Уран зохёол
Ганса модоной гайхалтай домог
11 мая 2018
1029
Ямар угтай модонбши?
Яагаашьегүй янзатайш!
Хүдэр хонгор нарһанбши,
Хэлбэлзээшгүй хэбэртэйш.
Буряад-монгол угсаатан хээрэ талада гү, али уулын дабаан дээрэ ургажа һууһан ганса модо отолхоёо сээрлэдэг заншалтай юм. Иимэ модо отолһон хүн наһан соогоо гансаараа ябаха гү, али ута наһагүй гэжэ манай элинсэгүүд һэргылэн хэлэдэг, залуушуулаа хоридог байгаа. Этнограф Г. Р. Галданова бөөгэй шанар абаха буряад ёһолол шэнжэлхэдээ, хүнэй һүнэһэн али нэгэ модонтой таһаршагүй холбоотой гэжэ буряад угсаатан урда сагта шүтэдэг байгаа гээд тодорхойлһон юм (Галданова Г. Р. Ритуал шаманского посвящения и культ дерева в бурятском шаманизме// Центральноазиатский шаманизм: философские, исторические, религиозные, экологические аспекты. —1996. —С.102-104).
Мэдээжэ кинорежиссер Лариса Шепитькогой хуби заяан тухай теледамжуулгада тэрэнэй нүхэр Элем Климовэй дүү Герман Климов модонтой холбоотой нэгэ ушар тухай хөөрэһэн юм. Валентин Распутинай «Прощание с Матерой» гэжэ туужын удхаар кино буулгаха үедөө Лариса Шепитько хүнэй һанаанда хадуугдама кадр бэдэржэ, гансаараа һууһан зуун жэлэй шэнэһэ шатааха гэжэ хэлэһэн байна. Элем, Герман Климовүүд энэ хэрэгһээ хорижо ядаад, галдахаһаа урид барбагар ехэ модонһоо хүлисэл гуйгаа һэн. Энээнэй һүүлээр удаан болонгүй, кино буулгаха таатай газар бэдэржэ ябатараа, Лариса Шепитько хэдэн нүхэдтэйгээ харгын гэнэ усалда орожо, бултадаа наһа бараһан юм...
Дээдэ үеын буряад уран зохёолшодой нэгэн Жан Зимин «Нарһан» гэжэ шүлэг соогоо уулын үндэр оройдо ургажа һууһан ганса модонтой «аюул гэмһээ зугадажа», «амар золоо» эндэ олоһон хүнтэй хөөрэлдэһэн мэтээр харилсана:
...Тайбанш бэшэ даа тэндэшни,
Хүнгэн бэшэ даа бэедэшни.
Эблэхэ гээ гүш үндэртэй?
Үелхэ гээ гүш үүлэдтэй?
Дүрбэн зүгэй һалхинда
Дүлииртэрээ һабуулнаш.
Хойто зүгэй шуурганда
Харам хайргүй шарбуулнаш.
Нэтэрүү аадар бороондо
Нэбтэ-ебтэ норгуулнаш.
Туулган шэнги мүндэртэ
Таһар удар сохюулнаш.
(Сагай дүхэриг. Буряад шүлэгэй антологи. —1998.- 14-15н.)
Түрэл дайда, уг гарбал тухайнь һуража, мэдэжэ абаһанай һүүлээр лэ хүнтэй харилсаха заншал бии ха юм даа буряад зондо. Поэт ганса нарһантай урданай заншалаар хөөрэлдэнэ:
Ямар угтай модонбши?
Яагаашьегүй янзатайш!
Хүдэр хонгор нарһанбши,
Хэлбэлзээшгүй хэбэртэйш.
Жэгтэй аза хубитай энэ модоной хүдэр омогто «обтожо» байһанаа мэдүүлээд, «жэшээ үгэнэш бултанда» гэһэн үгэнүүдээр шүлэгөө дүүргэнэ. Хүнгэн бэшэ ажабайдалай сохилтоһоо хэлбэлзэнгүй, хүдэр хонгор зандаа ябаха жэшээ хүндэ харуулха аргатайл уулын ганса нарһан гэжэ энэ шүлэг соогоо поэт түүрээнэ.
Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаев «Байсын нарһан» гэжэ шүлэг соогоо байсын хушуунда арайхан тороһон багжагар нарһые хайрлажа, хэсүүхэн байдалыень хүнэй тэсэмгэй абари зантай жэшэнэ:
...Наруули голдоо, бүгшэм газар
Налайжа золдоо байһан шэнги
Байсын хушуунай багжагар нарһа
Баарһалжа юундэ хайрлана аабиб?
Жалгын аманай жабар һүрижэ,
Хадын уһанай урадхал түрижэ,
Тэмсэлэй ами хатуу сагтаяа
Тэсэжэл, мэдэржэл ябанаб сугтаа
(Тапхаев Л. Д. Алтан үндэһэн. —1981.-57н.).
Тэмсэлшэ нарһанай дүрые добтолжо ороһон дайсанай һомонһоо эгээн түрүүн унадаг хилын харуулшанай дүрэтэй зэргэсүүлхэдээ, арадай поэт Л. Тапхаев хүн ба байгаали хоёрой ами нэгэтэй, үндэһэ нэгэтэй байһые, бэе бэетэеэ аргагүй нягта холбоотой байһые уран үгын хүсөөр дахин һануулна ха юм.
Доодо үеын түлөөлэгшэ, арадай поэт Г. Базаржапова хүн ба байгаали хоёрой харилсаанда ехэ анхарал хандуулдаг гээд мэдээжэ. Гурбалжан мүртэй терцинэ хэрэглэжэ, верлибрэй маягаар бэшэгдэһэн Галина Базаржаповагай шүлэгүүдэй нэгые анхарая. Сэсэн ухаатай төөбиингөө сээр тухай һургаал наһан соогоо һанажа ябаһан уянгата герой гансаараа ургажа һууһан шэнэһэн модонтой баһал хүнтэй адли харилсана. «Хуби заяандаа гомдоһон», «түлишэшье болохо золгүй» модые хайрлажа, сэдьхэлэйнгээ ольһоор дулаасуулан, нэнгэн тэбэринэ:
Талын дунда ганса модон...
Таһалжа, хухалжа болохогүй гэһэн
Төөбиим заабари һанагдаа дахин.
...Хуби заяандаа гомдоһон модоной
Хэдэн зуугаад жэлдэ гансаараа
Хүдэр хатуу һууһаниинь гайхалтай.
Түлишэшье болохо золгүй модоной
Тунхаришагүй зоригыень дээрэ үргэн,
Тэбэрижэ, тэгшэлнэб һанаа сэдьхэлыень...
(Базаржапова Г. Зальбарал. — 2018.-26н.)
Гансаараа ургажа һууһан модо хараад, гурбан үеын буряад поэдүүд иимэ үндэһэн мэдэрэл шэнгээһэн, гүнзэгы удхатай зохёол найруулһан түүхэтэй. Мүнөө үедэ амин шухала болоод байһан байгаали хамгаалгын, ургажа ябаһан улаан бургааһадые энэрхы сэдьхэлтэйгээр хүмүүжүүлгын хэрэгтэ аша туһатай зохёолнууд гээд нэмэе.
Мэдээжэ кинорежиссер Лариса Шепитькогой хуби заяан тухай теледамжуулгада тэрэнэй нүхэр Элем Климовэй дүү Герман Климов модонтой холбоотой нэгэ ушар тухай хөөрэһэн юм. Валентин Распутинай «Прощание с Матерой» гэжэ туужын удхаар кино буулгаха үедөө Лариса Шепитько хүнэй һанаанда хадуугдама кадр бэдэржэ, гансаараа һууһан зуун жэлэй шэнэһэ шатааха гэжэ хэлэһэн байна. Элем, Герман Климовүүд энэ хэрэгһээ хорижо ядаад, галдахаһаа урид барбагар ехэ модонһоо хүлисэл гуйгаа һэн. Энээнэй һүүлээр удаан болонгүй, кино буулгаха таатай газар бэдэржэ ябатараа, Лариса Шепитько хэдэн нүхэдтэйгээ харгын гэнэ усалда орожо, бултадаа наһа бараһан юм...
Дээдэ үеын буряад уран зохёолшодой нэгэн Жан Зимин «Нарһан» гэжэ шүлэг соогоо уулын үндэр оройдо ургажа һууһан ганса модонтой «аюул гэмһээ зугадажа», «амар золоо» эндэ олоһон хүнтэй хөөрэлдэһэн мэтээр харилсана:
...Тайбанш бэшэ даа тэндэшни,
Хүнгэн бэшэ даа бэедэшни.
Эблэхэ гээ гүш үндэртэй?
Үелхэ гээ гүш үүлэдтэй?
Дүрбэн зүгэй һалхинда
Дүлииртэрээ һабуулнаш.
Хойто зүгэй шуурганда
Харам хайргүй шарбуулнаш.
Нэтэрүү аадар бороондо
Нэбтэ-ебтэ норгуулнаш.
Туулган шэнги мүндэртэ
Таһар удар сохюулнаш.
(Сагай дүхэриг. Буряад шүлэгэй антологи. —1998.- 14-15н.)
Түрэл дайда, уг гарбал тухайнь һуража, мэдэжэ абаһанай һүүлээр лэ хүнтэй харилсаха заншал бии ха юм даа буряад зондо. Поэт ганса нарһантай урданай заншалаар хөөрэлдэнэ:
Ямар угтай модонбши?
Яагаашьегүй янзатайш!
Хүдэр хонгор нарһанбши,
Хэлбэлзээшгүй хэбэртэйш.
Жэгтэй аза хубитай энэ модоной хүдэр омогто «обтожо» байһанаа мэдүүлээд, «жэшээ үгэнэш бултанда» гэһэн үгэнүүдээр шүлэгөө дүүргэнэ. Хүнгэн бэшэ ажабайдалай сохилтоһоо хэлбэлзэнгүй, хүдэр хонгор зандаа ябаха жэшээ хүндэ харуулха аргатайл уулын ганса нарһан гэжэ энэ шүлэг соогоо поэт түүрээнэ.
Буряадай арадай поэт Лопсон Тапхаев «Байсын нарһан» гэжэ шүлэг соогоо байсын хушуунда арайхан тороһон багжагар нарһые хайрлажа, хэсүүхэн байдалыень хүнэй тэсэмгэй абари зантай жэшэнэ:
...Наруули голдоо, бүгшэм газар
Налайжа золдоо байһан шэнги
Байсын хушуунай багжагар нарһа
Баарһалжа юундэ хайрлана аабиб?
Жалгын аманай жабар һүрижэ,
Хадын уһанай урадхал түрижэ,
Тэмсэлэй ами хатуу сагтаяа
Тэсэжэл, мэдэржэл ябанаб сугтаа
(Тапхаев Л. Д. Алтан үндэһэн. —1981.-57н.).
Тэмсэлшэ нарһанай дүрые добтолжо ороһон дайсанай һомонһоо эгээн түрүүн унадаг хилын харуулшанай дүрэтэй зэргэсүүлхэдээ, арадай поэт Л. Тапхаев хүн ба байгаали хоёрой ами нэгэтэй, үндэһэ нэгэтэй байһые, бэе бэетэеэ аргагүй нягта холбоотой байһые уран үгын хүсөөр дахин һануулна ха юм.
Доодо үеын түлөөлэгшэ, арадай поэт Г. Базаржапова хүн ба байгаали хоёрой харилсаанда ехэ анхарал хандуулдаг гээд мэдээжэ. Гурбалжан мүртэй терцинэ хэрэглэжэ, верлибрэй маягаар бэшэгдэһэн Галина Базаржаповагай шүлэгүүдэй нэгые анхарая. Сэсэн ухаатай төөбиингөө сээр тухай һургаал наһан соогоо һанажа ябаһан уянгата герой гансаараа ургажа һууһан шэнэһэн модонтой баһал хүнтэй адли харилсана. «Хуби заяандаа гомдоһон», «түлишэшье болохо золгүй» модые хайрлажа, сэдьхэлэйнгээ ольһоор дулаасуулан, нэнгэн тэбэринэ:
Талын дунда ганса модон...
Таһалжа, хухалжа болохогүй гэһэн
Төөбиим заабари һанагдаа дахин.
...Хуби заяандаа гомдоһон модоной
Хэдэн зуугаад жэлдэ гансаараа
Хүдэр хатуу һууһаниинь гайхалтай.
Түлишэшье болохо золгүй модоной
Тунхаришагүй зоригыень дээрэ үргэн,
Тэбэрижэ, тэгшэлнэб һанаа сэдьхэлыень...
(Базаржапова Г. Зальбарал. — 2018.-26н.)
Гансаараа ургажа һууһан модо хараад, гурбан үеын буряад поэдүүд иимэ үндэһэн мэдэрэл шэнгээһэн, гүнзэгы удхатай зохёол найруулһан түүхэтэй. Мүнөө үедэ амин шухала болоод байһан байгаали хамгаалгын, ургажа ябаһан улаан бургааһадые энэрхы сэдьхэлтэйгээр хүмүүжүүлгын хэрэгтэ аша туһатай зохёолнууд гээд нэмэе.