Арба гаран жэлэй саана һэн. «Буряад үнэнэй» хэблэлэй таһагта ороходомни, таһагай ахамад редактор, Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаев, тэрэ үедэ генеральна директорэй нэгэдэхи орлогшын тушаалда хүдэлжэ байһан Николай Намсараев хөөрэлдэжэ һууба. Шэнэ зуун жэлэй бүхы дэлхэйн поэзиин урасхал тухай, шүлэгэй саашанхи хуби заяан тухай хөөрэлдөөнэйнь үедэ тушаалдаһан би ехэ һонирхон шагнабаб.
— Авангард поэзиин хүгжэлтэдэ гайхамшагаар нүлөөлөө. Шэнэ түхэл маяг, шэнэ удха, шэнэ амисхал оруулаа. Европын поэзи бороогой һүүлдэ мэтэ, арюудхагдаа, сэбэр, һэргэг шарайтай болоо. Артюр Рембо энэ хубисхалай эхи табиһан ха юм, — гэжэ Николай Намсараев урид хэлэһэнээ баталһан шэгтэйгээр дуугарба.
— Шинии һүгэдэн магтадаг Рембо... Мартахаар бэшэл даа, жараад онуудай залуу хаһые, — гэжэ Лопсон Тапхаев энеэбхилэн үгэлөөд, нам тээшэ эрьежэ, хэлэбэ:
— Тиихэдэ Николай Дымбрылович Түнхэндэ, «Саяан» газетэдэ хүдэлжэ байгаа. Уран зохёол ямар байха ёһотойб, саашадаа ямараар хүгжэхэб гэжэ һүни дүүрэн хэлсэдэг һэмди. Николай Борис Сыренов хоёрнай түргэн ухаатай, хурса хэлэтэй үетэн хадаа хоолойнгоо һөөлдэтэр үгэеэ буляалдадаг байгаа. Николай Рембогой шүлэгүүдые сээжээр уншагша һэн.
— Артюр Рембо гайхамшаг намтартай хүн байгаал даа: поэт, Парижай Коммунын түлөө тэмсэгшэ, контрабандист, хуули бусаар буу зэбсэг худалдагша. Унаган нүхэр Поль Верлентэй таһа хэрэлдээд, гарынь соо буудажархиһан юм, абсент ехэдээд... Залуугаар, оройдоо 37-тойдоо наһа бараһан Рембо тухай «Полное затмение» гэжэ фильм буулгагдаа, поэдэй ролиие Леонардо ди Каприо гүйсэдхөө, — гэжэ би хөөрэлдөөндэ оролсобоб. Минии үгэнүүдтэ баярлаһан Николай Дымбрылович зугаадаа бүри ехээр халажа, ордоһолон үргэлжэлүүлбэ:
— Поль Верлен Рембодо «Һалхяар уллагдаһан гуталтай аяншан» гэһэн ара нэрэ үгэһэн юм. Велимир Хлебников Росси соогуураа ябагаар газар эсхээ, поэзиин, үгын гүн, нангин удха бэдэрээ. Баһа ута наһагүй... Рембогой эхилһэн ажалые Аполлинер тодожо абаа. Публицист, хроникер, критик, редактор Аполлинер Европодо авангард түхэлэй искусство дэлгэрүүлһэн юм. Дэлхэйн нэгэдэхи дайнда толгойгоо шархатаад, 38-тайдаа наһа бараа. Туяна, Аполлинерэй шүлэг мэдэхэ һаа, уншаад үгэ даа, — гэжэ гэнтэ намда хандаба. Иимэ юумэ огто хүлеэгээгүй бинь харюусабаб:
— «Мирабогой хүүргэ» гэжэ шүлэгһөөнь түрүүшын дүрбэн мүр дабталгатайнь лэ һананаб, бусадыень мартаад байнаб.
МИРАБОГОЙ ХҮҮРГЭ
Мирабогой хүүргэ доро аалихан Сенэ урдана
Инаг дурыем абажа ошоно
Нэгэл юумэн хубилшагүй
Гашуудалай һүүлээр баяр зугаа ерэдэг заатагүй
Саг тулаба һүни болоно
Зогсоноб үдэрнүүд холодон ходорно
Абяагүй болоходом, Николай Дымбрылович саашань уншаба:
Гар гараа барилсан долгин дээрэ зуг татанабди
Гарнуудаймнай хүүргэ доохонуур
Урдахал даа яаралгүй
Галаар миралзан долгид
Саг тулаба һүни болоно
Зогсоноб үдэрнүүд холодон ходорно
(Т.Самбялова буряадшалба).
— Хүүргэ гээшэ тон гүнзэгы, олон удхатай үгэ. Хоёр ондоо юртэмсэнүүдэй хоорондохи хилэ, үхэһэн ба амиды хүнүүдэй һүнэһэ һүүдэрэй субаса харгы гэһэншье удха бии. Хүүргэ тухай шүлэгым шагнагты, — гээд, Лопсон Дунзынович аргааханаар уншаба:
ХҮН ГЭЭШЭ ХҮҮРГЭ
Үе бүхэн хүүргэ,
Үнгэрһэн сагые
Ерээдүйтэй холбохо
Үүргэ дааһан хүүргэ.
Хүн бүхэн — сагай хүүргэ,
Саг зуурын хүүргэ.
Эгээл энэ үедэ намайе хүн яаруулан дуудажа, дугта дурагүй гаража ошоо бэлэйб...
«Урасхал сагай уһан тээрмэ»
Николай Намсараев Борис Сыренов хоёрой залуугай охиндо һогтон, һүни дүүрэн поэзи тухай үгэ хүүрээ андалдажа, хүхилдэжэ, удха ехэтэй бодол, уран гоё дүрэ сасаруулан, шоглон, бэеэ бэеэ хадхан, ханилан ябаһан гэжэ Л.Тапхаевай хэлэһыень 2010 ондо дахин ойндоо оруулаа бэлэйб. Тэрэ жэл Борис Сыреновэй урид нэгэтэшье хэблэгдээгүй шүлэгүүд «Буряад үнэндэ» «Дархан соло» гэжэ ном болон нара хараа бшуу. Ном соонь Николай Намсараевта зорюулагдаһан эпиграмма, мүн хадхуу аад, хүндэтэйгөөр, нүхэд ёһоор хандаһан шүлэг бии юм. Тэрэ шүлэгһөө хэһэг уншагшадай анхаралда.
Николай Намсараевта
Мори унаад хатаруулхадаа,
Мүнөөнэй саг гэнэгүйлби.
Боһого дээрэ һуухадаа,
Бархирхаһаашье эшэнэгүйлби.
Артюр Рембын түхэлые
Агууехэдэ тоолоё.
Худалдаанайнь богоолнуудые
Хараһандал — ёолоё.
Сээжэ соогоо наратай
Сэнгээ алдаһан архиншад!
Дээжэ шэлэхэ хабатай
Дэмы худалша шүлэгшэд!
...Эм дээгүүрээ нёлбожо,
Эртын сагые муушалая.
Эгтээ хоюулаа хэрэлдэжэ,
Шүлэгэй абдар уудалая.
...Буряад поэзиин флагеллант!
Уйтан нюдэнэйнгөө хоорондо
«Арьяатамни» гэһэн стигмат табяад,
Хэн хэнһээшье гениально,
Шүлэг шүлэгүүдһээ
Оригинально
«Абстрактна худхаляа» бэшээд,
Урдамни бү дэлгэ!
Скальд — ши,
Шулуу нурааһан Хлебников,
Шубуу һажааһан Вознесенский...
...Шоройдо бү була
Хусые, Баваасаниие, Мүнхэ-Сарьдагые!
...Үльгэр унша,
Хээрэ яба,
Хэрмэ агна...
(Б.Сыренов. Дархан соло. — 2010, 159-161 н.)
Борис Сыренов Николай Намсараевта хандахадаа, «скальд» гэжэ нэрлэнэ. 9-13 зуун жэлнүүдтэ Норвеги болон Исландида үльгэр домог түүрээдэг байһан скальднуудай поэзи айхабтар орёо түхэл маягтай, дэлхэйн литературада сагануудтань адли зохёолнууд үгы юм. Далда удхатай үгэнүүдые, үлхөө холбоо мэдүүлэлнүүдые тэдэнэр хэрэглэдэг байһан дээрэһээ мүнөө үеын шэнжэлэгшэдтэ удхыень элирүүлхэнь хүшэр гэдэг. Николай Намсараев шүлэгүүд болон поэмэ соогоо үлхөө байгуулалтай мүрнүүдые, далда удхатай үгэнүүдые хэрэглэдэг байһанай түлөө поэт нүхэрһөөнь иимэ «нэрэдэ» хүртөө ха.
«Флагеллант» гэжэ үгэ мүн Баруун Европодо 13-14 зуун жэлнүүдтэ дэлгэрэнги байһан. Шажанай аскет, үлүү ехээр нүгэлөө наманшалхые оролдодог фанатик — флагеллантнууд олон зоной урда бэеэ шабхадан, хэһээдэг гуримтай һэн. Юундэ Николай Намсараевые «буряад поэзиин флагеллант» гэжэ нэрлээб гэһэн асуудалда харюу бэдэрээд, «Һүүлшын буряад» гэжэ поэмэ соонь олобоб. Энэ поэмэһээ хэһэг уншаад, таанар ойлгохо байхат.
ҺҮҮЛШЫН БУРЯАД
(Пунктирна поэмэһээ хэһэг)
Би —
Бииб!
Бэшэһэн Намсараев бии,
Бэшэхэ Намсараев — биб!
Хэн
Хэнгүй —
Үншэрхэнь буряад хэлэн
Уншаха, бэшэхэ хүнгүй...
Хэн
Хэнгүй —
Мунхихабди мангадаар бэшэн,
Муу, һайн Хилтухингүй...
Сэн
Сэнтэй —
Мүнгэн шэжэр эмээл һэн,
Мүнөө музейдэ хэрэгтэй...
Бии гү?
Хии гү?
Угаа урадхуулжархиха би
Үгы болохо гүб һэегүй?
— Үү!
— Буряад?!
Хожомой үе сошохо гү,
Хохимой толгойем баряад?
***
Может, на нашей эксгумации
Скажут: «Была такая экс-нация,
Давайте, переведем «Буриаду»
На эсперанто?...
***
Байгал далайн
тунгалаг уһан
Гол, горходые
худхажал байна.
Бага яһатанай
шэнгэхэн шуһан
Гол һудаһанда
шудхажал байна...
Урасхал уһанда
угаа урдуулха
Дурадхал оруулхань
угаа урдуур ха —
Шэнгэхэн шуһатай
жэжэ яһатанай
Шэнгэхэнь, магад,
жама ёһоной,
Харин манай
арбан ай,
хорин хии
боложо арилхамнай —
Үй түмэн
жэлэй үйлэ,
Зуун мянган
жэлэй зүйл лэ...
Ходол иимэ
бодол үймэнэ
Таряа татаһан
тархи дээрэм,
Бодол, һанааем
ходол үйрэнэ
Урасхал сагай
уһан тээрмэ...
***
Хара толгойтой,
сагаан һанаатай
Тоотой арадни
тоонто нютагтаа
Түмэн жэлдэ
түбхинэхэ заяатай
Гэжэ һанахаш
гэнэн һанаандаа...
Бага яһатанай
жэжэхэн жүтөөн
Үншэн хабһанда
шэмшэрхэ бэшэ —
Бүгэдэ дэлхэйн
соёл шүтөөн
Үмсын илгаае
усадхаха бэзэ...
Ходол иимэ
бодол үймэнэ
Таряа татаһан
тархи дээрэм,
Бодол, һанааем
ходол үйрэнэ
Урасхал сагай
уһан тээрмэ...
Бүгэдэ дэлхэйн соёл шүтөөндэ бүхы наһаараа этигэн найдажа ябаһан Николай Дымбрылович Намсараев сагаан һанаатай, үсөөн тоотой түрэл арадайнгаа саашанхи хуби заяан тухай гашуудалта бодолнуудаа саарһан дээрэ үлөөһыень хүүгэдынь наһа бараһанайнь һүүлээр нара харуулаал даа. «Буряад үнэндэ» «Сагай сэн» гэһэн номыень хэблэжэ, эсэгэдээ эгээл һайхан дурасхаал — хүшөө бодхоогоо. Шэнэ түрэлдөө, магад, дуратай Рембо, Аполлинертэй ушаржа, хүндэтэй аха Лопсон Тапхаевтай, унаган нүхэр Борис Сыреновтэйгээ уулзажа, үнгэрһэн наһандаа хэлсэжэ үрдеэгүйгөө хүхин хөөрэн байна ха гү...
— Авангард поэзиин хүгжэлтэдэ гайхамшагаар нүлөөлөө. Шэнэ түхэл маяг, шэнэ удха, шэнэ амисхал оруулаа. Европын поэзи бороогой һүүлдэ мэтэ, арюудхагдаа, сэбэр, һэргэг шарайтай болоо. Артюр Рембо энэ хубисхалай эхи табиһан ха юм, — гэжэ Николай Намсараев урид хэлэһэнээ баталһан шэгтэйгээр дуугарба.
— Шинии һүгэдэн магтадаг Рембо... Мартахаар бэшэл даа, жараад онуудай залуу хаһые, — гэжэ Лопсон Тапхаев энеэбхилэн үгэлөөд, нам тээшэ эрьежэ, хэлэбэ:
— Тиихэдэ Николай Дымбрылович Түнхэндэ, «Саяан» газетэдэ хүдэлжэ байгаа. Уран зохёол ямар байха ёһотойб, саашадаа ямараар хүгжэхэб гэжэ һүни дүүрэн хэлсэдэг һэмди. Николай Борис Сыренов хоёрнай түргэн ухаатай, хурса хэлэтэй үетэн хадаа хоолойнгоо һөөлдэтэр үгэеэ буляалдадаг байгаа. Николай Рембогой шүлэгүүдые сээжээр уншагша һэн.
— Артюр Рембо гайхамшаг намтартай хүн байгаал даа: поэт, Парижай Коммунын түлөө тэмсэгшэ, контрабандист, хуули бусаар буу зэбсэг худалдагша. Унаган нүхэр Поль Верлентэй таһа хэрэлдээд, гарынь соо буудажархиһан юм, абсент ехэдээд... Залуугаар, оройдоо 37-тойдоо наһа бараһан Рембо тухай «Полное затмение» гэжэ фильм буулгагдаа, поэдэй ролиие Леонардо ди Каприо гүйсэдхөө, — гэжэ би хөөрэлдөөндэ оролсобоб. Минии үгэнүүдтэ баярлаһан Николай Дымбрылович зугаадаа бүри ехээр халажа, ордоһолон үргэлжэлүүлбэ:
— Поль Верлен Рембодо «Һалхяар уллагдаһан гуталтай аяншан» гэһэн ара нэрэ үгэһэн юм. Велимир Хлебников Росси соогуураа ябагаар газар эсхээ, поэзиин, үгын гүн, нангин удха бэдэрээ. Баһа ута наһагүй... Рембогой эхилһэн ажалые Аполлинер тодожо абаа. Публицист, хроникер, критик, редактор Аполлинер Европодо авангард түхэлэй искусство дэлгэрүүлһэн юм. Дэлхэйн нэгэдэхи дайнда толгойгоо шархатаад, 38-тайдаа наһа бараа. Туяна, Аполлинерэй шүлэг мэдэхэ һаа, уншаад үгэ даа, — гэжэ гэнтэ намда хандаба. Иимэ юумэ огто хүлеэгээгүй бинь харюусабаб:
— «Мирабогой хүүргэ» гэжэ шүлэгһөөнь түрүүшын дүрбэн мүр дабталгатайнь лэ һананаб, бусадыень мартаад байнаб.
МИРАБОГОЙ ХҮҮРГЭ
Мирабогой хүүргэ доро аалихан Сенэ урдана
Инаг дурыем абажа ошоно
Нэгэл юумэн хубилшагүй
Гашуудалай һүүлээр баяр зугаа ерэдэг заатагүй
Саг тулаба һүни болоно
Зогсоноб үдэрнүүд холодон ходорно
Абяагүй болоходом, Николай Дымбрылович саашань уншаба:
Гар гараа барилсан долгин дээрэ зуг татанабди
Гарнуудаймнай хүүргэ доохонуур
Урдахал даа яаралгүй
Галаар миралзан долгид
Саг тулаба һүни болоно
Зогсоноб үдэрнүүд холодон ходорно
(Т.Самбялова буряадшалба).
— Хүүргэ гээшэ тон гүнзэгы, олон удхатай үгэ. Хоёр ондоо юртэмсэнүүдэй хоорондохи хилэ, үхэһэн ба амиды хүнүүдэй һүнэһэ һүүдэрэй субаса харгы гэһэншье удха бии. Хүүргэ тухай шүлэгым шагнагты, — гээд, Лопсон Дунзынович аргааханаар уншаба:
ХҮН ГЭЭШЭ ХҮҮРГЭ
Үе бүхэн хүүргэ,
Үнгэрһэн сагые
Ерээдүйтэй холбохо
Үүргэ дааһан хүүргэ.
Хүн бүхэн — сагай хүүргэ,
Саг зуурын хүүргэ.
Эгээл энэ үедэ намайе хүн яаруулан дуудажа, дугта дурагүй гаража ошоо бэлэйб...
«Урасхал сагай уһан тээрмэ»
Николай Намсараев Борис Сыренов хоёрой залуугай охиндо һогтон, һүни дүүрэн поэзи тухай үгэ хүүрээ андалдажа, хүхилдэжэ, удха ехэтэй бодол, уран гоё дүрэ сасаруулан, шоглон, бэеэ бэеэ хадхан, ханилан ябаһан гэжэ Л.Тапхаевай хэлэһыень 2010 ондо дахин ойндоо оруулаа бэлэйб. Тэрэ жэл Борис Сыреновэй урид нэгэтэшье хэблэгдээгүй шүлэгүүд «Буряад үнэндэ» «Дархан соло» гэжэ ном болон нара хараа бшуу. Ном соонь Николай Намсараевта зорюулагдаһан эпиграмма, мүн хадхуу аад, хүндэтэйгөөр, нүхэд ёһоор хандаһан шүлэг бии юм. Тэрэ шүлэгһөө хэһэг уншагшадай анхаралда.
Николай Намсараевта
Мори унаад хатаруулхадаа,
Мүнөөнэй саг гэнэгүйлби.
Боһого дээрэ һуухадаа,
Бархирхаһаашье эшэнэгүйлби.
Артюр Рембын түхэлые
Агууехэдэ тоолоё.
Худалдаанайнь богоолнуудые
Хараһандал — ёолоё.
Сээжэ соогоо наратай
Сэнгээ алдаһан архиншад!
Дээжэ шэлэхэ хабатай
Дэмы худалша шүлэгшэд!
...Эм дээгүүрээ нёлбожо,
Эртын сагые муушалая.
Эгтээ хоюулаа хэрэлдэжэ,
Шүлэгэй абдар уудалая.
...Буряад поэзиин флагеллант!
Уйтан нюдэнэйнгөө хоорондо
«Арьяатамни» гэһэн стигмат табяад,
Хэн хэнһээшье гениально,
Шүлэг шүлэгүүдһээ
Оригинально
«Абстрактна худхаляа» бэшээд,
Урдамни бү дэлгэ!
Скальд — ши,
Шулуу нурааһан Хлебников,
Шубуу һажааһан Вознесенский...
...Шоройдо бү була
Хусые, Баваасаниие, Мүнхэ-Сарьдагые!
...Үльгэр унша,
Хээрэ яба,
Хэрмэ агна...
(Б.Сыренов. Дархан соло. — 2010, 159-161 н.)
Борис Сыренов Николай Намсараевта хандахадаа, «скальд» гэжэ нэрлэнэ. 9-13 зуун жэлнүүдтэ Норвеги болон Исландида үльгэр домог түүрээдэг байһан скальднуудай поэзи айхабтар орёо түхэл маягтай, дэлхэйн литературада сагануудтань адли зохёолнууд үгы юм. Далда удхатай үгэнүүдые, үлхөө холбоо мэдүүлэлнүүдые тэдэнэр хэрэглэдэг байһан дээрэһээ мүнөө үеын шэнжэлэгшэдтэ удхыень элирүүлхэнь хүшэр гэдэг. Николай Намсараев шүлэгүүд болон поэмэ соогоо үлхөө байгуулалтай мүрнүүдые, далда удхатай үгэнүүдые хэрэглэдэг байһанай түлөө поэт нүхэрһөөнь иимэ «нэрэдэ» хүртөө ха.
«Флагеллант» гэжэ үгэ мүн Баруун Европодо 13-14 зуун жэлнүүдтэ дэлгэрэнги байһан. Шажанай аскет, үлүү ехээр нүгэлөө наманшалхые оролдодог фанатик — флагеллантнууд олон зоной урда бэеэ шабхадан, хэһээдэг гуримтай һэн. Юундэ Николай Намсараевые «буряад поэзиин флагеллант» гэжэ нэрлээб гэһэн асуудалда харюу бэдэрээд, «Һүүлшын буряад» гэжэ поэмэ соонь олобоб. Энэ поэмэһээ хэһэг уншаад, таанар ойлгохо байхат.
ҺҮҮЛШЫН БУРЯАД
(Пунктирна поэмэһээ хэһэг)
Би —
Бииб!
Бэшэһэн Намсараев бии,
Бэшэхэ Намсараев — биб!
Хэн
Хэнгүй —
Үншэрхэнь буряад хэлэн
Уншаха, бэшэхэ хүнгүй...
Хэн
Хэнгүй —
Мунхихабди мангадаар бэшэн,
Муу, һайн Хилтухингүй...
Сэн
Сэнтэй —
Мүнгэн шэжэр эмээл һэн,
Мүнөө музейдэ хэрэгтэй...
Бии гү?
Хии гү?
Угаа урадхуулжархиха би
Үгы болохо гүб һэегүй?
— Үү!
— Буряад?!
Хожомой үе сошохо гү,
Хохимой толгойем баряад?
***
Может, на нашей эксгумации
Скажут: «Была такая экс-нация,
Давайте, переведем «Буриаду»
На эсперанто?...
***
Байгал далайн
тунгалаг уһан
Гол, горходые
худхажал байна.
Бага яһатанай
шэнгэхэн шуһан
Гол һудаһанда
шудхажал байна...
Урасхал уһанда
угаа урдуулха
Дурадхал оруулхань
угаа урдуур ха —
Шэнгэхэн шуһатай
жэжэ яһатанай
Шэнгэхэнь, магад,
жама ёһоной,
Харин манай
арбан ай,
хорин хии
боложо арилхамнай —
Үй түмэн
жэлэй үйлэ,
Зуун мянган
жэлэй зүйл лэ...
Ходол иимэ
бодол үймэнэ
Таряа татаһан
тархи дээрэм,
Бодол, һанааем
ходол үйрэнэ
Урасхал сагай
уһан тээрмэ...
***
Хара толгойтой,
сагаан һанаатай
Тоотой арадни
тоонто нютагтаа
Түмэн жэлдэ
түбхинэхэ заяатай
Гэжэ һанахаш
гэнэн һанаандаа...
Бага яһатанай
жэжэхэн жүтөөн
Үншэн хабһанда
шэмшэрхэ бэшэ —
Бүгэдэ дэлхэйн
соёл шүтөөн
Үмсын илгаае
усадхаха бэзэ...
Ходол иимэ
бодол үймэнэ
Таряа татаһан
тархи дээрэм,
Бодол, һанааем
ходол үйрэнэ
Урасхал сагай
уһан тээрмэ...
Бүгэдэ дэлхэйн соёл шүтөөндэ бүхы наһаараа этигэн найдажа ябаһан Николай Дымбрылович Намсараев сагаан һанаатай, үсөөн тоотой түрэл арадайнгаа саашанхи хуби заяан тухай гашуудалта бодолнуудаа саарһан дээрэ үлөөһыень хүүгэдынь наһа бараһанайнь һүүлээр нара харуулаал даа. «Буряад үнэндэ» «Сагай сэн» гэһэн номыень хэблэжэ, эсэгэдээ эгээл һайхан дурасхаал — хүшөө бодхоогоо. Шэнэ түрэлдөө, магад, дуратай Рембо, Аполлинертэй ушаржа, хүндэтэй аха Лопсон Тапхаевтай, унаган нүхэр Борис Сыреновтэйгээ уулзажа, үнгэрһэн наһандаа хэлсэжэ үрдеэгүйгөө хүхин хөөрэн байна ха гү...