Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Хэрэм үлгы хотые хамгаалагшадай алдар соло
4 февраля 2020
883
Аяар 900 үдэр соо, 1941 оной июлиин 10-һаа 1944 оной августын 9 болотор, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эгээн удаан үргэлжэлһэн Ленинградай түлөө асари ехэ тулалдаан болоһон юм.
Манай Ленинград хотые дайнай үедэ хамгаалагшадай нангин дурасхаалые мүнхэлһэн хүшөө аяар холын Израильда нээгдэһэн тухай бүхы дэлхэйн олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүд һаяхан дуулгаба. Уласхоорондын хэмжээнэй энэ үйлэ хэрэгтэ манай гүрэнэй Юрэнхылэгшэ В.В.Путин, Израилиин премьер-министр Б.Нетаньяху, Израильда ажаһуудаг дэлхэйн хоёрдохи дайнай ветеранууд хабаадаһан байна.
Дайсанай сэрэгүүдтэ хүреэлэгдээд, үдэр һүнигүй бомбодолгодо орожо, ажаһуугшадынь үлэн хооһоор туража байһан Ленинград хотые сүлөөлхын тула хэдэн дахин Улаан Арми добтолоо һэн. Түрүүшын хоёр добтолго 1941 оной намар болоходоо, урагшагүйдөө. 1942 оной үбэл дахинаа добтолһон манай сэрэгүүд зарим тэды амжалта туйлаһан юм. Москва хотые хамгаалхын тула ехэ хүсэн тиишэ ябуулагдаһан дээрэһээ эдэ добтолгонууд зорилгоёо хүсэд бэелүүлээгүй үлэһэн байна.
Эгээл тэрэ 1942 оной үбэл Ленинград хотые бүһэлэн хүреэлһэн дайсадтай байлдаануудта манай буряад сэрэгшэ Генин-Дарма Нацов хабаадаһан юм. Түнхэнэй аймагай Улбугай нютагта 1901 ондо түрэһэн хүбүүн зургаатайдаа Хэрэнэй дасанда хубараг болоод, эхэ монгол, түбэд бэшэг, Буддын ном судар 13 жэл соо шудалһан байна. Үбэр Байгалда ехэ суутай эмшэ лама Дымчик Норбоевой шаби боложо, анагааха ухаанай нюуса шудалаа бэлэй. Маграмбын зиндаатай болоһон Генин-Дарма Шулуутайн дасанда һуугаа.
Коминтернын гэшүүн, суута хубисхалша байһан үеэлэ аха Сырен Нацовай (Шойжеловай) нүлөөн доро ороһон Генин-Дарма ламын һахилһаа буугаад, 1921 ондо хоюулан Монголдо ошожо, шэнэ засаг тогтоохо тэмсэлдэ хабаадалсаа бэлэй. Москвада Зүүн зүгэй ажалшадай коммунис университедтэ һураад, Буряад орондоо бусажа, 1931 он болотор Буряадай эрдэм-шэнжэлэлгын институдта, соёлой институдай түүхын болон этнографиин таһагта хүдэлөө һэн. Саашадаа уласай Хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейдэ, 1939-1941 онуудта Улаан-Үдын шажан шүтөөндэ эсэргүү музейдэ ажаллаа.
Гушаад онуудта дасан дуганууд, һүмэнүүд һандаргагдажа, лама санаартан, бөөнэр түрмэ шорондо хаагдадаг, сүлэгдэдэг, буудуулдагшье аймшагтай хамалган хашалганай үе болоо бэлэй. Буряад Уласай музейнүүдэй хүдэлмэрилэгшэд һүмэнүүдэй, дасан дугануудай номой сангуудые, арадай гүн ухаанай, уран бэлигэй баялиг болохо бүтээлнүүдые али болохо аргаар абарха гэжэ оролдодог һэн.
Генин-Дарма Нацов
Энэ талаар Генин-Дарма Нацов Жалсан Жабон хоёрой аша габьяа ехэ гээд буряад эрдэмтэд тоолодог. Сэтгүүлшэ, уран зохёолшо, эрдэмтэн Генин-Дарма Нацовай Буряад ороной олон аймагуудай хүн зонһоо, ламанарһаа, бөөнэрһөө бэшэжэ абаһан мэдээнүүдые, дасанай архивуудһаа, саарһа дансануудһаа эхэ монголоор, түбэдөөр, ородоор буулгажа абаһан тоогүй олон гар бэшэмэл зүйлнүүдыень Буряадай Эрдэмэй түбтэ шэнжэлээ һэн. 1995 ондо «Г.-Д.Нацов. Материалы по истории и культуре бурят. Часть 1», 1998 ондо «Г.-Д.Нацов. Материалы по ламаизму в Бурятии. Часть 2» гэжэ хоёр ном хэблэжэ, эрдэмтын нэрые мүнхэрүүлээ бэлэй.
1942 оной үбэл Ленинградые хүреэлэлгэһээ сүлөөлхын түлөө болоһон шуһата тулалдаанай үедэ эрхим түрүү буряад хүбүүдэймнай нэгэн унаһан тухай иимэ түүхэтэ гэршэлгэ олдоһон байна: «Нацов Генин-Дарма Сыренович, уроженец Тункинского района, 1901 г.р., призывался Улан-Удэнским ГВК, рядовой 197 пулеметной роты 381 стрелковой дивизии. Убит 4 декабря, похоронен в деревне Тимохны Великолугского района Калининской области» (Д.Ж.Жугдурова. Судьбы. Историко-документальная хроника. Время, события, люди, документы.- Улан-Удэ, 1998, н.34). Гайхамшаг энэ хүнэй, хэрэм үлгы Ленинградые хамгаалхын түлөө ами наһаяа үгэһэн бусад сая гаран зоной нэрэ солые Израильда бодхоогдоһон хүшөө бүхы дэлхэйн үмэнэ мүнхэрүүлбэ гээшэ.
Буряад-монгол хэлэ шэнжэлгэ болон хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулһан ехэ эрдэмтэн Д.Д.Амоголоновой хуби заяан Нева мүрэн дээрэхи хотын түүхэтэй нягта холбоотой байшоо. Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютаг тоонтотой Даши Амоголонов 1931 ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүгэй таһагта һурахаяа ороо һэн. 1937 ондо нютагаа бусажа, Буряад-Монголой хэлэ, уран зохёол болон түүхэ шэнжэлэлгын эрдэмэй институдта хүдэлөө. Ленинградта оршодог СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй институдай аспирантурада һуража байтарнь, дайн эхилшоо бэлэй. Анна Григорьевна Костариковатай гал гуламтаяа ниилүүлжэ, заахан басагатай болоод байгаа. Аспирант Даши Амоголонов 1941 оной июлиин эхеэр Ленинград хотын арадай ополчениин зэргэдэ жагсажа, Пулково шадар эльгээгдээ һэн. Тэрэнэй хадам эсэгэ Григорий Николаевич мүн лэ ополченидэ ороһон юм.
Буряадай Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретарь Ю.И.Будаевай, БГУ-гай багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Д.Д.Доржиевай дурсалгануудта үндэһэлэн, Даши Доржиевичай намтарай үйлэ хэрэгүүд тухай бэшэгдэбэ гээшэ. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин хүндэтэ профессор Д.Д.Амоголоновой шабинарай нэгэн, сэтгүүлшэ, Буряадай арадай поэт Б.Н.Жанчипов багшынгаа наһанай нүхэр Анна Григорьевнагай дурсалга бэшэжэ абаһан юм. Хүреэлэгдэһэн Ленинградта байһан аймшагтай саг тухай тэрэ иигэжэ хөөрэһэн байна:
"Намар тээшэ гэнтэ хүн үүдэ тоншоод орожо ерэхэдээ, Дашамнай байгаа һэн. Туража харлашаһан, танигдашагүй болонхой. Аспирантнуудые табиха гэһэн Ворошиловай захиралта байгаа юм.
Үлэн хооһон үдэр, һүнинүүдэймнай тама гээшэ эхилээ һэн даа. Хүн бүхэндэ хоногой хубяар 200 грамм хилээмэн үгтэдэг байгаа. Малая Невка голые нэгэтэ онгосоор гаталжа, саада бэеынь огородой обин дээрэһээ эртүүр хуряагдаһан капустын хаягдаһан хальһа суглуулжа, дабһалаадшье үзөөбди. Би тиихэдэ Смольнодо дүтэхэнэ байһан һургуулида багшалаа болохоб. Ямар хэшээл болохоб даа, мэдээжэ ха юм. Снаряд, бомбын тэһэрээнһээ шахагдаһан агаарай долгёор сонхын шэлнүүд дэлбэ һүрэжэ, зайн галгүй, дулаагүй гэрнүүд хооһон хохимойн шэнжэтэй лүнхылдэн харлажа байгша һэн. Фугасна бомбын дүлэнһөө хаа-хаанагүй түймэрэй утаан уняар бааягша бэлэй. Транспорт үгы болоһон хотынхидой Нева мүрэнэй соолгоһоо эдихэ уһаяа асарха гээшэ хэсүү һэн.
Даши Доржиевич дахинаа һайн дураараа фронт ошоод, 1942 оной январь соо ехээр үбшэлэнхэй бусаа һэн. Февраль соо басагамнай наһа бараа. Минии түрэлхид, хамтадаа 11 хүн хүреэлэлгын үедэ наһа бараа. Даши Доржиевичай танил, университедэй монгол хэлэ бэшэгэй таһагай табадахи курсда эрхимээр һуража ябаһан Зэдэ нютагай оюутан Пренлай Доржиев 1942 ондо наһа бараа һэн. Тэдэ барандаа Пискаревско булашада хүдөөлүүлэгдэнхэй «(Булат Жанчипов. Тулгын галнууд.- Улаан-Үдэ. 2007, 266-267 н.). Ленинградта эгээн олон зон 1942 оной туршада наһа бараа гээд түүхын данса мэдээсэнэ: январьта — 100 мянганһаа үлүү; февраль соо — баһа 100 мянганһаа үлүү, мартда — 95 мянга үлүүтэй хүнүүд нүгшэһэн гээд «Россия» (2007) энциклопеди мэдээсэнэ.
Анна Григорьевна хэбтэриин болошоһон Даши нүхэрөө Ладогын «ами наһанай» мүльһэн харгыгаар гаргажа шадаһан юм. Краснодарай хизаар руу шэглэһэн эшелондо һуулсажа, харгыдаа нүхэрөө халбагаар эдеэ барюулжа хүрэһэн байна. Тэндэ МТС-эй хамһабариин ажахыда үнеэ һаалсажа һураад, һаалишанай хубаариин һү гэртээ асаржа, үбгэндөө уулгаһаар, хүл дээрэнь гаргаһан тухай хөөрэһэн юм.
Бэеэр муудаһан дээрэһээ сэрэгэй албанһаа табигдажа, Д.Д.Амоголонов нүхэртэеэ Буряад ороноо ерээд, Оронгодо багшалаа, номой хэблэлдэ оршуулагшаар, редактораар ажаллаа. Дайнай дүүрээдүй байхада, Даша Доржиевич Ленинградта хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэтэй болоо бэлэй. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида 20 гаран жэлэй туршада буряад хэлэнэй болон литературын кафедрые даагшаар хүдэлөө. Олон үеын түрэлхи хэлэнэй багшанарые һургаһан габьяатай. «Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна.
Даруу, сэхэ зантай энэ хүнэй наһанай намтар тэрэнэй үеын олон сая зоной намтартай адлишуу, бэрхэшээлһээ сухарихагүй хатуу булад зоригынь бүхы арадай баатаршалгын таһаршагүй хуби боложо түүхэдэ үлөө ха юм.
Дайсанай сэрэгүүдтэ хүреэлэгдээд, үдэр һүнигүй бомбодолгодо орожо, ажаһуугшадынь үлэн хооһоор туража байһан Ленинград хотые сүлөөлхын тула хэдэн дахин Улаан Арми добтолоо һэн. Түрүүшын хоёр добтолго 1941 оной намар болоходоо, урагшагүйдөө. 1942 оной үбэл дахинаа добтолһон манай сэрэгүүд зарим тэды амжалта туйлаһан юм. Москва хотые хамгаалхын тула ехэ хүсэн тиишэ ябуулагдаһан дээрэһээ эдэ добтолгонууд зорилгоёо хүсэд бэелүүлээгүй үлэһэн байна.
Эгээл тэрэ 1942 оной үбэл Ленинград хотые бүһэлэн хүреэлһэн дайсадтай байлдаануудта манай буряад сэрэгшэ Генин-Дарма Нацов хабаадаһан юм. Түнхэнэй аймагай Улбугай нютагта 1901 ондо түрэһэн хүбүүн зургаатайдаа Хэрэнэй дасанда хубараг болоод, эхэ монгол, түбэд бэшэг, Буддын ном судар 13 жэл соо шудалһан байна. Үбэр Байгалда ехэ суутай эмшэ лама Дымчик Норбоевой шаби боложо, анагааха ухаанай нюуса шудалаа бэлэй. Маграмбын зиндаатай болоһон Генин-Дарма Шулуутайн дасанда һуугаа.
Коминтернын гэшүүн, суута хубисхалша байһан үеэлэ аха Сырен Нацовай (Шойжеловай) нүлөөн доро ороһон Генин-Дарма ламын һахилһаа буугаад, 1921 ондо хоюулан Монголдо ошожо, шэнэ засаг тогтоохо тэмсэлдэ хабаадалсаа бэлэй. Москвада Зүүн зүгэй ажалшадай коммунис университедтэ һураад, Буряад орондоо бусажа, 1931 он болотор Буряадай эрдэм-шэнжэлэлгын институдта, соёлой институдай түүхын болон этнографиин таһагта хүдэлөө һэн. Саашадаа уласай Хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейдэ, 1939-1941 онуудта Улаан-Үдын шажан шүтөөндэ эсэргүү музейдэ ажаллаа.
Гушаад онуудта дасан дуганууд, һүмэнүүд һандаргагдажа, лама санаартан, бөөнэр түрмэ шорондо хаагдадаг, сүлэгдэдэг, буудуулдагшье аймшагтай хамалган хашалганай үе болоо бэлэй. Буряад Уласай музейнүүдэй хүдэлмэрилэгшэд һүмэнүүдэй, дасан дугануудай номой сангуудые, арадай гүн ухаанай, уран бэлигэй баялиг болохо бүтээлнүүдые али болохо аргаар абарха гэжэ оролдодог һэн.
Генин-Дарма Нацов
Энэ талаар Генин-Дарма Нацов Жалсан Жабон хоёрой аша габьяа ехэ гээд буряад эрдэмтэд тоолодог. Сэтгүүлшэ, уран зохёолшо, эрдэмтэн Генин-Дарма Нацовай Буряад ороной олон аймагуудай хүн зонһоо, ламанарһаа, бөөнэрһөө бэшэжэ абаһан мэдээнүүдые, дасанай архивуудһаа, саарһа дансануудһаа эхэ монголоор, түбэдөөр, ородоор буулгажа абаһан тоогүй олон гар бэшэмэл зүйлнүүдыень Буряадай Эрдэмэй түбтэ шэнжэлээ һэн. 1995 ондо «Г.-Д.Нацов. Материалы по истории и культуре бурят. Часть 1», 1998 ондо «Г.-Д.Нацов. Материалы по ламаизму в Бурятии. Часть 2» гэжэ хоёр ном хэблэжэ, эрдэмтын нэрые мүнхэрүүлээ бэлэй.
1942 оной үбэл Ленинградые хүреэлэлгэһээ сүлөөлхын түлөө болоһон шуһата тулалдаанай үедэ эрхим түрүү буряад хүбүүдэймнай нэгэн унаһан тухай иимэ түүхэтэ гэршэлгэ олдоһон байна: «Нацов Генин-Дарма Сыренович, уроженец Тункинского района, 1901 г.р., призывался Улан-Удэнским ГВК, рядовой 197 пулеметной роты 381 стрелковой дивизии. Убит 4 декабря, похоронен в деревне Тимохны Великолугского района Калининской области» (Д.Ж.Жугдурова. Судьбы. Историко-документальная хроника. Время, события, люди, документы.- Улан-Удэ, 1998, н.34). Гайхамшаг энэ хүнэй, хэрэм үлгы Ленинградые хамгаалхын түлөө ами наһаяа үгэһэн бусад сая гаран зоной нэрэ солые Израильда бодхоогдоһон хүшөө бүхы дэлхэйн үмэнэ мүнхэрүүлбэ гээшэ.
Буряад-монгол хэлэ шэнжэлгэ болон хүгжөөлгэдэ горитой хубитаяа оруулһан ехэ эрдэмтэн Д.Д.Амоголоновой хуби заяан Нева мүрэн дээрэхи хотын түүхэтэй нягта холбоотой байшоо. Сэлэнгын аймагай Жаргаланта нютаг тоонтотой Даши Амоголонов 1931 ондо Ленинградай гүрэнэй университедэй зүүн зүгэй таһагта һурахаяа ороо һэн. 1937 ондо нютагаа бусажа, Буряад-Монголой хэлэ, уран зохёол болон түүхэ шэнжэлэлгын эрдэмэй институдта хүдэлөө. Ленинградта оршодог СССР-эй Эрдэмэй академиин Зүүн зүгэй институдай аспирантурада һуража байтарнь, дайн эхилшоо бэлэй. Анна Григорьевна Костариковатай гал гуламтаяа ниилүүлжэ, заахан басагатай болоод байгаа. Аспирант Даши Амоголонов 1941 оной июлиин эхеэр Ленинград хотын арадай ополчениин зэргэдэ жагсажа, Пулково шадар эльгээгдээ һэн. Тэрэнэй хадам эсэгэ Григорий Николаевич мүн лэ ополченидэ ороһон юм.
Даши Амоголонов
Даши Амоголонов
Буряадай Уран зохёолшодой холбооной правлениин харюусалгата секретарь Ю.И.Будаевай, БГУ-гай багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор Д.Д.Доржиевай дурсалгануудта үндэһэлэн, Даши Доржиевичай намтарай үйлэ хэрэгүүд тухай бэшэгдэбэ гээшэ. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулиин хүндэтэ профессор Д.Д.Амоголоновой шабинарай нэгэн, сэтгүүлшэ, Буряадай арадай поэт Б.Н.Жанчипов багшынгаа наһанай нүхэр Анна Григорьевнагай дурсалга бэшэжэ абаһан юм. Хүреэлэгдэһэн Ленинградта байһан аймшагтай саг тухай тэрэ иигэжэ хөөрэһэн байна:
"Намар тээшэ гэнтэ хүн үүдэ тоншоод орожо ерэхэдээ, Дашамнай байгаа һэн. Туража харлашаһан, танигдашагүй болонхой. Аспирантнуудые табиха гэһэн Ворошиловай захиралта байгаа юм.
Үлэн хооһон үдэр, һүнинүүдэймнай тама гээшэ эхилээ һэн даа. Хүн бүхэндэ хоногой хубяар 200 грамм хилээмэн үгтэдэг байгаа. Малая Невка голые нэгэтэ онгосоор гаталжа, саада бэеынь огородой обин дээрэһээ эртүүр хуряагдаһан капустын хаягдаһан хальһа суглуулжа, дабһалаадшье үзөөбди. Би тиихэдэ Смольнодо дүтэхэнэ байһан һургуулида багшалаа болохоб. Ямар хэшээл болохоб даа, мэдээжэ ха юм. Снаряд, бомбын тэһэрээнһээ шахагдаһан агаарай долгёор сонхын шэлнүүд дэлбэ һүрэжэ, зайн галгүй, дулаагүй гэрнүүд хооһон хохимойн шэнжэтэй лүнхылдэн харлажа байгша һэн. Фугасна бомбын дүлэнһөө хаа-хаанагүй түймэрэй утаан уняар бааягша бэлэй. Транспорт үгы болоһон хотынхидой Нева мүрэнэй соолгоһоо эдихэ уһаяа асарха гээшэ хэсүү һэн.
Даши Доржиевич дахинаа һайн дураараа фронт ошоод, 1942 оной январь соо ехээр үбшэлэнхэй бусаа һэн. Февраль соо басагамнай наһа бараа. Минии түрэлхид, хамтадаа 11 хүн хүреэлэлгын үедэ наһа бараа. Даши Доржиевичай танил, университедэй монгол хэлэ бэшэгэй таһагай табадахи курсда эрхимээр һуража ябаһан Зэдэ нютагай оюутан Пренлай Доржиев 1942 ондо наһа бараа һэн. Тэдэ барандаа Пискаревско булашада хүдөөлүүлэгдэнхэй «(Булат Жанчипов. Тулгын галнууд.- Улаан-Үдэ. 2007, 266-267 н.). Ленинградта эгээн олон зон 1942 оной туршада наһа бараа гээд түүхын данса мэдээсэнэ: январьта — 100 мянганһаа үлүү; февраль соо — баһа 100 мянганһаа үлүү, мартда — 95 мянга үлүүтэй хүнүүд нүгшэһэн гээд «Россия» (2007) энциклопеди мэдээсэнэ.
Анна Григорьевна хэбтэриин болошоһон Даши нүхэрөө Ладогын «ами наһанай» мүльһэн харгыгаар гаргажа шадаһан юм. Краснодарай хизаар руу шэглэһэн эшелондо һуулсажа, харгыдаа нүхэрөө халбагаар эдеэ барюулжа хүрэһэн байна. Тэндэ МТС-эй хамһабариин ажахыда үнеэ һаалсажа һураад, һаалишанай хубаариин һү гэртээ асаржа, үбгэндөө уулгаһаар, хүл дээрэнь гаргаһан тухай хөөрэһэн юм.
Бэеэр муудаһан дээрэһээ сэрэгэй албанһаа табигдажа, Д.Д.Амоголонов нүхэртэеэ Буряад ороноо ерээд, Оронгодо багшалаа, номой хэблэлдэ оршуулагшаар, редактораар ажаллаа. Дайнай дүүрээдүй байхада, Даша Доржиевич Ленинградта хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэтэй болоо бэлэй. Буряадай багшанарай дээдэ һургуулида 20 гаран жэлэй туршада буряад хэлэнэй болон литературын кафедрые даагшаар хүдэлөө. Олон үеын түрэлхи хэлэнэй багшанарые һургаһан габьяатай. «Буряадай АССР-эй һургуулиин габьяата багша», «Буряадай АССР-эй эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэһэн байна.
Даруу, сэхэ зантай энэ хүнэй наһанай намтар тэрэнэй үеын олон сая зоной намтартай адлишуу, бэрхэшээлһээ сухарихагүй хатуу булад зоригынь бүхы арадай баатаршалгын таһаршагүй хуби боложо түүхэдэ үлөө ха юм.