Тэрэ үедэ арбаадтай ябааб. Зунай амаралтын саг һэн, тиимэһээ сүлөөтэйшэг болоходоо, үдэшын кинодо ошохо зүбшөөл эжыһээнь абабаб. «Мартагдаһан элинсэгүүдэй һүлдэ һүүдэр» («Тени забытых предков») гэһэн фильм хараад, бүхэли һүниндөө ондоо дэлхэйгээр ниидэжэ зүүдэлбэб. Танигдаагүй аад, юундэшьеб тон дүтөөр һанагдаһан хүнүүдтэй уулзажа байһанаа зүүдэндээ харабаб. Тэрэ гэһэнһээ хойшо үнөөхи киногойнгоо үйлэнүүдые дахин, дахин һанаандаа оруулаад, унтахадаа, баһал ниидэжэ зүүдэлдэг байгааб.
Энэ фильм Михаил Коцюбинскийн зохёолоор суута кинорежиссёр Сергей Параджанов буулгаһан гэжэ һүүлдэ, Эрхүүгэй университедэй оюутан болоходоо, мэдээ бэлэйб. Гуцул арадай Ромео, Джульеттэ — Иван Маричка хоёрой хайрата дуран тухай зүрхэ шэмшэрүүлһэн домог үгүүлэл үхибүүн ухаандам гуниг түрүүлээ һэн. Карпадай үндэр уулануудые, хадын тэршээ гол горхонуудай урасхал, тунга бэлшээринүүдтэ атарлаһан мал, эндэхи зоной зан заншал хаража, гуцулнуудай гайхалтай аялга дуунуудые экранһаа соносожо, шэнэ юртэмсэ нээһэн мэтэ болоо бэлэйб.
Манай буряад Ромео Джульеттэ хоёрой гашуудалта түүхэ Матвей Осодоевой уран гуурһан дороһоо 1978 ондо мүндэлһэн юм. XIX зуун жэлдэ Үлеэ нютагта болоһон үйлэ хэрэг тухай домоглолые уран зохёолшо хэрэглэхэдээ, гүнзэгы реалис удха, гайхалтай уянгын ами оруулжа шадаа бшуу. «Баршуудхын дүүхэй» гэжэ туужын гол геройнууд Дүүхэй Сэмбэл хоёрой хуби заяан агууехэ инаг дуранай дүлэн соо шатана. Энэ зохёолой удхаар Буряад театр «Үлеэн басагад» гэжэ зүжэг найруулжа, харагшадайнгаа зүрхэ сэдьхэл доһолгоо һэн. Үндэр урлалай жэгтэй нюуса, эди шэдитэ хүсэн энэл даа.
Буряадаймнай элитэ хүбүүн, кинорежиссёр, поэт Барас Халзанов нэгэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг:
Уһа дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Үүлэ дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һалхи дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һара дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Энэ дэлхэйһээ буужа ябашаһан
Элинсэг хулинсагаа дагаһамни дээрэ.
Абамни тэндэ. Мэндэ...
Эжымни тэндэ. Мэндэ...
(Сагай дүхэриг. Буряад шүлэгэй антологи. −1998, н.48)
Энэ шүлэгыень уншаад, гэнтэ эдир наһандаа бусажа, жэгтэй тэрэ зүүдэнэйм нюуса удха элирһэн мэтэ болоо һэн: ондоо дэлхэйдэ элинсэгүүдэйнгээ һүлдэ һүүдэртэй уулзаа бэшэ гүб?!
Наһа бараһан эсэгэеэ үгылһэн үхибүүнэй «таһархаар нариихан утаһан» шэнги гунигтай мэдэрэлые поэт ямар хурсаар зураглаа гээшэб:
...Доботоно газар тэнгэри хоёрой тэг дунда
Долоон добо дошо. Харахадал эшэгы гэрнүүд.
Абамни тэрэл эшэгы гэрнүүдэй нэгэндэ
Ажаһууна гэжэ мэдэрнэб...
Абамни амиды, тэрэл зандаа, бэеэрээ хүнгэн.
Аамайн-аамайн, урдаһаам гаража ерэхэнь мүн гү?..
Абаяа удаан хүлеэнэм. Абаяа угтаһан
Минии дуун — таһархаар нариихан утаһан...
(Барас Халзанов. Абаяа һананаб...)
Абаяа хүлеэлгэн хүбүүнэй зүүдэндэньшье таһардаггүй байгаа ха:
Малзан хара
Малгай дээрэм
Шаазгай ерэжэ
Һууба.
Маргааша үглөө
Баруун тээһээ
Абашни ерэхэ
Гэбэ... («Зүүдэн»)
Поэт үлгы соо һажаагүй нялха наһан тухайгаа, хайрата эжы тухайгаа зүрхэ сэдьхэл шэмшэрхээр бэшэһэн:
Үлгын дуугүйгөөр бидэ
бултадаа
Үндыһэн зон һэмди.
Үлгын дууе абажа ябаһан
эжынэрнай
Үдэр һүнигүйл
ажал тээшээ зүдхэһэн...
Эжынэрээ дахажа, эртээр лэ ажалай халуун хүлһэ адхаһан тухай 1963 ондо бэшэгдэһэн шүлэгэй мүрнүүд:
Үлгын дуугүйгөөр
Үхибүүн бидэ сар мори
жолоодоо һэмди.
Үлгын дууе абажа ябаһан
эжынэрнай
Үри бэетэеэл ажал дээрэ зэргэлһэн...
Тэрэл манай хүлэржэ
ялайшаһан наһан
үлгы дурдаагүй,
Таряа тээһэн
Тэргэ дээрэ
Тахатайл моридой
Турьяан соогуур хүгжэһэн...
Үлгын дууе мүнөө бидэ
Үдэр бүрил дуулахадаа
уяран мэгдэнэбди.
Үдэр бүрил
Үлгын дуунай түлөө тэмсэжэ ябаһанаа
мэдэнэбди. («Үлгын дуунай түлөө»)
Хайрата эжынгээ наһанай болзорые үргэһэ нойргүйгөөр мал хараха ажалдаа барижа ябаһан харсиин лаампын галтай жэшэжэ, һүлэмхи боло болоһоор, унтаран залирһые домоглоно. Өөрөө амсангүй, хүбүүндээ үбэртэнь хэсэгхэн хилээмэ хэжэ, ханинартайгаа хубаажа эдихыень захиһаар һургуулидань үдэшэдэг байһан эжынгээ һайхан һургаалые һанажа ябаһанаа үриниинь гэршэлнэ:
Үбэртөө би мүнөө
хэсэгхэн хилээмэнэй орондо,
Хэн нэгэндэ
Хэрэгтэй болоо һаань
Һарбайхаар,
Зүрхэеэ абажа ябанаб.
(«Дүшэ наймадахи он»).
Дүүнэртээ зорюулһан шүлэг соогоо поэт иигэжэ захина:
...Амиды ябаһан бэендээ
Аба эжы хоёройнгоо
Алтан хүүрэй шоройдо
Аргагүйл ерэжэ мүргөөрэйт.
Эжы аба хоёрһоо ондоо
Эгэшэл юумэн үгы юм.
Ямар нэгэ эльбэ шэдеэр үшөө нэгэ наһа бэлэг абаа һаа, дахинаа
Энэ буряад газартаа
Энхэ амгалан ажаһуухаар
Эрьежэ гэдэргээ бусахаб,
Зэндэмэни газарайнгаа
Зөөлэн хара хүрьһөөр
Бэеэ хушахаб.., — гээд поэт бэшэһэн юм.
Түрэл нютагтаа дахинаа эрьехэдээ, хүрэл хүшөө боложо, нэрэ солонь мүнхэрөөл даа. Үндэр ехэ һүлдэ һүнэһэниинь дээдэ замбида, магад, Моцарт болон Микеланджело мэтын агууехэ һүлдэтэнтэй хамта оршоно гээд һанаха дуран хүрэнэ...
Энэ фильм Михаил Коцюбинскийн зохёолоор суута кинорежиссёр Сергей Параджанов буулгаһан гэжэ һүүлдэ, Эрхүүгэй университедэй оюутан болоходоо, мэдээ бэлэйб. Гуцул арадай Ромео, Джульеттэ — Иван Маричка хоёрой хайрата дуран тухай зүрхэ шэмшэрүүлһэн домог үгүүлэл үхибүүн ухаандам гуниг түрүүлээ һэн. Карпадай үндэр уулануудые, хадын тэршээ гол горхонуудай урасхал, тунга бэлшээринүүдтэ атарлаһан мал, эндэхи зоной зан заншал хаража, гуцулнуудай гайхалтай аялга дуунуудые экранһаа соносожо, шэнэ юртэмсэ нээһэн мэтэ болоо бэлэйб.
Манай буряад Ромео Джульеттэ хоёрой гашуудалта түүхэ Матвей Осодоевой уран гуурһан дороһоо 1978 ондо мүндэлһэн юм. XIX зуун жэлдэ Үлеэ нютагта болоһон үйлэ хэрэг тухай домоглолые уран зохёолшо хэрэглэхэдээ, гүнзэгы реалис удха, гайхалтай уянгын ами оруулжа шадаа бшуу. «Баршуудхын дүүхэй» гэжэ туужын гол геройнууд Дүүхэй Сэмбэл хоёрой хуби заяан агууехэ инаг дуранай дүлэн соо шатана. Энэ зохёолой удхаар Буряад театр «Үлеэн басагад» гэжэ зүжэг найруулжа, харагшадайнгаа зүрхэ сэдьхэл доһолгоо һэн. Үндэр урлалай жэгтэй нюуса, эди шэдитэ хүсэн энэл даа.
Буряадаймнай элитэ хүбүүн, кинорежиссёр, поэт Барас Халзанов нэгэ шүлэг соогоо иигэжэ бэшэһэн байдаг:
Уһа дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Үүлэ дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һалхи дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Һара дагажа хойноһоонь арилха гүб?
Бү мэдэе.
Энэ дэлхэйһээ буужа ябашаһан
Элинсэг хулинсагаа дагаһамни дээрэ.
Абамни тэндэ. Мэндэ...
Эжымни тэндэ. Мэндэ...
(Сагай дүхэриг. Буряад шүлэгэй антологи. −1998, н.48)
Энэ шүлэгыень уншаад, гэнтэ эдир наһандаа бусажа, жэгтэй тэрэ зүүдэнэйм нюуса удха элирһэн мэтэ болоо һэн: ондоо дэлхэйдэ элинсэгүүдэйнгээ һүлдэ һүүдэртэй уулзаа бэшэ гүб?!
Наһа бараһан эсэгэеэ үгылһэн үхибүүнэй «таһархаар нариихан утаһан» шэнги гунигтай мэдэрэлые поэт ямар хурсаар зураглаа гээшэб:
...Доботоно газар тэнгэри хоёрой тэг дунда
Долоон добо дошо. Харахадал эшэгы гэрнүүд.
Абамни тэрэл эшэгы гэрнүүдэй нэгэндэ
Ажаһууна гэжэ мэдэрнэб...
Абамни амиды, тэрэл зандаа, бэеэрээ хүнгэн.
Аамайн-аамайн, урдаһаам гаража ерэхэнь мүн гү?..
Абаяа удаан хүлеэнэм. Абаяа угтаһан
Минии дуун — таһархаар нариихан утаһан...
(Барас Халзанов. Абаяа һананаб...)
Абаяа хүлеэлгэн хүбүүнэй зүүдэндэньшье таһардаггүй байгаа ха:
Малзан хара
Малгай дээрэм
Шаазгай ерэжэ
Һууба.
Маргааша үглөө
Баруун тээһээ
Абашни ерэхэ
Гэбэ... («Зүүдэн»)
Поэт үлгы соо һажаагүй нялха наһан тухайгаа, хайрата эжы тухайгаа зүрхэ сэдьхэл шэмшэрхээр бэшэһэн:
Үлгын дуугүйгөөр бидэ
бултадаа
Үндыһэн зон һэмди.
Үлгын дууе абажа ябаһан
эжынэрнай
Үдэр һүнигүйл
ажал тээшээ зүдхэһэн...
Эжынэрээ дахажа, эртээр лэ ажалай халуун хүлһэ адхаһан тухай 1963 ондо бэшэгдэһэн шүлэгэй мүрнүүд:
Үлгын дуугүйгөөр
Үхибүүн бидэ сар мори
жолоодоо һэмди.
Үлгын дууе абажа ябаһан
эжынэрнай
Үри бэетэеэл ажал дээрэ зэргэлһэн...
Тэрэл манай хүлэржэ
ялайшаһан наһан
үлгы дурдаагүй,
Таряа тээһэн
Тэргэ дээрэ
Тахатайл моридой
Турьяан соогуур хүгжэһэн...
Үлгын дууе мүнөө бидэ
Үдэр бүрил дуулахадаа
уяран мэгдэнэбди.
Үдэр бүрил
Үлгын дуунай түлөө тэмсэжэ ябаһанаа
мэдэнэбди. («Үлгын дуунай түлөө»)
Хайрата эжынгээ наһанай болзорые үргэһэ нойргүйгөөр мал хараха ажалдаа барижа ябаһан харсиин лаампын галтай жэшэжэ, һүлэмхи боло болоһоор, унтаран залирһые домоглоно. Өөрөө амсангүй, хүбүүндээ үбэртэнь хэсэгхэн хилээмэ хэжэ, ханинартайгаа хубаажа эдихыень захиһаар һургуулидань үдэшэдэг байһан эжынгээ һайхан һургаалые һанажа ябаһанаа үриниинь гэршэлнэ:
Үбэртөө би мүнөө
хэсэгхэн хилээмэнэй орондо,
Хэн нэгэндэ
Хэрэгтэй болоо һаань
Һарбайхаар,
Зүрхэеэ абажа ябанаб.
(«Дүшэ наймадахи он»).
Дүүнэртээ зорюулһан шүлэг соогоо поэт иигэжэ захина:
...Амиды ябаһан бэендээ
Аба эжы хоёройнгоо
Алтан хүүрэй шоройдо
Аргагүйл ерэжэ мүргөөрэйт.
Эжы аба хоёрһоо ондоо
Эгэшэл юумэн үгы юм.
Ямар нэгэ эльбэ шэдеэр үшөө нэгэ наһа бэлэг абаа һаа, дахинаа
Энэ буряад газартаа
Энхэ амгалан ажаһуухаар
Эрьежэ гэдэргээ бусахаб,
Зэндэмэни газарайнгаа
Зөөлэн хара хүрьһөөр
Бэеэ хушахаб.., — гээд поэт бэшэһэн юм.
Түрэл нютагтаа дахинаа эрьехэдээ, хүрэл хүшөө боложо, нэрэ солонь мүнхэрөөл даа. Үндэр ехэ һүлдэ һүнэһэниинь дээдэ замбида, магад, Моцарт болон Микеланджело мэтын агууехэ һүлдэтэнтэй хамта оршоно гээд һанаха дуран хүрэнэ...