Жорж Юбухаев: «Номуудайм нэрэнүүд зуламни болоод үлүүжэн...»

Урдандаа хэблэгдээгүй шүлэгүүд болон гар бэшэгүүдынь, мүн тэрэнэй уг гарбал, наһанайнь намтар тухай түрэл зонойнь, нүхэдэйнь дурсалга хөөрөөн энэ ном соо согсологдоо. Багшын ажалай ветеран, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Г. Г. Шахмалова номые согсолон бүридхөө, поэдэй наһанай нүхэр М. Л. Ябжановагай мүнгэн тэдхэмжээр ном нара хараһан юм.

"Мүнгэн сэргэтэ Буряадтаа"поэдэй дахин бусаһан гайхамшаг энэ ушараар тэрэнэй зохёохы намтарые хүндэтэ уншагшадта һануулха дуран хүрэнэ. 2015 оной Сагаан һарын богоһо дээрэ Буряадай арадай поэт Жорж Юбухаев "Зүрхэнэй сохисонууд, наһанай хэмжээнүүд"гэжэ долоодохи номойнгоо макет хаража үрдеэ һэн. Типографида орожо байһан тэрэ номыень "Буряад үнэн"Хэблэлэй байшанай захирал Валерий Хартаев абаашажа, һуларһан гартань барюулаа һэн. Уданшьегүй поэт наһа барашоо бэлэй. Хэблэлһээ һаял гараһан хүрин-улаан гадартай ном соонь "Сагаалганай захяа«гэһэн гаршагтай шүлэг уншажа, энэ түрэлөө урилхын урда тээ поэт түрэл арад түмэнэйнгөө түлөө мүргэлэй захяа үгэ хэлээл ха юм даа гэжэ һанаа бэлэйб:

Сарьдаг уулын хяарһаа
Собхорон буугаа бэшэ,
Сагай мүнхын заяанһаа
Сагаан һара наашална тэгшэ.

Сагаан эдеэн, һан бун —
Сэдьхэлэймнай дээжэ мүн.
Абаралаар дүүрэн ан-бун
Ажаһуудаг буряад зон.

Алишье зүгтэ үргөөнтэй
Амраг Буряадни хэшэгтэй.
Арюун һүлдэнь юрөөлтэй,
Алас холын замтай.

Оршон тойрон байгаалиин
Оһол гэмдэ орохогүйн түлөө
Онол Сагаан мүргэлым
Өөдэнь үргэжэ үгыт — нүлөө!

Жорж Юбухаев Түнхэнэй аймагай Тооро нютагта 1950 ондо түрэһэн юм. «Буян хэшэгтэ Тоородоо», найжа нютагтаа, 2012 оной октябриин 9-нэй үдэр зохёоһон шүлэгһөөнь хэһэг:

Түрэһэн үдэрни

Абаралдаа һэн табиламни
Алтан намар түрэхыемни.
Алим, жэмэс, таряа, талхан
Амин голдом шэнгэнхэйл.

Бүүдэгэр хара шараймни,
Түүдэг ялас харасамни
Уг гарбалһаам эхитэйл,
Уршын хагдаршагүй эшэтэйл...

Долгор Жалсановна Юбухаева эжынь ехэ ажалша бэрхэ хүн, гурбан үхибүүдээ багаһаань ажалда һургаа. Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой шударгы бэрхэ һаалишан Долгор Юбухаева 1966 оной март соо "Шэн габьяата ажалай түлөө"медаляар шагнагдаһан байна. Эжыгээ дахажа, һаалишанай ажалдань хамһалсажа байһанаа поэт иигэжэ шүлэглэн дурсана:

Долоотойхон, багахан намда
Колхозойм арбан долоон үнеэд,
Бүлеэхэн уһаар хүхынь жэгнэхэдэм,
Хүлеэлгэнгүй эбэлдэг һэн шамдуу.

Үбэлэй хүйтэндэ, зунай мананда
Эбһээлһээр, эртэлхэш фермэ тээшэ.
Эжын хойноһоо үтэр дахалдан,
Эрхэлхэеэшье мартан, түбэгшээжэ.

Тоорын дунда һургуулиин һүүлээр сэрэгэй алба гаража, Буряадай багшанарай институдай буряад хэлэ бэшэгэй таһагые дүүргээ бэлэй. Оюутан ябахадаа, һүүлээрнь Захааминай аймагай Сахирай дунда һургуулида буряад болон ород хэлэ ба литература заахадаа, шүлэгөө бэшэжэл байгаа. 1981 ондо "Эхин"гэжэ түрүүшын номынь, 1984 ондо "Мүнгэн сэргэ«суглуулбаринь нара хараа. Буряад уран зохёолдо өөрын мүртэй, өөрын зохёохы маягтай поэт мүндэлбэ гэжэ эдэ номуудаараа гэршэлээ бэлэй. Эрхим шүлэгүүдэйнь нэгые һануулая.

Мүнгэн сэргэтэ Буряадни

Мүнгэн толотой сэргэдэш
Морин хүлэгөө уяалби.
Мэргэн сэлмэг нюдэдтэш
Мүшэн одоёо олоолби.

Уян зөөлэн үгэдэш
Урин аялга болоолби.
Үргэн тала сэдьхэлдэш
Үеын жаргал эдлээлби.

Хара гүрлөө гэзэгэдэш
Халюун нараар шунгаалби.
Мүнгэн толотой сэргэдэш
Наһан хүлэгөө уяалби.

Холын орон нютагуудһаа
Хани нүхэдөө уряалби.
Солото сэргын хажууда
Сагаан эдеэ баряалби.

«Мэргэн сэлмэг нюдэтэй», «үргэн тала сэдьхэлтэй», «хара гүрлөө гэзэгэтэй», «уян зөөлэн үгэтэй» Буряадайнгаа, энхэ арадайнгаа мүнгэн сэргэдэ "наһан хүлэгөө уяһан"поэт юрын бэшэ ажабайдалда, ажамидаралда, уйдхар баяр хоёрто сээжээ сэлин, тэдэнэй тэнсүүри олохые зорижо, сэдьхэлэйнгээ халуун ольһоор жэгнэгдэһэн шүлэгүүдээ арадтаа зорюулаа бэлэй. "Мүнгэн сэргын«дүрэ — бэлгэ тэмдэг поэдэй уран зохёолдо тон ехэ удха шанартай. «Үдын тэн», «Эрьен байһан юртэмсын юрьеэн соо», "Шүлэгүүдни — дүрбэн зүг, найман хизаарта"гэһэн суглуулбаринууд соогоо поэт зохёохы замдань ехэ түлхисэ болоһон Захааминда хүдэлһэн сагаа, "Уран Дүшэ"нэгэдэлэй ажалда хабаадажа, зохёохы дүршэлөө мүлиһэнөө үндэрөөр сэгнэжэ бэшэнэ:

"Мүнгэн сэргым"орон

...Зэдэ, Сэлэнгэ мүрэнүүдэй
Зэрэлгээн долги үгсэһөөр,
Захаамин зориһомни —
Удхатайл һэн даа, удхатай,
Урматайл һэн даа, урматай!
...Ууган Буряад ороноймнай
Уран наринай гэршэнь —
Уулата Уран Дүшэнь
Уряа һэн гү тиишээ?
Гуурһым дабтан хурсалаад,
Уяа һэн гү, хүлэгым,
Гуу мүнгэн сэргэдээ?
Зэбэ — түргэн урасхалтай
Зэдэ голойнь долгид шүлэгым
Замдань заяан мэргэдээ.
Захаамин зориһомни
Удхатайл һэн даа, удхатай,
Урматайл һэн даа, урматай!

Зохёохы замайнгаа зүб, бурууе сэгнэхэ, дуунуудайнгаа үе сагтаа тааралдаһан, үгые бодомжолхо эдеэшэг хаһын хүрэжэ ерэһые гэршэлһэн поэдэй хэдэн шүлэгүүдэй мүрнүүд танай анхаралда:

Далита хүлэгэйнгээ солые дуудан,
Дурна зүг руу зүргынь залахаб.
Тэндэл олохоб шүлэгшын буудал,
Тэндэл уянгата зохёолтоёо золгохоб.

* * *
Богони шүлэгүүд удхаар баяжаа,
Болоһон үйлэ хэрэгүүд олороо.
Мүнгэн сэргэдэ хүлэгөө уяжа,
Мүнхын зам одоор толороо.

* * *
Буряадай комсомолой шангай лауреат, Буряад Уласай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Жорж Юбухаев "Буряад үнэн"сониной собкороор дүрбэн жэл хүдэлөө. Аха, Түнхэнэй шэнэ һонин, ажалша бэрхэ зон тухай бэшэдэг байгаа. Аймагуудта буряад хэлэн дээрэ сонинууд хэблэгдэдэг болоходонь, Түнхэндөө "Мундарга«сониной редактораар олон жэлдэ хүдэлөө. Аймагайнгаа Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлые һүүлшынгээ үдэр болотор хүтэлжэ ябаа.

«...Зуламни болоод үлүүжэн»

Энхэ Буряадайнгаа мүнгэн толотой сэргэһээ наһан хүлэгөө залажа, урдань зурыһан мүшэтэ харгыгаар зорин ошоходонь, заяанайнь аза даллан үдэшөө. Түнхэнэй Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй 75 жэлэй ойн үедэ Жорж Юбухаевта Буряадай арадай поэдэй хүндэтэ нэрэ соло олгогдоо һэн. "Уулын үндэрнүүд"гэжэ шүлэгһөө хэһэг:

Далан табанай жэл,
Дабаан, талаан хэшэг.
Эхилэн бэшэгшэднай эжэл—
Ерээдүймнай найдал түшэг.

Хоёр зуугаад номууднай
Һаяар мэтэ унтархагүй.
Хэлэндээ дуратай зонууднай
Хэзээш маанараа мартахагүй...

Инаг нүхэртэй, эрхэ бэрхэ хүбүүтэй, гуламтынгаа ошые бадаргаажа, дуратай ажал хэрэгээрээ дүлэ нэмээжэ ябаха энэ наһанай һайхан жаргал эдлэхэ хуби тудаа һэн поэдтэ.

Энээхэн дэлхэй дээрэ
Эбтэйхэн золгоһомнай хоюуландаа—
Удхатайхан даа,
Ушартайхан юумэл даа.

Халуун дуранай охёор
Хуби заяагаа холбоһомнай—
Жабхалантай даа,
Жаргалантай юумэл даа.

Шүлэгүүдэйнь уянгата герой ажабайдалай гай гасаланда һанаагаа, ухаан сэдьхэлээ тамалжа, сэдьхэлээ хэды хүмэрюулбэшье, дэлгэр үргэн эрын сээжэ соо эмээлтэ, хазаартые багтааха шадалтай байһанаа гэршэлнэ.

Нюдэ алдама харанхы һүни
Нүхэн болохогүйб харгы дээрэшни.
Дурам үдэрэй толондол,
Дүүрэн толорхо ойрошни.

Холоһоо бусахым хүлеэхэдэш,
Хорон жабар мэтэ үлеэхэгүйб.
Халуун түүдэгшүү галаар носожо,
Хам нэнгээд, шамай хүлшөөхэб...

Эреэн энэ дэлхэйн шэмэрүүн хүйтэндэ хүнэй дуран шатаад унтарна, баяр жаргалай орондо уйдхар гашуудал бууна. Залууханаар наһа бараһан хайрата Баяр хүбүүнэйнгээ дурасхаалда 2009 оной декабриин 22-то бэшэһэн "Мүнөөдэр Отошын мүргэл"шүлэгһөө хэһэг:

Хорин хоёртойхон наһаяа
Хорижо яахаяа хорооһомши?
Одон толотойхон хаһаяа
Огторгойдо юундэ тахяа һэмши?..

Олон шүлэгүүдэй мүрнүүдтэ
Олдоо һүлдэ шарайшни.
Энэ мүнхэ хүшөө—үгэнүүдтэм
Энхын мүшөөр тодороолши.

Хоюулхандаа уйдажа һууна,
Хохюур мэтэ хаташоод,—гэжэ
Бү һана. Баярай түлөө Буянтые
Бурхан үршөөгөөд—уйдхар тууна.

Үлгэн Дэлхэй тэрэл зангаараа.
Буян аша зээ хүбүүмни—
Уян зүрхэндэм,
Һүлдэ һахюуһамни!

Хүндэ сагта дэмжэһэн хайрата эхын энхэрэл, үнэн нүхэдэй үгэ, Түнхэн дайдын, дэлхэй дээрэ ганса тоонто нютагай татаса, элшэ хүсэн, түрэл һайхан буряад хэлэн, уян аялга дуун — эдэ бүгэдэ арадай поэдэй халуун зүрхэнһөө гараһан бурьялма шүлэгүүдэй мүрнүүд соо:

Зүрхэ сэдьхэлээрээ дууран, дууран,
Үрхынгөө утаан тээшэ дабшуулнаб.
Орооһо, таряагаа иибиим хууран,
Ороһон айлшадаа аргаараа угтана.

Үлгыдэн үлгыдэһэн Тоором —
Үнэ сэнгүй наһанайм хубил.
Үльгэршэ үбгэнэй хөөрөөн
Үни замхашоо, үгыл.

Түрэһэн дайдам иибии мэтэ,
Тэбэрин намаяа дулаасуулха һэтэ.
Түрэл хэлэн, аялга, уянга —
Түрэл дэлхэйдэ мүнхэ буян гү?

Хүндэ үбшэн хүрэжэ ерэдэг ха юм даа гэнтэ. Энэ наһанайнгаа һүүлшын дабаа поэт эрэлхэг тэсэмгэйгээр дабажа гараал даа.

Өөдэһэн мэтэ наһамни,
Өөхэндэл хайлашаха хаһамни.
Эдэгэжэ, үндыжэ бэелхэ гэһэмни,
Нэтэрүү байнал — найдал саһандли.

Үбшэнэй годли хайра гамгүй,
Нимгынь оложо тудхаадаг юм байна.
Үлүү наһанда замгүй,
Ниидэн, дэгдээд хайлашахаб.

"Ябашахал"гэһэн һүүлшынгээ шүлэгүүдэй нэгэндэ арадай поэт иигэжэ түүрээһэн байна:

...Хүн — һэнэгтэй хүн,
Хүрьһэндэ бэень булагдабашье,
Сагаан сэдьхэлынь — һүн,
Сарюун Диваажанда ябашахал.

Эрьежэ байһан энэ оршолонгой хүлгөөн сооһоо халин ошоошье һаа, поэдэй халуун амин һүлдые шэнгээһэн номуудынь, сэдьхэлэйнь хэшэг — шүлэгүүдынь түрэл арад түмэндөө "зулань болоод" үлөөл даа.