Уялгата сэрэгэй алба Номгон далайн флодой бүридэлдэ аяар дүрбэн жэлэй туршада гараһан ушарынь поэдэй зохёохы хуби заяанда айхабтар ехээр нүлөөлһэн юм. Зоригжолой, хүдэржэлэй ехэ һургуули болохын хажуугаар гайхалтай олон шэнэ дүрэ зурагуудаар уран шүлэгынь баяжаһан, удхын талаһаа бүри гүнзэгы шанар олоһон юм.
Номгон далайтай танилсахадаа, иигэжэ хандана:
Далай
...Ай, далай,
Хүнгэн мэлмэн сэдьхэлээ
Хараасгайн дуундал дэлгэжэ,
Омог нэрэеэ дурдан, дурдан,
Орьёл эрьеэ тэбэрин, долгилнош.
Шам тухай
Шадалтайхан хулинсагуудни
Үльгэр, таабари, домог зохёолой!
Шам тухай
Одон шэнги жаахан,
Эрэлхэг дорюун Кубын
Гильенһээ,
Мүнхэдөө намаалдаг ургамалнуудые
Дамжан ошоһон Тагорһоо,
Эртэ урда сагай
Сүлөөтэ индейцүүдэй шуһа
Зүрхэн соогоо бурьялуулһан
Чилиин Нерудэһээ
Дууран байжа
Шагнадаг бэлэйб!
Оо, одоошье
Хоюулаа нюдэ нюдөөрөө
Харалсажа танилсаалби!..
Уран биирээр олон ондоо үнгөөр зураха мэтээр, олон ондоо аянга дуугаар дэлхэйн агууехэ хүсэн болохо далайе поэт зураглана.
...Угжа хүхэһэн үхибүүнэй
Уйлаан мэтэ ганганаан соо,
Дагжа һүрэһэн долгиной
Дам ехэ бурьялаан соо
Урагшаа жүдхэн тэмсэжэ,
Уяршоод, хүхэршоод ябаашье һаа,
Тэсхэл зүрхэн соомни,
Тэһэрээгүй вулканай хүсэндэл,
Омог залитай, шэдитэй
Охин бии юм, найдагты!..
Шүлэгүүд соонь далайн дүрэ—тунгалаг хүхэ үглөөнэй таатайхан шэг шарай, нарата сэлмэг үдэр тэнгэриин үнгэ далайн үнгэ хоёрые хүнэй нюдөөр илгаруулхын аргагүй зураг, нойрсоһон далайе һэреэһэн һогтуу шуурганай габараан, үүрэй сайхые хүлеэн ядаһан сэрэгшэдэй һүниин тамаралга... Долгин тухай ямар уянгата үгэнүүдые, гайхалтай һонин дүрэ образ оложо бэшэнэ гээшэб?!
...Далайн долгин—мүнгэн зүрхэн—
Дангиным урал дээгүүр
Доошоо орон, гаран, мүхэн,
Дууша хүндэл хүүенэ.
* * *
Далай,
Долгин соошни
Балшар наһамни
Зөөрэнхэй -мөөр мухарюулжа,
Нюдэ алдама хизаар руу
Энеэһээр ябашаба.
...Жэлнүүдэй һэлгэлдээн мэтээр
Урилдан ерэнэ долгинууд!
* * *
...Жүдхэжэ ябаһан онгосомни
Һэжүүлнэ хүсэтэ долгин соо.
Һэжээн соогуурнь
Бэдэрнэб зоригоо...золоо...
«Далай соогуур тамарха дааган танай ямар бэ?» гэһэн буряад арадай дуугаа дошхорһон һалхинай эшхэрээн соо дуулажа, гурбан зуун хүбүүдтэй эб хамта Эхэ оронойнгоо уһан хилэ сахижа, хари гүрэнүүдэй онгосонуудтай хабиралдан ябаһанаа поэт шүлэгүүд соогоо домоглоно.
Борис Сыреновэй уянгата герой—залуу сэрэгшэ «гиинан байһан далай соо» гэр, нүхэдөө һанажа, үдэр бүриин жэгдэ алхам, шанга журамда ороһон «бэеһээнь гайхан, тагнан, мэгдэн», «ууган сагаан бэеэ ууралда эдюулжэ, урагшаал дабшан», борохон зүрхөө хүлгүүлэн ябана:
...Баатар эрэ зүрхэмни, хаанабши?
Борохон гэрэй хойморые
Уһан далайн долгинтой андалдахадаа,
Уяршоо гүш, али яагаабши?
Далай «сурхайдал онгосыень» «хатаршын нюрган мэтэ», шэрэм долгёор шүргөөн шэшэрүүлнэ, далайн сээжэ «уярһан Гэсэрэй үбсүүндэл хабталзаад, хүбхэлзөөд, хашан долгёо хадада нэшэнэ». Уһан сэрэгшын нюдэн соо—шуурган... Һанааниинь ганса: «Газар- эхэмни харагдахаяа яанаб?» Бүхы хүсэ шадалаа зангидан, зоригоо эршэдүүлһэн уянгата герой аашата далайн гүнзэгыһөө айхагүй, долгинойнь хүсэндэ диилдэхэгүй гэһэн тангариг үгэнэ. Уг изагуурай һүр һүлдэ һанаандаа оруулан, эршэ зориг нэмээд, аймшагтай шуурга,"тамада абаашахаяа һанаһандал, ташаганаса энеэн ерэһэн табан шажанай долги" дабан гараһан хүбүүн Номгон далайн ногоон долгиндо хандана:
...Номгон далайн
Солгёон долгин!—
Нэшэ, нэшэ,
Һур татаһан
Һула бэшэ
Шэлдэй Зангиин
Шэнжэ шуһатай
Буряад сээжыемни!
Айвазовскын зураг
Үзэсхэлэндэ үлгөөтэй.
«Юһэн дабхар
Барас долги»
Бөөгнэрэн амталааб,
Барилдан гаталааб,—
Шүлэгтэмни хабаатай!
Далай тухай
Дабхар хүсөөр
Дуулаха баатайб!
«Юһэн дабхар барас долгин» гэхэдээ И.К.Айвазовскиин «Девятый вал» гэжэ суута зураг дурдана. Иван Айвазовский бүхыдөө 6000 гаран зураг бүтээһэн юм. Олонхинь—далайн пейзаж, гурбанай хоёр хубинь—һалхи шуурга зураглана. Тэрэнэй зурагууд дээрэ далай бурьялна, онгосонуудые урбуулна, һүрөөтэй үндэр долгинуудые тууна, түмэн олон сэсэрдэһэн боложо тарана. Зурагуудайнь шэдитэ хүгжэм—эбхэрэн ерэһэн долгинуудай шууяа, хахара һүрэһэн далбагануудай хаб-яб гэхэ абяа уран һонор шэхээрээ соносоһон, поэдэй хурса нюдөөр анхарһан Борис Сыренов бэлигтэ зураашанай бүтээлнүүдтэ дуратай байһаниинь гайхалгүй. И.Айвазовскиин зурагууд тухай армян арадай суута уран зурааша М.Сарьян иигэжэ хэлэһэн юм: «Тэрэнэй зураг дээрэ ямаршье аймшагтай һалхи шуурга харахадамнай, зурагай дээдэ талада бөөгнэрһэн аадарай барагар үүлэнүүдэй хоорондуур наранай элшэ, нариихан, һулаханшье һаа, абарал тухай мэдээсэгшэ толон хододоо яларха... Одоол энэ Толон соо Айвазовскиин зураглаһан бүхы шуургануудай гол удха тобшологдонхой».
Абарал үршөөдэг, мүн хүнэй сэдьхэлэй байдал зурагладаг элшэ туяа, үүрэй толон тухай Борис Сыреновэй олохон шүлэгүүд соо домоглогдоно. Энээниие элишэлэн, хэдэн шүлэг сооһоо дүрбэн мүртэй бадагуудые хуулан абаябди:
Харанхы соогуур, һүни,
Харгы зам харагданагүй.
Халтиржа ябахадамни, үни
Үүрэй толон сайшаба.
Хараал шэрээл хоёрһоо
Харанхалшоод һуухадамни,
Хажууһаам нүхэрни хэлэбэ:
—Үүрэй толон сайшаба!
* * *
Наашаа хараад, дуулахадашни,
Наранай туяа үзэнэлби.
Саашаа хараад һуухадашни,
Саһанай үнгэ хараналби.
* * *
Һанаан хэды байбашье,
Һайхан үгэнүүд олдоногүй.
Үүрэй толон сайрабашье,
Үүлэд хушаад һаланагүй...
Борис Сыренов сэрэгэй албанай үедэ «Сэрэгшын бодол» гэһэн шүлэг бэшэһэн юм. Дэлхэй дээрэ боложол байһан байлдаануудай, элдэб зэбсэгтэ зүрилдөөнүүдэй эрхэ байдалда Эхэ орондоо алба хэхэдээ, хүндэхэн һуралсал гаража байһан залуу сэрэгшын ухаан сэдьхэлдэ үхэр буунуудай үзэгдэл иимэ бодол түрүүлнэ:
Артполигонуудай үхэр буунууд—
Амгалан байдал сахиһан зэбсэгүүд—
Аржаганан хусаһан нохойнууд мэтэ
Амануудынь ангайшоо...
Хүнүүдэй зүрхэн соо, залд гэһэндэл,
Туулган тобшо хараһан мэтэ болоноб.
Нюдөө сабшаха зуураа
Бага наһанайнгаа үншэн үлэн харгы харанаб...
Гэнтэ шэдитэй халуун наранай гараад,
бүхы дэлхэй дээрэхи
Шуһа жүрөөдэһэн буунуудые
хайлуулжархёо һаань!..
Би, юһэн үеын сагаан дарханай хүбүүн,
Хайша, хурабша эхэнэрнүүдтэ
урлажа үгэхэ һэм...
Энэ бодол Луи Арагоной «Поэдүүд» гэжэ поэмын гол удха шэнгээһэн бодолтой дүтэ гэжэ һанаад, буряадшалбабди:
Үхэр буунуудай зэргэ буудалгаар
эзэлэн абахаар бэшэ дэлхэй бии юм...
Тэндэ хүнэй үгэ тодо наринаар
ами наһан үхэл хоёрой хоорондо шэлэдэг.
Энээхэн дэлхэйдэ поэзидэ сүлөө газар эринэб.
Хүн түрэлтэнэй түүхын эгээн аймшагтай ХХ зуун жэлдэ, Хиросимын һүүлээр бүхы дэлхэйн үхэлэй үүдэн нээгдээд байхада, поэзиин, уянгата үгын үнэ сэн, удха шанар буураагүй гэжэ буряад поэт этигэнэ. Эсээд, сусаад, амарха—
Энэ бэеын зоболон.
Түрөөд, хүгжөөд, үхэхэ—
Энэ бэеын баясхалан.
Уулзаад, хахасаад, хүлеэхэ—
Адли намда, өөрэгүй.
Уурлаад, баярлаад, түүрээхэ—
Эхи захагүй, оёоргүй...
«Юһэн үеын сагаан дарханай хүбүүн» Борис Сыренов мүнхэ саг болон хүнэй наһан тухай, уярал, гашуудал тухай, инаг дуран, зол заяан, хани нүхэсэл тухай дуулан дурдан, ажабайдалай дошхон далайн «юһэн дабхар барас долги» гаталжа ябаһанаа түүрээгээл даа.❚
Номгон далайтай танилсахадаа, иигэжэ хандана:
Далай
...Ай, далай,
Хүнгэн мэлмэн сэдьхэлээ
Хараасгайн дуундал дэлгэжэ,
Омог нэрэеэ дурдан, дурдан,
Орьёл эрьеэ тэбэрин, долгилнош.
Шам тухай
Шадалтайхан хулинсагуудни
Үльгэр, таабари, домог зохёолой!
Шам тухай
Одон шэнги жаахан,
Эрэлхэг дорюун Кубын
Гильенһээ,
Мүнхэдөө намаалдаг ургамалнуудые
Дамжан ошоһон Тагорһоо,
Эртэ урда сагай
Сүлөөтэ индейцүүдэй шуһа
Зүрхэн соогоо бурьялуулһан
Чилиин Нерудэһээ
Дууран байжа
Шагнадаг бэлэйб!
Оо, одоошье
Хоюулаа нюдэ нюдөөрөө
Харалсажа танилсаалби!..
Уран биирээр олон ондоо үнгөөр зураха мэтээр, олон ондоо аянга дуугаар дэлхэйн агууехэ хүсэн болохо далайе поэт зураглана.
...Угжа хүхэһэн үхибүүнэй
Уйлаан мэтэ ганганаан соо,
Дагжа һүрэһэн долгиной
Дам ехэ бурьялаан соо
Урагшаа жүдхэн тэмсэжэ,
Уяршоод, хүхэршоод ябаашье һаа,
Тэсхэл зүрхэн соомни,
Тэһэрээгүй вулканай хүсэндэл,
Омог залитай, шэдитэй
Охин бии юм, найдагты!..
Шүлэгүүд соонь далайн дүрэ—тунгалаг хүхэ үглөөнэй таатайхан шэг шарай, нарата сэлмэг үдэр тэнгэриин үнгэ далайн үнгэ хоёрые хүнэй нюдөөр илгаруулхын аргагүй зураг, нойрсоһон далайе һэреэһэн һогтуу шуурганай габараан, үүрэй сайхые хүлеэн ядаһан сэрэгшэдэй һүниин тамаралга... Долгин тухай ямар уянгата үгэнүүдые, гайхалтай һонин дүрэ образ оложо бэшэнэ гээшэб?!
...Далайн долгин—мүнгэн зүрхэн—
Дангиным урал дээгүүр
Доошоо орон, гаран, мүхэн,
Дууша хүндэл хүүенэ.
* * *
Далай,
Долгин соошни
Балшар наһамни
Зөөрэнхэй -мөөр мухарюулжа,
Нюдэ алдама хизаар руу
Энеэһээр ябашаба.
...Жэлнүүдэй һэлгэлдээн мэтээр
Урилдан ерэнэ долгинууд!
* * *
...Жүдхэжэ ябаһан онгосомни
Һэжүүлнэ хүсэтэ долгин соо.
Һэжээн соогуурнь
Бэдэрнэб зоригоо...золоо...
«Далай соогуур тамарха дааган танай ямар бэ?» гэһэн буряад арадай дуугаа дошхорһон һалхинай эшхэрээн соо дуулажа, гурбан зуун хүбүүдтэй эб хамта Эхэ оронойнгоо уһан хилэ сахижа, хари гүрэнүүдэй онгосонуудтай хабиралдан ябаһанаа поэт шүлэгүүд соогоо домоглоно.
Борис Сыреновэй уянгата герой—залуу сэрэгшэ «гиинан байһан далай соо» гэр, нүхэдөө һанажа, үдэр бүриин жэгдэ алхам, шанга журамда ороһон «бэеһээнь гайхан, тагнан, мэгдэн», «ууган сагаан бэеэ ууралда эдюулжэ, урагшаал дабшан», борохон зүрхөө хүлгүүлэн ябана:
...Баатар эрэ зүрхэмни, хаанабши?
Борохон гэрэй хойморые
Уһан далайн долгинтой андалдахадаа,
Уяршоо гүш, али яагаабши?
Далай «сурхайдал онгосыень» «хатаршын нюрган мэтэ», шэрэм долгёор шүргөөн шэшэрүүлнэ, далайн сээжэ «уярһан Гэсэрэй үбсүүндэл хабталзаад, хүбхэлзөөд, хашан долгёо хадада нэшэнэ». Уһан сэрэгшын нюдэн соо—шуурган... Һанааниинь ганса: «Газар- эхэмни харагдахаяа яанаб?» Бүхы хүсэ шадалаа зангидан, зоригоо эршэдүүлһэн уянгата герой аашата далайн гүнзэгыһөө айхагүй, долгинойнь хүсэндэ диилдэхэгүй гэһэн тангариг үгэнэ. Уг изагуурай һүр һүлдэ һанаандаа оруулан, эршэ зориг нэмээд, аймшагтай шуурга,"тамада абаашахаяа һанаһандал, ташаганаса энеэн ерэһэн табан шажанай долги" дабан гараһан хүбүүн Номгон далайн ногоон долгиндо хандана:
...Номгон далайн
Солгёон долгин!—
Нэшэ, нэшэ,
Һур татаһан
Һула бэшэ
Шэлдэй Зангиин
Шэнжэ шуһатай
Буряад сээжыемни!
Айвазовскын зураг
Үзэсхэлэндэ үлгөөтэй.
«Юһэн дабхар
Барас долги»
Бөөгнэрэн амталааб,
Барилдан гаталааб,—
Шүлэгтэмни хабаатай!
Далай тухай
Дабхар хүсөөр
Дуулаха баатайб!
«Юһэн дабхар барас долгин» гэхэдээ И.К.Айвазовскиин «Девятый вал» гэжэ суута зураг дурдана. Иван Айвазовский бүхыдөө 6000 гаран зураг бүтээһэн юм. Олонхинь—далайн пейзаж, гурбанай хоёр хубинь—һалхи шуурга зураглана. Тэрэнэй зурагууд дээрэ далай бурьялна, онгосонуудые урбуулна, һүрөөтэй үндэр долгинуудые тууна, түмэн олон сэсэрдэһэн боложо тарана. Зурагуудайнь шэдитэ хүгжэм—эбхэрэн ерэһэн долгинуудай шууяа, хахара һүрэһэн далбагануудай хаб-яб гэхэ абяа уран һонор шэхээрээ соносоһон, поэдэй хурса нюдөөр анхарһан Борис Сыренов бэлигтэ зураашанай бүтээлнүүдтэ дуратай байһаниинь гайхалгүй. И.Айвазовскиин зурагууд тухай армян арадай суута уран зурааша М.Сарьян иигэжэ хэлэһэн юм: «Тэрэнэй зураг дээрэ ямаршье аймшагтай һалхи шуурга харахадамнай, зурагай дээдэ талада бөөгнэрһэн аадарай барагар үүлэнүүдэй хоорондуур наранай элшэ, нариихан, һулаханшье һаа, абарал тухай мэдээсэгшэ толон хододоо яларха... Одоол энэ Толон соо Айвазовскиин зураглаһан бүхы шуургануудай гол удха тобшологдонхой».
Абарал үршөөдэг, мүн хүнэй сэдьхэлэй байдал зурагладаг элшэ туяа, үүрэй толон тухай Борис Сыреновэй олохон шүлэгүүд соо домоглогдоно. Энээниие элишэлэн, хэдэн шүлэг сооһоо дүрбэн мүртэй бадагуудые хуулан абаябди:
Харанхы соогуур, һүни,
Харгы зам харагданагүй.
Халтиржа ябахадамни, үни
Үүрэй толон сайшаба.
Хараал шэрээл хоёрһоо
Харанхалшоод һуухадамни,
Хажууһаам нүхэрни хэлэбэ:
—Үүрэй толон сайшаба!
* * *
Наашаа хараад, дуулахадашни,
Наранай туяа үзэнэлби.
Саашаа хараад һуухадашни,
Саһанай үнгэ хараналби.
* * *
Һанаан хэды байбашье,
Һайхан үгэнүүд олдоногүй.
Үүрэй толон сайрабашье,
Үүлэд хушаад һаланагүй...
Борис Сыренов сэрэгэй албанай үедэ «Сэрэгшын бодол» гэһэн шүлэг бэшэһэн юм. Дэлхэй дээрэ боложол байһан байлдаануудай, элдэб зэбсэгтэ зүрилдөөнүүдэй эрхэ байдалда Эхэ орондоо алба хэхэдээ, хүндэхэн һуралсал гаража байһан залуу сэрэгшын ухаан сэдьхэлдэ үхэр буунуудай үзэгдэл иимэ бодол түрүүлнэ:
Артполигонуудай үхэр буунууд—
Амгалан байдал сахиһан зэбсэгүүд—
Аржаганан хусаһан нохойнууд мэтэ
Амануудынь ангайшоо...
Хүнүүдэй зүрхэн соо, залд гэһэндэл,
Туулган тобшо хараһан мэтэ болоноб.
Нюдөө сабшаха зуураа
Бага наһанайнгаа үншэн үлэн харгы харанаб...
Гэнтэ шэдитэй халуун наранай гараад,
бүхы дэлхэй дээрэхи
Шуһа жүрөөдэһэн буунуудые
хайлуулжархёо һаань!..
Би, юһэн үеын сагаан дарханай хүбүүн,
Хайша, хурабша эхэнэрнүүдтэ
урлажа үгэхэ һэм...
Энэ бодол Луи Арагоной «Поэдүүд» гэжэ поэмын гол удха шэнгээһэн бодолтой дүтэ гэжэ һанаад, буряадшалбабди:
Үхэр буунуудай зэргэ буудалгаар
эзэлэн абахаар бэшэ дэлхэй бии юм...
Тэндэ хүнэй үгэ тодо наринаар
ами наһан үхэл хоёрой хоорондо шэлэдэг.
Энээхэн дэлхэйдэ поэзидэ сүлөө газар эринэб.
Хүн түрэлтэнэй түүхын эгээн аймшагтай ХХ зуун жэлдэ, Хиросимын һүүлээр бүхы дэлхэйн үхэлэй үүдэн нээгдээд байхада, поэзиин, уянгата үгын үнэ сэн, удха шанар буураагүй гэжэ буряад поэт этигэнэ. Эсээд, сусаад, амарха—
Энэ бэеын зоболон.
Түрөөд, хүгжөөд, үхэхэ—
Энэ бэеын баясхалан.
Уулзаад, хахасаад, хүлеэхэ—
Адли намда, өөрэгүй.
Уурлаад, баярлаад, түүрээхэ—
Эхи захагүй, оёоргүй...
«Юһэн үеын сагаан дарханай хүбүүн» Борис Сыренов мүнхэ саг болон хүнэй наһан тухай, уярал, гашуудал тухай, инаг дуран, зол заяан, хани нүхэсэл тухай дуулан дурдан, ажабайдалай дошхон далайн «юһэн дабхар барас долги» гаталжа ябаһанаа түүрээгээл даа.❚