Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Буряад хэлэнэй багшын ажалай нэрэ хүндэ
23 августа 2018
1451
Буряад Уласай Болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаманай дэмжэлгээр Буряад хэлэ, литературын багшанарай эблэлэй «Уран үгын дээжэ» гэһэн проектын хэмжээндэ хоёрдугаар хуралдаанай Хяагтын 2-дохи дунда һургуулида үнгэрхэдэ, Б. Б. Лхасаранова түрүүтэй 100 гаран багшанар, эрдэмтэд, сэтгүүлшэд хабаадаһан байна.
Дүй дүршэлөөрөө хубаалдалгын үедэ, мастер-классуудай һүүлээр зүбшэлгэнүүд дээрэ багшанар ба эрдэмтэд мүнөөнэй эрхэ байдалда буряад хэлэнэй хэшээл ямар түхэл маягтай, ямар удха шанартай байха ёһотойб, ямар арга хэрэглэбэл, һурагшадай һонирхол сохом эзэлхэ тухай хөөрэлдөө һэн. Тиихэдэ нютаг нютагай яряанай хэлэн мүнөө сагта литературна хэлэндэ ехэтэ нүлөөлнэ гээд тэмдэглэгдээ. Хүүгэдые түрэл хэлэндэнь дадхаахадаа, урид яряанай хэлэнһээ үндэһэ абажа, литературна буряад хэлэ саашадаа үзэхэдэнь аша үрэтэй гэжэ олохон багшанар һанамжалаа.
Багшанар ажалдаа ехэ һонин арга дүрэнүүдые хэрэглэдэг байна. Жэшээнь, буряад дуун, аялга хүгжэм хэдэн хэшээлэй үедэ зэдэлээ. Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуулиин багша Надежда Ивановна Цыбикова «Эхын һургаал — эрдэни, эсэгын һургаал — зэндэмэни» гэһэн хэшээлдээ буряад литературын, арадай аман зохёолой болон хүгжэмэй хоорондохи нягта холбоо харуулаа. Зэдын аймагай Булагай дунда һургуулиин багша Лариса Содномовна Онгороева «Аялга дуунай дээжэһээ» гэһэн мастер-класс дурадхаба. Хүүгэдэй дуулаһан дуунуудай «Би томо болооб» гэһэн диск, мүн бусадшье хүүгэдэй дуунуудые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ хэрэглэхэдэ, аша үрэтэй гэжэ гэршэлээ. Мүн хүүгэдэй фонетическэ зарядка үнгэргэхэ, бэе, үе мүсэ амаруулха богони сагта хэрэглэхэдэ, һурагшад һэргэдэг юм. Сэлэнгын аймагай Үбэр-Зөөхэйн һургуулиин багша Евгения Баировна Тарбаева «Морин хуур» гэһэн хэшээлдээ баһал хүгжэм аялга, уран уншалга ехэ тааруугаар ниилүүлэн хэрэглэжэ шадаба.
Мастер-класс зүбшэн хэлсэлгэ дээрэ Зэдын аймагай Сагаатайн һургуулиин багша Баирма Дашиевна Балдановагай «Классһаа гадуур хүдэлмэри тухай» хөөрэһыень онсолон тэмдэглэмээр. Энэ багшын ажалай үндэр үрэ дүнтэй байһые бүхэроссиин олимпиадын республикын шатада шабинарайнь туйлаһан амжалтанууд гэршэлнэ.
Уласай олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэ нэгэтэ бэшэ өөрынгөө ажал тухай хөөрэһэн дүршэлтэй багша Мэдэгма Бабасановна Бадмацыбикова (Ивалгын дунда һургуули) «Буряад хэлээр методическа дурадхалнууд» гэжэ һуралсалай-методическа пособитой танилсуулаа. Хэшээлнүүдые хэдэн ондоо түхэл маягаар яагаад эмхидхэхэ тухай тодорхойгоор зааһан энэ номынь илангаяа залуу багшанарта ехэ туһатай.
Буряад хэлэнэй ба литературын байдал мүнөө сагта ямар бэ гэжэ Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуулиин багша Сэсэг Сосоровна Бальжинимаева һанамжалаа. Буряад Уласай эрхим багшанарай нэгэн С. С. Бальжинимаева «Буряад литература. 10 класс» гэһэн хрестомати зохёон бүридхэгшэдэй нэгэн, мүн учебник зохёоһон багша-авторнуудай тоодо ородог юм.
Баһа нэгэ һонин дүршэл тэмдэглэе. Буряад хэлэндэ хоёрдохи программаар хүүгэдые һургаха хэрэгтэ түрэлхидыень хабаадуулгын аша үрэ тухай Доодо-Ивалгын һургуулиин багша Соелма Будадоржиевна Цыдыпова хөөрэһэн байна.
Хуралдаанай түгэсхэлдэ багшанарай ажал шэнжэлэн үзэгдөө, сэгнэгдээ. Эрхим бэрхэ багшанарай урмашуулагдаһан тухай хөөрэжэ үгэхыень республикын буряад хэлэнэй ба литературын багшанарай эблэлэй түрүүлэгшэ, педагогикын эрдэмэй доктор Баярма Бастуевна Лхасарановада хандабабди.
— «Эрхим багша» номинацида Зэдын аймагай Сагаатайн һургуулиин буряад хэлэнэй багша Баярма Дашиевна Балданова нэгэдэхи һуури эзэлээ. Хоёрдохи һуурида Ивалгын аймагай Ивалгын дунда һургуулиин багша Мэдэгма Бабасановна Бадмацыбикова гараһан байна. Харин Доодо-Ивалгын һургуулиин багша Соелма Будадоржиевна Цыдыпова гурбадахи һуури эзэлээ.
«Эрдэм бэлигэй дээжэ» номинацида Хяагтын 2-дохи дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багшанарай методическа нэгэдэл түрүүлһэн байна. Үнэхөөрөөшье, энэ һургуулида түрэл хэлэнэй хэшээлнүүд үндэр хэмжээндэ үнгэрдэг, нэгэдэлэй багшанар урма зоригтой, урагшаа һанаатай зон гэжэ бахархамаар. Сэлэнгын аймагай Бараатын һургуулиин багша Ирина Намдаковна Галданова хоёрдохи һуури эзэлээ. Гурбадахи һуурида — Гусиноозерскын 4-дэхи һургуулиин багша Хандама Бальжинимаевна Абидуева.
«Уран үгын дээжэ» гэһэн номинацида эрхимлэһэн багшанарые нэрлэһүү. Захааминай аймагай Санагын дунда һургуулиин багша Таисия Хандуевна Мархаева эрхимлэжэ, түрүү һуури эзэлээ. Хоёрдохи һуурида Бэшүүрэй аймагай Шэбэртын дунда һургуулиин багша Соелма Ринчинимаевна Ешиева гараһан байна. Хяагтын аймагай Ехэ-Хүдэрэй һургуулиин буряад хэлэнэй багша Людмила Дармаевна Рабданова гурбадахи һуурида гараа.
Буряад Уласай багшанарай колледжын тогтооһон «Буряад арадайнгаа ёһо сахигша» гэһэн тусхай номинациин шангуудта хүртөө гэбэл:
1-дэхи һуури — Номина Жаргаловна Жигмитдоржиева, Мухар-Шэбэрэй аймагай Боомой дунда һургуулиин багша;
2-дохи һуури — Лариса Содномовна Онгороева, Зэдын аймагай Булагай дунда һургуулиин багша;
3-дахи һуури — Алевтина Владимировна Самбуева, Хяагта хотын 2-дохи һургуулиин буряад хэлэнэй багша.
Энэ хуралдаанда хабаадаһан эрхим багшанарай нэгэн — Сэлэнгын аймагай Ноёхоной дунда һургуулиие түлөөлһэн Санжид-Дулма Базаровна Болхоева Буряад ороной суута эрдэмтэн, педагогикын эрдэмэй доктор, профессор, Россиин Эрдэмэй академиин гэшүүн-корреспондент Эрхито Раднаевич Раднаевай дурасхаалта дипломдо хүртэһэн байна.
Хуралдаанай үедэ ганса нээмэл хэшээлнүүд, мастер-классууд үнгэрөө бэшэ, мүн багшанарай ажалай дүршэлтэй танилсуулһан һонирхолтой харалган дэлгэгдээ гээд тэмдэглэе. Багшанар өөрынгөө хэжэ байһан ажал тухай миин хөөрэхэһөө гадуур эли тодоор харуулха аргатай байгаа бшуу. Шабинарайнь багшатайгаа хамта хэһэн элдэб гар урлалай бүтээлнүүдые, уран дарханай зүйлнүүдые хаража хужарлаабди.
Бүхыдөө энэ хуралдаа эмхидхэхэ хэрэгтэ ехэ харюусалгатайгаар, оролдосо эдэбхитэйгээр хандаһан Хяагта хотын 2-дохи һургуулиин багшанарта, аймагай һуралсалай захиргаанда халуун баяр хүргэнэбди, — гэжэ Б. Б. Лхасаранова хэлэнэ һэн.
Буряад хэлэнэй багшанарые эблүүлһэн, ажалайнь урма зориг, нэрэ хүндые дээшэлүүлгэдэ тон ехэ түлхисэ боложо байһан, аймаг бүхэндэ түрэлхи хэлэ заахада ушардаг бэрхэшээлнүүдые, хүндүүлхэй асуудалнуудые засаг түрын, олониитын хамтын хүсөөр шиидхэхэдэ нүлөөлдэг Буряад хэлэнэй ба литературын багшанарай эблэлэй аша буянтай ажалда амжалта хүсэнэб.
Дүй дүршэлөөрөө хубаалдалгын үедэ, мастер-классуудай һүүлээр зүбшэлгэнүүд дээрэ багшанар ба эрдэмтэд мүнөөнэй эрхэ байдалда буряад хэлэнэй хэшээл ямар түхэл маягтай, ямар удха шанартай байха ёһотойб, ямар арга хэрэглэбэл, һурагшадай һонирхол сохом эзэлхэ тухай хөөрэлдөө һэн. Тиихэдэ нютаг нютагай яряанай хэлэн мүнөө сагта литературна хэлэндэ ехэтэ нүлөөлнэ гээд тэмдэглэгдээ. Хүүгэдые түрэл хэлэндэнь дадхаахадаа, урид яряанай хэлэнһээ үндэһэ абажа, литературна буряад хэлэ саашадаа үзэхэдэнь аша үрэтэй гэжэ олохон багшанар һанамжалаа.
Багшанар ажалдаа ехэ һонин арга дүрэнүүдые хэрэглэдэг байна. Жэшээнь, буряад дуун, аялга хүгжэм хэдэн хэшээлэй үедэ зэдэлээ. Хяагтын аймагай Алтайн дунда һургуулиин багша Надежда Ивановна Цыбикова «Эхын һургаал — эрдэни, эсэгын һургаал — зэндэмэни» гэһэн хэшээлдээ буряад литературын, арадай аман зохёолой болон хүгжэмэй хоорондохи нягта холбоо харуулаа. Зэдын аймагай Булагай дунда һургуулиин багша Лариса Содномовна Онгороева «Аялга дуунай дээжэһээ» гэһэн мастер-класс дурадхаба. Хүүгэдэй дуулаһан дуунуудай «Би томо болооб» гэһэн диск, мүн бусадшье хүүгэдэй дуунуудые буряад хэлэнэй хэшээлнүүдтэ хэрэглэхэдэ, аша үрэтэй гэжэ гэршэлээ. Мүн хүүгэдэй фонетическэ зарядка үнгэргэхэ, бэе, үе мүсэ амаруулха богони сагта хэрэглэхэдэ, һурагшад һэргэдэг юм. Сэлэнгын аймагай Үбэр-Зөөхэйн һургуулиин багша Евгения Баировна Тарбаева «Морин хуур» гэһэн хэшээлдээ баһал хүгжэм аялга, уран уншалга ехэ тааруугаар ниилүүлэн хэрэглэжэ шадаба.
Мастер-класс зүбшэн хэлсэлгэ дээрэ Зэдын аймагай Сагаатайн һургуулиин багша Баирма Дашиевна Балдановагай «Классһаа гадуур хүдэлмэри тухай» хөөрэһыень онсолон тэмдэглэмээр. Энэ багшын ажалай үндэр үрэ дүнтэй байһые бүхэроссиин олимпиадын республикын шатада шабинарайнь туйлаһан амжалтанууд гэршэлнэ.
Уласай олондо мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэ нэгэтэ бэшэ өөрынгөө ажал тухай хөөрэһэн дүршэлтэй багша Мэдэгма Бабасановна Бадмацыбикова (Ивалгын дунда һургуули) «Буряад хэлээр методическа дурадхалнууд» гэжэ һуралсалай-методическа пособитой танилсуулаа. Хэшээлнүүдые хэдэн ондоо түхэл маягаар яагаад эмхидхэхэ тухай тодорхойгоор зааһан энэ номынь илангаяа залуу багшанарта ехэ туһатай.
Буряад хэлэнэй ба литературын байдал мүнөө сагта ямар бэ гэжэ Хяагтын аймагай Энхэ-Талын дунда һургуулиин багша Сэсэг Сосоровна Бальжинимаева һанамжалаа. Буряад Уласай эрхим багшанарай нэгэн С. С. Бальжинимаева «Буряад литература. 10 класс» гэһэн хрестомати зохёон бүридхэгшэдэй нэгэн, мүн учебник зохёоһон багша-авторнуудай тоодо ородог юм.
Баһа нэгэ һонин дүршэл тэмдэглэе. Буряад хэлэндэ хоёрдохи программаар хүүгэдые һургаха хэрэгтэ түрэлхидыень хабаадуулгын аша үрэ тухай Доодо-Ивалгын һургуулиин багша Соелма Будадоржиевна Цыдыпова хөөрэһэн байна.
Хуралдаанай түгэсхэлдэ багшанарай ажал шэнжэлэн үзэгдөө, сэгнэгдээ. Эрхим бэрхэ багшанарай урмашуулагдаһан тухай хөөрэжэ үгэхыень республикын буряад хэлэнэй ба литературын багшанарай эблэлэй түрүүлэгшэ, педагогикын эрдэмэй доктор Баярма Бастуевна Лхасарановада хандабабди.
— «Эрхим багша» номинацида Зэдын аймагай Сагаатайн һургуулиин буряад хэлэнэй багша Баярма Дашиевна Балданова нэгэдэхи һуури эзэлээ. Хоёрдохи һуурида Ивалгын аймагай Ивалгын дунда һургуулиин багша Мэдэгма Бабасановна Бадмацыбикова гараһан байна. Харин Доодо-Ивалгын һургуулиин багша Соелма Будадоржиевна Цыдыпова гурбадахи һуури эзэлээ.
«Эрдэм бэлигэй дээжэ» номинацида Хяагтын 2-дохи дунда һургуулиин буряад хэлэнэй багшанарай методическа нэгэдэл түрүүлһэн байна. Үнэхөөрөөшье, энэ һургуулида түрэл хэлэнэй хэшээлнүүд үндэр хэмжээндэ үнгэрдэг, нэгэдэлэй багшанар урма зоригтой, урагшаа һанаатай зон гэжэ бахархамаар. Сэлэнгын аймагай Бараатын һургуулиин багша Ирина Намдаковна Галданова хоёрдохи һуури эзэлээ. Гурбадахи һуурида — Гусиноозерскын 4-дэхи һургуулиин багша Хандама Бальжинимаевна Абидуева.
«Уран үгын дээжэ» гэһэн номинацида эрхимлэһэн багшанарые нэрлэһүү. Захааминай аймагай Санагын дунда һургуулиин багша Таисия Хандуевна Мархаева эрхимлэжэ, түрүү һуури эзэлээ. Хоёрдохи һуурида Бэшүүрэй аймагай Шэбэртын дунда һургуулиин багша Соелма Ринчинимаевна Ешиева гараһан байна. Хяагтын аймагай Ехэ-Хүдэрэй һургуулиин буряад хэлэнэй багша Людмила Дармаевна Рабданова гурбадахи һуурида гараа.
Буряад Уласай багшанарай колледжын тогтооһон «Буряад арадайнгаа ёһо сахигша» гэһэн тусхай номинациин шангуудта хүртөө гэбэл:
1-дэхи һуури — Номина Жаргаловна Жигмитдоржиева, Мухар-Шэбэрэй аймагай Боомой дунда һургуулиин багша;
2-дохи һуури — Лариса Содномовна Онгороева, Зэдын аймагай Булагай дунда һургуулиин багша;
3-дахи һуури — Алевтина Владимировна Самбуева, Хяагта хотын 2-дохи һургуулиин буряад хэлэнэй багша.
Энэ хуралдаанда хабаадаһан эрхим багшанарай нэгэн — Сэлэнгын аймагай Ноёхоной дунда һургуулиие түлөөлһэн Санжид-Дулма Базаровна Болхоева Буряад ороной суута эрдэмтэн, педагогикын эрдэмэй доктор, профессор, Россиин Эрдэмэй академиин гэшүүн-корреспондент Эрхито Раднаевич Раднаевай дурасхаалта дипломдо хүртэһэн байна.
Хуралдаанай үедэ ганса нээмэл хэшээлнүүд, мастер-классууд үнгэрөө бэшэ, мүн багшанарай ажалай дүршэлтэй танилсуулһан һонирхолтой харалган дэлгэгдээ гээд тэмдэглэе. Багшанар өөрынгөө хэжэ байһан ажал тухай миин хөөрэхэһөө гадуур эли тодоор харуулха аргатай байгаа бшуу. Шабинарайнь багшатайгаа хамта хэһэн элдэб гар урлалай бүтээлнүүдые, уран дарханай зүйлнүүдые хаража хужарлаабди.
Бүхыдөө энэ хуралдаа эмхидхэхэ хэрэгтэ ехэ харюусалгатайгаар, оролдосо эдэбхитэйгээр хандаһан Хяагта хотын 2-дохи һургуулиин багшанарта, аймагай һуралсалай захиргаанда халуун баяр хүргэнэбди, — гэжэ Б. Б. Лхасаранова хэлэнэ һэн.
Буряад хэлэнэй багшанарые эблүүлһэн, ажалайнь урма зориг, нэрэ хүндые дээшэлүүлгэдэ тон ехэ түлхисэ боложо байһан, аймаг бүхэндэ түрэлхи хэлэ заахада ушардаг бэрхэшээлнүүдые, хүндүүлхэй асуудалнуудые засаг түрын, олониитын хамтын хүсөөр шиидхэхэдэ нүлөөлдэг Буряад хэлэнэй ба литературын багшанарай эблэлэй аша буянтай ажалда амжалта хүсэнэб.