Номууд
«Буряад юртэмсэ» гэһэн буряад хэлэнэй дэлгэмэл нэбтэрхэй толи хэблэгдэн гараба
14 ноября 2022
4276
Энэ жэлэй хугасаада «Буряад юртэмсэ» гэжэ нэрэтэй буряадай һуудал байдалай нэрэ томьёонуудай түрүүшын дэлгэмэл нэбтэрхэй толи (энциклопеди) хэблэгдэн гараба
Тус ном Буряад Уласай 100 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулагдан, Буряад Уласай Соёлой яаманай ба Ородой Холбоото Уласай Соёлой яаманай ба Буряад Уласай засагай зүгһөө дэмжэгдэжэ, гүрэн түрын эбээн тэдхэлгын аша туһаар нара хараба.
«Манай буряад арад урда сагһаа Байгал далайгаа тойрожо һууһан баян түүхэтэй, уран хэлэтэй, үндэрлиг соёлтой, удха түгэлдэр ажабайдалтай, түби дэлхэйдэ нэрэтэй түрэтэй арад юм. Тиимэһээ элинсэг эсэгэнэрэй дамжуулһан энжэ баялигаа үрин-тарингүй, гээһэнээ оложо, мартаһанаа һэргээжэ, улам саашань дамжуулжа ябаял гэжэ уряалха байнаб». — гэжэ Буряад Уласай соёлой яаманай сайд Соёлма Баяртуевна Дагаева энэ номой хуудаһанда бэшэнхэй.
Мүнөө хэблэгдэн гараһан ном онсо түүхэтэй, дэбжэсэ шататай гэбэл иимэ байна:
2004 ондо «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» гэһэн угсаата арадай ажабайдалай алибаа үзэгдэлнүүдые зураглаһан үгын һангай тайлбари толи анха түрүүшынхиеэ хэблүүлэн гараа юм.
Ном зохёогшод: хизаар ороноо шэнжэлэгшэд, хэлэ-бэшэгэй эрдэмэй кандидадууд С.Д. Бабуев ба Ц.Ц. Бальжинимаева гэгшэд толи зохёохо талаар тон ехэ хэмжээ ябуулга үүсхэһэн. Буряад хэлэнэйнгээ уутые уудалан шудалжа, мартагдаһан ба мартагдажа байһан үгэнүүдые һэргээжэ, удха удхаарнь тодорхойлжо, туйлай ехэ ажал хэжэ гараа гэжэ онсолхоор. Буряад угсаатанай нүүдэл байдал, гэр байра, ажабайдалдаа хэрэглэжэ ябаhан эдлэлнүүд болон үмдэжэ ябаhан хубсаhан, табан хушуу малаа үсхэбэрилгэ, заншалта һайндэрнүүд, шажан мүргэл, арадай ёһо гуримууд болон оюун ухаан тухай ойлгосонуудые тайлбарилан харуулһан тодорхой толи зохёогоо. Тиихэдээ тайлбаринуудаа юрын үгын һангай толинуудтал гансал удхыень тодорхойлоод орхёогүй. Харин уншагшадта улам ойлгосотой, һонирхолтой болгохын тулада буряадай уран зохёолшодой туужа, роман, үгүүлэлнүүд ба арадай аман зохёолһоо эшэ татан, толидо үгтэһэн үгэнүүдтээ нэмэлтэ гэршэ хабсаргаа. Эдэ хоёр эрдэмтэд-шэнжэлэгшэдэй бүтээһэн бата һууритай ажал хүдэлмэринь арад түмэндэ, нэн түрүүн багшанар, һурагшад, оюутад, шэнжэлэгшэд ба бүхы уншагшадта абтасатай, аша туһатай байһаниинь һэжэггүй. Зохёогшод дэлгэмэл түхэлэй тематическа толи соо орохо үгэнүүдые суглуулан согсолжо, үгэ бүхэнэй удха, тэрэнэй тэмдэглэһэн юумэн болон үйлэ хэрэг (ажал) тухай дүүрэн мэдэсэ суглуулхын тула олон тоото эрдэмэй номуудые: толинуудые, справочнигуудые, хэлэ шэнжэлгын эрдэмэй бүтээлнүүдые хаража, урданай байдал һайн мэдэхэ зондо — мэдээсэгшэдтэ хандажа, арад түмэнтэй харилсажа, уран зохёолой бүтээлнүүдтэ хэрэглэгдэһэн үгэнүүдые хаража, тэдэнэй удхыень тайлбарилһан байха юм.
Эндэ хэлэгдэһэн «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» номой үндэһэн дээрэ нэмэри удха оруулагдажа, Буряад юртэмсэ" гэһэн дэлгэмэл нэбтэрхэй толиин мүнөө хэблэгдэн гараһан тушаа хуряангы мэдээсэл үгэбэл иимэ:
Урдахи номой хэблэгдэн гараһаарнь 20 гаран жэл үнгэрһэн хойно ямар номуудые дахин хэблэн гаргахаар бэ гэһэн хэлсээн нэгэ суглаанда гараба гэхэ. Тиин С. Бабуев Ц. Бальжинимаева хоёрой тайлбари толиие дахин хэблэхэ һанамжые «Буряад ФМ» радиогой захирал Ж.Ч. Дымчикова дурадхаһан байна. Соёлой яаманай сайд С.Б. Дагаевагай зүгһөө тус һанамжа дэмжэгдээд, 2021 ондо Буряад Уласай 100 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан хэблэгдэхэ түсэбтэ оруулагдаха гэгдэбэ. Мүн зууршалагдаһан номой хэблэн гаргалгые Россиин Холбооной соёлой яаман бүримүһэн дэмжэжэ, мүнгэ һангаар һомолхо байһанаа мэдүүлээ. Тиимэһээ тайлбари толи удхын талаар үргэдхэгдэжэ, нэмэри сэдэбүүд оруулагдажа, уран зурагаар шэмэглэгдэн, томо хэмжүүртэйгээр, үнгэ үзэмжэ һайханаар хэблэгдэхэ болобо.
Тус дэлгэмэл нэбтэрхэй толидо урдахи номой удха дээрэ шэнэ сэдэбүүд нэмэгдэжэ, долоон томо бүлэгүүдтэ хубаагдаба:
I. Буряад зоной һуудал байдал
II. Шажан мүргэлэй, Сагаалганай ёһо гуримууд
III. Гэр байрын янзанууд ба хэрэгсэлнүүд
IV. Эдеэ хоол
V. Буряад хубсаһанай янзанууд ба хубинууд
VI. Табан хушуун мал
VII. Хабсаргалта
Түрүүшын номдо ороһон удха бэшэлгэ дээрэ иимэ шэнэ темэнүүд нэмэгдээ: «Милаан», «Үндэһэн буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүд», «Мори урилдаан», «Бүхэ барилдаан», «Һурхарбаан», «Сэргэ», «Буддын шажанай бурхад», «Буряад нютагай дасангууд», «Тоололгын хэмжүүр ба бэлгэ тэмдэгтэй тоонууд», «Үдэр сагай буряад тоолол», «Тамга тэмдэгүүд», «Агнуури: зэгэтэ аба, аба хайдаг, хушуута аба», «Үндэһэн үүлтэрэй нохойнууд».
Шэнээр гараһан толидо янза бүриин нюдэнэй шэмэг зурагууд ба гэрэл зурагууд нэмэри удха оруулаад, бүхыдөө ном шэнэ амисхаал абажа, улам үзэмжэтэй, харахада урматай болобо гэхээр.
«Буряад юртэмсэ» гэһэн дэлгэмэл нэбтэрхэй толи хэблэн гаргаха хэрэгтэ хабаатай зон гэбэл: урдахи «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» номые зохёогшод Сергей Бабуев Цыпелма Бальжинимаева хоёр; тус номой шэнэ редакци һанаашалан хүтэлһэн, «Буряад-Монгол ном» гэһэн түсэлэй редактор Жанна Дымчикова; нэмэлтэ, хабсаргалта оруулан хохёогшо Цырен-Ханда Дарибазарова; урдахи номой зохёогшо, шэнэ ном хинан гаргагша Цыпелма Бальжинимаева; ном шэмэглэн гаргагша дизайнер Дмитрий Галсан (Дмитрий Гармаев); номой удха пуантель маягай зурагаар тайлбарилһан уран зурааша Ирина Баинзурова гэгшэд.
Тус энциклопеди гартаа барижа, арадайнгаа түүхэ, ёһо заншал, хомор болоһон үгэнүүдтэй шэнээр танилсан байхадаа, эхэ буряад хэлэнэйнгээ баян торгониие гайхан бэшэрмээр. Тиигэнгүй яалтайб?
Талын нүүдэлшэ малша араднай хэр угһаа һүр һүлдөөр үндэр, хайрын дулаан сэдьхэлтэй, амидаржа һууһан уһа газараа аба эжытэеэ сасуулжа ябаа. Һүбэлгэн һонор, ухаан бодол түгэлдэр байһандаа оршон тойроноо гүн бодолоор ухамайлан хаража, юртэмсын хамаг зүйлэй саадын нюуса холбоотой байһые ойндоо мэдэрэн хадуугаа. Хүхэ мүнхэ тэнгэридэ мүргэхэ зуураа одо мүшэдые шэнжэжэ, тэдэнэй ябасаар саг элирүүлжэ, ямар одон али хэрэг үйлэдэ нүлөөтэйб гэжэ тодоруулха шадалтай байгаа. Үндэһэн хубсаһанииншье юрын бэшэ: сансартай холбоотой дэнзэ болон улаан нарандал залаатай малгайһаа эхилээд, газарай хүрьһэн һэндэхэгүй шантагар хамартай гутал хүрэтэрөө удхатай. Эхэ байгаалияа амиды шүтээндэл сахин, оршон саг хүрэтэр гамнан асарһан угсаатамнай гайхамшаг. Буряад зоной онсо шэнжэнь — ажамидаралдань хамаатай хамаг зүйлнүүдые нарибшалан тодорхойлдог шэнжэнь тус ном соо элихэн харагдана гэжэ тэмдэглэхээр.
Буряад арадайнгаа урданай һуудал байдалаар һонирходог, үндэһэн ёһо заншалаа сэгнэн хүндэлдэг, эхэ хэлэнэйнгээ баялигаар танилсаха дуратай, түрэлхи хэлэеэ шудалха зоригжолтой үргэн олон уншагшадта тус ном зорюулагдаба.
«Манай буряад арад урда сагһаа Байгал далайгаа тойрожо һууһан баян түүхэтэй, уран хэлэтэй, үндэрлиг соёлтой, удха түгэлдэр ажабайдалтай, түби дэлхэйдэ нэрэтэй түрэтэй арад юм. Тиимэһээ элинсэг эсэгэнэрэй дамжуулһан энжэ баялигаа үрин-тарингүй, гээһэнээ оложо, мартаһанаа һэргээжэ, улам саашань дамжуулжа ябаял гэжэ уряалха байнаб». — гэжэ Буряад Уласай соёлой яаманай сайд Соёлма Баяртуевна Дагаева энэ номой хуудаһанда бэшэнхэй.
Мүнөө хэблэгдэн гараһан ном онсо түүхэтэй, дэбжэсэ шататай гэбэл иимэ байна:
2004 ондо «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» гэһэн угсаата арадай ажабайдалай алибаа үзэгдэлнүүдые зураглаһан үгын һангай тайлбари толи анха түрүүшынхиеэ хэблүүлэн гараа юм.
Ном зохёогшод: хизаар ороноо шэнжэлэгшэд, хэлэ-бэшэгэй эрдэмэй кандидадууд С.Д. Бабуев ба Ц.Ц. Бальжинимаева гэгшэд толи зохёохо талаар тон ехэ хэмжээ ябуулга үүсхэһэн. Буряад хэлэнэйнгээ уутые уудалан шудалжа, мартагдаһан ба мартагдажа байһан үгэнүүдые һэргээжэ, удха удхаарнь тодорхойлжо, туйлай ехэ ажал хэжэ гараа гэжэ онсолхоор. Буряад угсаатанай нүүдэл байдал, гэр байра, ажабайдалдаа хэрэглэжэ ябаhан эдлэлнүүд болон үмдэжэ ябаhан хубсаhан, табан хушуу малаа үсхэбэрилгэ, заншалта һайндэрнүүд, шажан мүргэл, арадай ёһо гуримууд болон оюун ухаан тухай ойлгосонуудые тайлбарилан харуулһан тодорхой толи зохёогоо. Тиихэдээ тайлбаринуудаа юрын үгын һангай толинуудтал гансал удхыень тодорхойлоод орхёогүй. Харин уншагшадта улам ойлгосотой, һонирхолтой болгохын тулада буряадай уран зохёолшодой туужа, роман, үгүүлэлнүүд ба арадай аман зохёолһоо эшэ татан, толидо үгтэһэн үгэнүүдтээ нэмэлтэ гэршэ хабсаргаа. Эдэ хоёр эрдэмтэд-шэнжэлэгшэдэй бүтээһэн бата һууритай ажал хүдэлмэринь арад түмэндэ, нэн түрүүн багшанар, һурагшад, оюутад, шэнжэлэгшэд ба бүхы уншагшадта абтасатай, аша туһатай байһаниинь һэжэггүй. Зохёогшод дэлгэмэл түхэлэй тематическа толи соо орохо үгэнүүдые суглуулан согсолжо, үгэ бүхэнэй удха, тэрэнэй тэмдэглэһэн юумэн болон үйлэ хэрэг (ажал) тухай дүүрэн мэдэсэ суглуулхын тула олон тоото эрдэмэй номуудые: толинуудые, справочнигуудые, хэлэ шэнжэлгын эрдэмэй бүтээлнүүдые хаража, урданай байдал һайн мэдэхэ зондо — мэдээсэгшэдтэ хандажа, арад түмэнтэй харилсажа, уран зохёолой бүтээлнүүдтэ хэрэглэгдэһэн үгэнүүдые хаража, тэдэнэй удхыень тайлбарилһан байха юм.
Эндэ хэлэгдэһэн «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» номой үндэһэн дээрэ нэмэри удха оруулагдажа, Буряад юртэмсэ" гэһэн дэлгэмэл нэбтэрхэй толиин мүнөө хэблэгдэн гараһан тушаа хуряангы мэдээсэл үгэбэл иимэ:
Урдахи номой хэблэгдэн гараһаарнь 20 гаран жэл үнгэрһэн хойно ямар номуудые дахин хэблэн гаргахаар бэ гэһэн хэлсээн нэгэ суглаанда гараба гэхэ. Тиин С. Бабуев Ц. Бальжинимаева хоёрой тайлбари толиие дахин хэблэхэ һанамжые «Буряад ФМ» радиогой захирал Ж.Ч. Дымчикова дурадхаһан байна. Соёлой яаманай сайд С.Б. Дагаевагай зүгһөө тус һанамжа дэмжэгдээд, 2021 ондо Буряад Уласай 100 жэлэй ойн баяртай дашарамдуулан хэблэгдэхэ түсэбтэ оруулагдаха гэгдэбэ. Мүн зууршалагдаһан номой хэблэн гаргалгые Россиин Холбооной соёлой яаман бүримүһэн дэмжэжэ, мүнгэ һангаар һомолхо байһанаа мэдүүлээ. Тиимэһээ тайлбари толи удхын талаар үргэдхэгдэжэ, нэмэри сэдэбүүд оруулагдажа, уран зурагаар шэмэглэгдэн, томо хэмжүүртэйгээр, үнгэ үзэмжэ һайханаар хэблэгдэхэ болобо.
Тус дэлгэмэл нэбтэрхэй толидо урдахи номой удха дээрэ шэнэ сэдэбүүд нэмэгдэжэ, долоон томо бүлэгүүдтэ хубаагдаба:
I. Буряад зоной һуудал байдал
II. Шажан мүргэлэй, Сагаалганай ёһо гуримууд
III. Гэр байрын янзанууд ба хэрэгсэлнүүд
IV. Эдеэ хоол
V. Буряад хубсаһанай янзанууд ба хубинууд
VI. Табан хушуун мал
VII. Хабсаргалта
Түрүүшын номдо ороһон удха бэшэлгэ дээрэ иимэ шэнэ темэнүүд нэмэгдээ: «Милаан», «Үндэһэн буряад хүгжэмтэ зэмсэгүүд», «Мори урилдаан», «Бүхэ барилдаан», «Һурхарбаан», «Сэргэ», «Буддын шажанай бурхад», «Буряад нютагай дасангууд», «Тоололгын хэмжүүр ба бэлгэ тэмдэгтэй тоонууд», «Үдэр сагай буряад тоолол», «Тамга тэмдэгүүд», «Агнуури: зэгэтэ аба, аба хайдаг, хушуута аба», «Үндэһэн үүлтэрэй нохойнууд».
Шэнээр гараһан толидо янза бүриин нюдэнэй шэмэг зурагууд ба гэрэл зурагууд нэмэри удха оруулаад, бүхыдөө ном шэнэ амисхаал абажа, улам үзэмжэтэй, харахада урматай болобо гэхээр.
«Буряад юртэмсэ» гэһэн дэлгэмэл нэбтэрхэй толи хэблэн гаргаха хэрэгтэ хабаатай зон гэбэл: урдахи «Буряад зоной урданай һуудал байдалай тайлбари толи» номые зохёогшод Сергей Бабуев Цыпелма Бальжинимаева хоёр; тус номой шэнэ редакци һанаашалан хүтэлһэн, «Буряад-Монгол ном» гэһэн түсэлэй редактор Жанна Дымчикова; нэмэлтэ, хабсаргалта оруулан хохёогшо Цырен-Ханда Дарибазарова; урдахи номой зохёогшо, шэнэ ном хинан гаргагша Цыпелма Бальжинимаева; ном шэмэглэн гаргагша дизайнер Дмитрий Галсан (Дмитрий Гармаев); номой удха пуантель маягай зурагаар тайлбарилһан уран зурааша Ирина Баинзурова гэгшэд.
Тус энциклопеди гартаа барижа, арадайнгаа түүхэ, ёһо заншал, хомор болоһон үгэнүүдтэй шэнээр танилсан байхадаа, эхэ буряад хэлэнэйнгээ баян торгониие гайхан бэшэрмээр. Тиигэнгүй яалтайб?
Талын нүүдэлшэ малша араднай хэр угһаа һүр һүлдөөр үндэр, хайрын дулаан сэдьхэлтэй, амидаржа һууһан уһа газараа аба эжытэеэ сасуулжа ябаа. Һүбэлгэн һонор, ухаан бодол түгэлдэр байһандаа оршон тойроноо гүн бодолоор ухамайлан хаража, юртэмсын хамаг зүйлэй саадын нюуса холбоотой байһые ойндоо мэдэрэн хадуугаа. Хүхэ мүнхэ тэнгэридэ мүргэхэ зуураа одо мүшэдые шэнжэжэ, тэдэнэй ябасаар саг элирүүлжэ, ямар одон али хэрэг үйлэдэ нүлөөтэйб гэжэ тодоруулха шадалтай байгаа. Үндэһэн хубсаһанииншье юрын бэшэ: сансартай холбоотой дэнзэ болон улаан нарандал залаатай малгайһаа эхилээд, газарай хүрьһэн һэндэхэгүй шантагар хамартай гутал хүрэтэрөө удхатай. Эхэ байгаалияа амиды шүтээндэл сахин, оршон саг хүрэтэр гамнан асарһан угсаатамнай гайхамшаг. Буряад зоной онсо шэнжэнь — ажамидаралдань хамаатай хамаг зүйлнүүдые нарибшалан тодорхойлдог шэнжэнь тус ном соо элихэн харагдана гэжэ тэмдэглэхээр.
Буряад арадайнгаа урданай һуудал байдалаар һонирходог, үндэһэн ёһо заншалаа сэгнэн хүндэлдэг, эхэ хэлэнэйнгээ баялигаар танилсаха дуратай, түрэлхи хэлэеэ шудалха зоригжолтой үргэн олон уншагшадта тус ном зорюулагдаба.