Номой һан хүмэргэ
Буряад номой шэмэгтэй танилсуулдаг ажалтан
19 ноября 2018
1787
«Эдээр бэеэ шэмэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэһэниинь дээрэ»
Монгол арадууд гээшэ үни заяанһаа абан эрдэм номдо һураха эрмэлзэл шуналтай байгаа. «Эдээр бэеэ шэмэнхаар, эрдэмээр бэеэ шэмэһэниинь дээрэ» гэһэн буряад арадтамнай хаа хаанагүй хэлэгдэдэг оньһон үгэ «Чингисэй бэлиг» гэжэ нэрэтэй Чингис хаанай хэлэһэн һургаалнуудые согсолһон ном сооһоо эхи үндэһэтэй ха юм. «Номгүй хүн һохортой адли...» гэжэ араднай тодо хурсаар хэлэһэн ааб даа.
Дундада зуун жэлнүүдэй һүүл багаар буряад зон 1200 толгой үхэрөөр 30 тэргэ буддын шажанай ном судар худалдан абаһан тухай гайхалтай ушар түүхын номууд дотор бэшээтэй юм. Энээнэй һүүлээр ламын шажан буряад нютагуудта дэлгэржэ, хаа хаанагүй дасангууд бии болоходоо, тэдэ дасангууд шадар һургуулинууд эмхидхэгдээд, номууд хэблэгдэдэг болоо һэн. Түрүүшын буряад номууд 1821 ондо хэблэгдэһэн гээд зарим эрдэмтэд тоолоно. Тэрээнһээ хойшо ном барлаха хэрэг Буряад орондомнай айхабтар түргөөр дэлгэрээ һэн. Агын дасанда илангаяа олон ном хэблэгдэһэн. Нүүдэл байдалтай буряад арадай иимэ олоор ном хэблэхэ гээшэ хүн түрэлтэнэй түүхэдэ үзэгдөөгүй шахуу ушар болоно. Тиимэһээ манай арад сэсэнһээ сэсэн, дээдэһээ дээдэ соёлтой, эрхимһээ эрхим хэлэтэй арад гэжэ үнэхөөрөө тоологдохо ёһотой.
Энэ хэлэгдэһэн хооһон үгэ гэжэ һанахагүйн тула түүхын баримта дурдая. Жэшээнь, 1887 ондо буряадай 34 дасанай 29-дэнь 600 ном барлагдаһан байна. 1911 ондо - 1696, 1923 ондо - 2000 тухай ном хуушан монголоор, мүн түбэд хэлээр барлагдаа. 95 жэлэй саана иимэ олон ном хэблэгдэжэ байгаа гэжэ һанахада, жэгтэй мэдэрэл түрэнэ. Мүнөө Буряад Уласта буряад хэлэн дээрэ жэл соо хэды ном хэблэгдэнэб гэжэ тухайлхада, урмагүй болонол даа...
Үргэн ехэ гол байһанаа шэргэхэ туйлдаа хүрэһэн горхон мэтээр харагдадаг буряадаар хэблэгдэһэн номуудай нара харахада, али болохоор дэмжэжэ, олониитын анхаралда табидаг, уншахые баадхан элсүүлдэг зоной нэгэн Рыгзема Гомбоцыреновна Батомункуева тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб.
Зүүн-Сибириин гүрэнэй соёлой институт номой сангай мэргэжэлэй һалбаряар дүүргээд, тэрэ үедэ Буряад Уласай гүрэнэй М.Горькиин нэрэмжэтэ эрдэмэй номой санда (мүнөө Үндэһэтэнэй номой сан) ажалайнгаа намтар эхилһэн юм. Үргэн эрдэм мэдэсэнь, дуратай ажалдаа шармайн оролдолгонь, зохёохы хандасань номой сангай хүтэлбэриин зүгһөө сэгнэгдэжэ, Р.Г.Батомункуевада харюусалгатай даабаринууд даалгагдадаг һэн. Буряад Уласай номой сангууд хоорондын андалдаанай, эрдэмэй-методическа, хизаар ороной болон үндэһэн уран зохёолой таһагуудта тэрэ амжалта түгэс хүдэлөө. Мүнөө үедэ соёл-гэгээрэлэй түсэлнүүдэй болон олониитэтэй холбооной таһагай ахамад библиографай тушаалтай юм.
Буряадай элитэ зохёолшодой, эрдэмтэдэй болон уран бэлигтэйшүүлэй библиографи зааһан номуудые, методико-библиографическа пособинуудые, номой сангай мэргэжэлтэндэ зүбшэл заабари болохо методическа туһаламжын номуудые тэрэ бэлдэһэн юм. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, В.Ц.Найдаков, А.А.Бальбуров, Л.Е.Элиасов, Г.Г.Чимитов болон бусад олон нэрэ солото хүнүүдэй зохёолнуудые, тэдээн тухай гараһан номуудые, статьянуудые зааһан хэрэгтэй мэдээнүүдые согсолжо гаргаһан байна. Арадаймнай агууехэ һайндэр Сагаалганай бусаагдаһан дэмбэрэлтэй ушарта зорюулжа, энэ ехэдэрые яагаад зүбөөр һайндэрлэхэб гэһэн эрдэмтэдэй, аха захатанай заабари зүбшөөлнүүдтэй, соёлой мэргэжэлтэндэ тон туһатай ном согсолһон юм.
Буряад Уласай соёлой болон түүхын дурасхаалта үдэрнүүдэй литэ согсолон бүридхэхэдэ ходо эдэбхитэй хабаададаг байна.
Номой сангуудай хизаар ороноо шэнжэлгын һалбаряар үнгэрдэг али олон зүблөөнүүдэй, эрдэмэй-практическа хуралдаануудай ажалда Буряад Уласай аймагуудта, Эрхүү можодо, Үбэр Байгалай хизаарта нэгэтэ бэшэ хабаадахадаа, сангууд хоорондын харилсаануудые бэхижүүлхын тула оролдоһон юм.
Бүхы буряад арадай түүхэдэ хабаатай үргэн хэмжээнэй үйлэ хэрэгүүдые — Гэсэрэй 1000 жэлэй, Нэгэдүгээр Петр хаанда хори буряадуудай ошоһоор 300 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэдэ, суута буряад нэрэ солотоной— А.И.Улановай, Х.Н.Намсараевай, Д.З.Жалсараевай, М.Р.Чойбоновой, Ц.Ц.Дондогойн, Г.Г.Чимитовэй болон бусадай ойн баярай үдэшэнүүдые эмхидхэхэдэ, буряад хэлэн дээрэ гараһан шэнэ номуудтай танилсахада, уншагшадай хуралдаа үнгэргэхэдэ Р.Г.Батомункуевагай зүбшэл заабари, ехэ дүршэлынь аша туһатай байдаг.
Буряад Уласта ажаһуудаг олон үндэһэ яһатанай соёлой түбүүдтэй хамтын ажал ябуулдаг, «Буддын шажан ба Зүүн зүгэй арадуудай соёл» гэһэн лектори байгуулагшадай нэгэн гээшэ. «Буряад ороной ном» гэһэн дугуйланай буряад таһагай ажалые олон жэлэй туршада амжалта түгэс хүтэлнэ гээд тэмдэглэе.
Энээнһээ гадна Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүндэ абтаад, буряад, ород хэлэн дээрэ уласай сонинуудта статьянуудые хэблэдэг, радиогой, телевидениин дамжуулгануудта саг үргэлжэ хабаададаг байха юм.
Буряад Уласай Соёлой яаманай, Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай захиргаанай яһатан хоорондын харилсаануудай таһагай, Уласай Үндэһэтэнэй номой сангай дэргэдэ жэл бүри үнгэргэдэг «Буряад хэлэнэй үдэрнүүд» гэжэ нэрэтэй ууган хэлэнэймнай һайндэр үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрхэдэ Р.Г.Батомункуевагай хубита тон ехэ. Энэ намартаа тус хэмжээ ябуулганууд бүхэли һара шахуу үнгэрөө. Эндэ Рыгзема Гомбоцыреновнагай эсэшэ сусашагүй ажалай үрэ дүн тобойсо гаража ерээ гээд һанагдана. Бүхы олон уншагшадай зүгһөө хүндэтэ Рыгзема Гомбоцыреновнада, Үндэһэтэнэй номой сангай ажалшадта баяр хүргөөд, зохёохы ажалдань амжалта хүсэе.
Батомункуева Р.Г.
Батомункуева Р.Г.
Дундада зуун жэлнүүдэй һүүл багаар буряад зон 1200 толгой үхэрөөр 30 тэргэ буддын шажанай ном судар худалдан абаһан тухай гайхалтай ушар түүхын номууд дотор бэшээтэй юм. Энээнэй һүүлээр ламын шажан буряад нютагуудта дэлгэржэ, хаа хаанагүй дасангууд бии болоходоо, тэдэ дасангууд шадар һургуулинууд эмхидхэгдээд, номууд хэблэгдэдэг болоо һэн. Түрүүшын буряад номууд 1821 ондо хэблэгдэһэн гээд зарим эрдэмтэд тоолоно. Тэрээнһээ хойшо ном барлаха хэрэг Буряад орондомнай айхабтар түргөөр дэлгэрээ һэн. Агын дасанда илангаяа олон ном хэблэгдэһэн. Нүүдэл байдалтай буряад арадай иимэ олоор ном хэблэхэ гээшэ хүн түрэлтэнэй түүхэдэ үзэгдөөгүй шахуу ушар болоно. Тиимэһээ манай арад сэсэнһээ сэсэн, дээдэһээ дээдэ соёлтой, эрхимһээ эрхим хэлэтэй арад гэжэ үнэхөөрөө тоологдохо ёһотой.
Энэ хэлэгдэһэн хооһон үгэ гэжэ һанахагүйн тула түүхын баримта дурдая. Жэшээнь, 1887 ондо буряадай 34 дасанай 29-дэнь 600 ном барлагдаһан байна. 1911 ондо - 1696, 1923 ондо - 2000 тухай ном хуушан монголоор, мүн түбэд хэлээр барлагдаа. 95 жэлэй саана иимэ олон ном хэблэгдэжэ байгаа гэжэ һанахада, жэгтэй мэдэрэл түрэнэ. Мүнөө Буряад Уласта буряад хэлэн дээрэ жэл соо хэды ном хэблэгдэнэб гэжэ тухайлхада, урмагүй болонол даа...
Үргэн ехэ гол байһанаа шэргэхэ туйлдаа хүрэһэн горхон мэтээр харагдадаг буряадаар хэблэгдэһэн номуудай нара харахада, али болохоор дэмжэжэ, олониитын анхаралда табидаг, уншахые баадхан элсүүлдэг зоной нэгэн Рыгзема Гомбоцыреновна Батомункуева тухай хөөрэхэ хүсэлтэйб.
Зүүн-Сибириин гүрэнэй соёлой институт номой сангай мэргэжэлэй һалбаряар дүүргээд, тэрэ үедэ Буряад Уласай гүрэнэй М.Горькиин нэрэмжэтэ эрдэмэй номой санда (мүнөө Үндэһэтэнэй номой сан) ажалайнгаа намтар эхилһэн юм. Үргэн эрдэм мэдэсэнь, дуратай ажалдаа шармайн оролдолгонь, зохёохы хандасань номой сангай хүтэлбэриин зүгһөө сэгнэгдэжэ, Р.Г.Батомункуевада харюусалгатай даабаринууд даалгагдадаг һэн. Буряад Уласай номой сангууд хоорондын андалдаанай, эрдэмэй-методическа, хизаар ороной болон үндэһэн уран зохёолой таһагуудта тэрэ амжалта түгэс хүдэлөө. Мүнөө үедэ соёл-гэгээрэлэй түсэлнүүдэй болон олониитэтэй холбооной таһагай ахамад библиографай тушаалтай юм.
1988 ондо Москвада тусхай һуралсал гаража, номой санда шэнэ үеын автомат аргаар хүтэлбэриин программа нэбтэрүүлгэдэ хабаадаһан байна. 1993 ондо Украинада Буряад Уласай соёлой үдэрнүүд үнгэрхэдэ, Үндэһэтэнэй номой сангые түлөөлһэн юм. «Байгал шадарай Улас» гэһэн нэрэтэй дэлгэстэ тон зүбөөр, таруугаар номуудые шэлэжэ, һайнаар харуулжа, хөөрэжэ шадаа бшуу.
Буряадай элитэ зохёолшодой, эрдэмтэдэй болон уран бэлигтэйшүүлэй библиографи зааһан номуудые, методико-библиографическа пособинуудые, номой сангай мэргэжэлтэндэ зүбшэл заабари болохо методическа туһаламжын номуудые тэрэ бэлдэһэн юм. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, В.Ц.Найдаков, А.А.Бальбуров, Л.Е.Элиасов, Г.Г.Чимитов болон бусад олон нэрэ солото хүнүүдэй зохёолнуудые, тэдээн тухай гараһан номуудые, статьянуудые зааһан хэрэгтэй мэдээнүүдые согсолжо гаргаһан байна. Арадаймнай агууехэ һайндэр Сагаалганай бусаагдаһан дэмбэрэлтэй ушарта зорюулжа, энэ ехэдэрые яагаад зүбөөр һайндэрлэхэб гэһэн эрдэмтэдэй, аха захатанай заабари зүбшөөлнүүдтэй, соёлой мэргэжэлтэндэ тон туһатай ном согсолһон юм.
Буряад Уласай соёлой болон түүхын дурасхаалта үдэрнүүдэй литэ согсолон бүридхэхэдэ ходо эдэбхитэй хабаададаг байна.
Номой сангуудай хизаар ороноо шэнжэлгын һалбаряар үнгэрдэг али олон зүблөөнүүдэй, эрдэмэй-практическа хуралдаануудай ажалда Буряад Уласай аймагуудта, Эрхүү можодо, Үбэр Байгалай хизаарта нэгэтэ бэшэ хабаадахадаа, сангууд хоорондын харилсаануудые бэхижүүлхын тула оролдоһон юм.
Бүхы буряад арадай түүхэдэ хабаатай үргэн хэмжээнэй үйлэ хэрэгүүдые — Гэсэрэй 1000 жэлэй, Нэгэдүгээр Петр хаанда хори буряадуудай ошоһоор 300 жэлэй ойн баярые тэмдэглэхэдэ, суута буряад нэрэ солотоной— А.И.Улановай, Х.Н.Намсараевай, Д.З.Жалсараевай, М.Р.Чойбоновой, Ц.Ц.Дондогойн, Г.Г.Чимитовэй болон бусадай ойн баярай үдэшэнүүдые эмхидхэхэдэ, буряад хэлэн дээрэ гараһан шэнэ номуудтай танилсахада, уншагшадай хуралдаа үнгэргэхэдэ Р.Г.Батомункуевагай зүбшэл заабари, ехэ дүршэлынь аша туһатай байдаг.
Буряад Уласта ажаһуудаг олон үндэһэ яһатанай соёлой түбүүдтэй хамтын ажал ябуулдаг, «Буддын шажан ба Зүүн зүгэй арадуудай соёл» гэһэн лектори байгуулагшадай нэгэн гээшэ. «Буряад ороной ном» гэһэн дугуйланай буряад таһагай ажалые олон жэлэй туршада амжалта түгэс хүтэлнэ гээд тэмдэглэе.
Энээнһээ гадна Россиин Сэтгүүлшэдэй холбооной гэшүүндэ абтаад, буряад, ород хэлэн дээрэ уласай сонинуудта статьянуудые хэблэдэг, радиогой, телевидениин дамжуулгануудта саг үргэлжэ хабаададаг байха юм.
«Буряад үнэн» сониной жэл бүри эмхидхэдэг «Буряадай түрүү хүнүүд» конкурсын автор-лауреадай нэрэ зэргэдэ хэдэн удаа хүртэһэн, өөрөөшье лауреат болоһон юм. Түрэл Могсохонойнгоо һургуулиин ойн баярта зорюулһан дуундань Цырен Шойжонимаев хүгжэм зохёоһон байна. Мэдээжэ дуушан, хүгжэмшэн Инна Шагнаеватай хамта «Наян-Наваа» гэжэ дуу зохёогоо.
Буряад Уласай Соёлой яаманай, Уласай Толгойлогшын болон Засагай газарай захиргаанай яһатан хоорондын харилсаануудай таһагай, Уласай Үндэһэтэнэй номой сангай дэргэдэ жэл бүри үнгэргэдэг «Буряад хэлэнэй үдэрнүүд» гэжэ нэрэтэй ууган хэлэнэймнай һайндэр үргэн дэлисэтэйгээр үнгэрхэдэ Р.Г.Батомункуевагай хубита тон ехэ. Энэ намартаа тус хэмжээ ябуулганууд бүхэли һара шахуу үнгэрөө. Эндэ Рыгзема Гомбоцыреновнагай эсэшэ сусашагүй ажалай үрэ дүн тобойсо гаража ерээ гээд һанагдана. Бүхы олон уншагшадай зүгһөө хүндэтэ Рыгзема Гомбоцыреновнада, Үндэһэтэнэй номой сангай ажалшадта баяр хүргөөд, зохёохы ажалдань амжалта хүсэе.