь -
Долоон нюуртай
Доллар мүнгэн.
Публицис удхатай шүлэгүүдэйнь нэгэн «Түхэриг» гэжэ нэрэтэй юм. Тэрээнһээ хэдэн бадаг уншаад, долларта зорюулагдаһан үгэнүүдтэй зэргэсүүлээд үзэгты:
...Соёлой ордон,
Сомоной хэрэг —
Болбосон байдал
Бодхоһон түхэриг.
Түрэлгын байшанда
Түрэг даа эхэнэр,-
Нялхыень үргэхэ
Нарата түхэриг.
...Сэгнэжэ үргэдэг
Сэдьхэлтэй түхэриг.
Һэлгэжэ эрьедэг
Һэшхэлтэй нүхэрни!
Дайнай үедэ совет сэрэгшын ами наһа абарһанай түлөө 1963 ондо СССР-эй Верховно Соведэй Президиумэй Зарлигаар Венгриин эрхэтэн Иштван Токач «Эсэгэ Ороноо Хамгаалгын дайнай» II шатын орденоор, Имрене Санто «Шэн габьяагай түлөө» медаляар шагнагдаһан тухай гайхалтай мэдээсэл дуулаһан поэт «Петр Мокрогуз тухай баллада» бэшэһэн юм. Совет сэрэгшэдтэй хамта фашис Германиин урдаһаа байлдаһан эрэлхэг француз летчигуудта «Норманди-Неман» гэжэ хоёр хубиһаа бүридэһэн шүлэг зорюулаа һэн. Мүн Буряад оронойнгоо баатар хүбүүдтэ, Сибириин сэрэгүүдтэ олон шүлэгөө зорюулаа бэлэй.
«Баян баглаа» гэжэ нэрэтэй гурбан хубитай ехэ шүлэг соо нивх, ненец, юкагир, чукча, коряк болон бусад үсөөн тоото арадуудай бадаран хүгжэлтэдэ, совет ороной баглаа болон һалбарһан уран зохёолдонь магтаал дуулана. Гурбадахи хуби соо иимэ һонин мүрнүүд анхарал татана:
...Молор үргэн гүн Азиин
Морин сэрэгүүд түбэрөө -
Монгол агуу империин
Мушхуу шуһанай гал үлөө:
Годон гэһэн үгэһөө
Годунов обог түрэлэй.
Гоогол гэжэ үгэһөө
Гоголь болоод ерэлэй.
Агсаха гэһэн үгэһөө
Аксаков баһа тодорлой.
Түргэн — энэ үгэһөө
Тургенев гээд лэ ходорлой.
Ази Европо хоёрой
Агуу шуһанууд галтажа,
Дараан болоо лэ оёорой
Анхарыт, түүхэ малтажа!
Монгол туургата хальмаг арадай соло магтаал болоһон «Нугаршагүй арад — залиршагүй!» гэһэн дүрбэн баглаа шүлэг, Азиин түб болохо Тан-Түбиин (Тывагай), Латвиин, Белоруссиин, Молдавиин, Узбекистанай гайхамшаг зондо, түүхэдэ, байгаалиин үзэсхэлэндэ зорюулагдаһан шүлэгүүдынь поэдэй баян дэлгэр сэдьхэлэй халуун ольһо шэнгээнхэй.
«Хоридохи зуун жэл» гэжэ номойнгоо оролто үгэ соо арадай поэт иигэжэ хэлэнэ: «Г.О.Туденовэй „Буряад-монгол шүлэг зохёолгын системэ тухай“ суута хүдэлмэриинь дүнгөөр хорёод янзаарнь бүхэли баглаа (цикл) бэшэгдээ һэн. Тиихэдээ хахадһаань халба һүрэжэ, худхан хуймаангүйгөөр эхинһээнь эсэс хүрэтэр ходолон гаргаһан мүрнүүд юм. Эдээн сооһоо ганса ямбаар арба гаран шүлэг матагдаа». Дактиль янзаар матагдаһан «Нютагни дуудана» шүлэгһөө хэһэг:
...Дуудажал зүүдэндэм үүрһэнэ,
Дүүлидэг буурални заадажа.
Дуундамни уйдхар лэ дүүрэнэ,
Дуулимда ниидэнэб, хайлажа...
Дуудана, дуудана тоонтомни
Дуулимхан дайдамни һайхан лэ.
Дүүлижэл гүйлгэдэг төөнтэмни
Дуудадаг найдални байна лэ!
Дипиррихий янза хэрэглэн бэшэгдэһэн «Нэгэ наһан — домог үльгэр» гэжэ шүлэгһөө хэһэг:
...Үри, бэе, нэрэ, соло
Үргэн зондом зохилдоно.
Орон, нютаг — дүтэ, холо
Дуран, наран холболдоно.
Домогложо гуниг матан,
Доһолшодог сэдьхэл дэлгэр.
Үнгэршэнэл, гэнтэ шатан,
Нэгэ наһан — домог үльгэр.
Һүйдтэ ороһон түрэл хэлэнэйнгээ хуби заяан тухай ехэ олон хурса шүлэгүүдые бэшэһэн юм. 1974 оной шүлэг соо һанаагаа зоболгын тэмдэг үшөөл үгы:
Буряад хэлэмнай — Байгал -
Буурал угаймнай найдал!
Нуга һүрэмэ уян,
Үгэ гүрэмэ — баян...
Харин 1986 ондо бэшэгдэһэн шүлэг соо поэт аюулай дохёо үгэнэ, хэды тиибэшье, найдалай гал үшөөл унтараадүй:
...Хэлэгүй арад хэнш бэшэ,
Хэсэжэ бэлшэһэн — мал.
Һүлдэ манай хэлэ бэшэг
Һүйдтэ ороол — угайм гал.
...Гуурһан зэбсэгтэ сэхээтэн
Шуурган галаа һүргэеы -
Эбтэ, тэмсэлтэ дэлхэйдэ
Эрхэ, солоо үргэеы!
Буряад зохёолнай һалбарха,
Бусалма Байгалдаал — баян.
Түрэл хэлэеэ аршалха -
Түүхэдэ үхэлгүй — аян!
Арадай поэт Дансаран Доржогутабай хүнэй зол жаргал, энхэ амгалан байдал, нүхэсэл, боди сэдьхэл тухай ойлгуулһан гүнзэгы удхатай мүнхэ мүрнүүдые үлөөгөө. Поэдэй захяа болоһон энэ шүлэгөөр һайхан дурасхаалдань зорюулһан хөөрөөгөө дүүргэхыем зүбшөөгыт.
Мүрлэн гүйһэн шүлэгүүдээ
Мүнгэнэй түлөө бэшээгүйб.
Алта шаран — үгэнүүдтээ
Алдарайш түлөө һиилээгүйб.
Үргэн зоной түүхэдэ
Үнэн домог түүрээгээб.
Уран, нарин сэдьхэлдэнь
Уянгаяа шэрээгээб.
Халюун хангай Буряадтам
Харгынуудынь гиигүүлжэ -
Хаймал сахюур шүлэгүүдни
Хайлан дуулан үлүүжэ...❚