Улаан-Үдэ хото
Улаан-Үдын байгуулагдаhаар 355 жэлэй ойдо
6 июля 2021
862
Ниислэл хотын түүхэтэ хүшөөнүүд 1666 ондо Орос гүрэнэй хасагууд Үдэ голой үндэр эрье дээрэ үбэлжөөн тогтоогоод, hүүлдэнь үндэр ханатай модон бэхилэлтэ — острог байгуулаа hэн.
Байн байтараа үргэдхэгдэжэ, Удинск гэжэ нэрэтэй ехэ hуурин, саашадаа Дээдэ -Үдэ хото болон хүгжөө бэлэй. Буряад-монгол угсаатан энэ хотые Үдын байшан гээд нэрлэдэг hэн.
Хотын герб
280 жэлэй саана, 1741 ондо Дээдэ -Үдэ хотодо түрүүшын шулуун байшан — Одигитриин hүмэ баригдажа эхилээ. Одигитрия гэхэдээ, зам заагша гэhэн удхатай. Дүшөөд жэл соо баригдаhан энэ hүмэ Ород гүрэнэй үнэн алдарта шажанай зүүн зүгтэхи эгээн уран гоё барилга гэжэ сэгнэгдэдэг юм.
1790 ондо Дээдэ-Үдэ хото өөрын hүлдэ тэмдэгтэй (гербтэй) болоо бэлэй. Энэ герб (соёмбо) иигэжэ зураглагдадаг байгаа: «Алтан самбарай дээдэ талада булга амандаа зууhан бар, доодо таладань — Лхагва гэхэ гү, али Һагба (Меркурий) одоной очир (жезл) ба далай баянай эбэр (рог изобилия) байха». Хотын энэ соёмботой дүрэ хүрэг ниислэлэймнай «Арбат» гэжэ зоной нэрлэдэг ябаган гудамжые шэмэглэhэн hайхан хүшөөнүүдэй нэгэн юм.
Нангин -Троицко (1798-1809), Владимирска (Сотниководо) багашаг hүмэнүүд энэ гол hүмын мэдэлдэ байгаа. Москвагай барокко гэhэн уран маяг хэлбэритэйгээр баригдаhан Нангин — Троицко hүмэ хотын алишье талаhаа харагдахаар добо дээрэ яларжа толоржо байдаг юм.
1930-аад онуудта Одигитриин hүмэ хаагдажа, эд зөөринь гүрэнэй болгогдожо, хуряагдаhан. Һүмэ соо Байгаалиин музей нээгдэжэ, хоёрдохи дабхартань М.Хангаловай нэрэмжэтэ хизаар ороноо шэнжэлгын музейн алтан жаса хадагаламжада табигдаа бэлэй.
Эндэ хадагалаатай байhан онсо үнэтэй баялигай тоодо дасан дугануудhаа ороhон хуушанай номууд, бурхануудай уран гоё дүрэ хүрэгүүд, Эгэтын дасанhаа асарагдаhан эрдэни зэндэмэнитэ Зандан Жуу бурханай хүрэг, Асагадай манба дасанhаа «Түбэд эмшэлэлгын атлас» гэхэ мэтэ. Арадаймнай энэ баялигые үймөөтэй тэрэ сагта нюуса далдаар абаржа, музейн жасада оруулаад, нягта наринаар сахижа байhан Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Жалсан Жапович Жабоной ашата габьяа мартагдашагүй.
2003 ондо энэ hүмэ мүргэлшэдтэ бусаагдажа, hэльбэн заhабарилагдаад, шажанай мүргэл үдэр бүри хэгдэдэг болоо hэн.
Нангин — Троицко hүмэ 1936 ондо хаагдаад, хажуудахи добо дээрэнь ( урдандаа хүдөөлэлгын газар байhан) хатар наада үнгэргэхэ хотын сэсэрлиг түхеэрэгдэhэн юм. 30 жэлэй саана,1991 ондо энэ hүмэ дахинаа шажан мүргэлэй хүдэлмэриеэ эхилээ.
Үдын саанахи Нангин — Вознесенскэ hүмэ (1789-1809) хоёр дабхар модон байшан юм. Газарай хүдэлхэдэ нурахагүйн тула ханыень шэнэhэн модоор дабхасуулжа бариhан түүхэтэй.
Энэ hүмэ 1929 ондо хаагдаад, столово болгогдоо hэн. Саашадаа НКВД-гэй албатанай хамтын байра болгоо. 1945 оной майн 4-дэ засагай газар тэрэниие мүргэлшэдтэ бусаагаа бэлэй. Түрүүшын мүргэл дайнда ами наhаяа алдаhан зоной дурасхаалда зорюулагдаhан түүхэтэй.
Урданай Дээдэ-Үдэдэ 5 ород hүмэ, синагога, костел, мечеть байhанаа 1930-аад онуудта булта хаагдаа. Нэгэшье дасан байгаагүй.
19 зуун жэлэй хотын гэр
75 жэлэй саана, 1946 ондо Ивалгада буддын шажантанай дасан баригдажа, тэрэ үедэ ЦДУБ-ай, мүнөөдөө Сангхын түб захиргаан эндэ оршодог.
Улаан-Үдэдэ, Дээдэ Онгостойдо түрүүшын дасан 25 жэлэй саана, 1996 ондо бодхоогдоо. 2002 ондо хандамаанарай дасан Ключевская гудамжада баригдаа hэн. Мүнөө сагта хотын район бүхэндэ хэдэн дуган тоологдоно.
Ниислэлэй түүхэтэ хүшөөнүүдэй нэгэн — Гостиные ряды гэхэ гү, али айлшадай зэргэлээ байшангууд 1804-1868 онуудта баригдаhан юм. Архитекторынь А.Лосев худалдаа наймаанай түб гэжэ бариhан. Буряад зон «60 нүхэтэ» гээд нэрлэдэг заншалтай. Нэгэ дабхар наймаанай байшан зудалагдажа, hууридань 1960 ондо Түбэй универмаг бодхоогдоходо, комплекс бүтэн түхэлдөө ороhон байна.
«60 нүхэтэ» худалдаа наймаанай газарта Дээдэ-Үдын яармаг үнгэргэгдэдэг байгаа. Байгалай үмэнэ газарта иимэ зэргэлээ ута байшан Хяагта хотодо бии юм.
Худалдаа наймаанай зэргэлээ байшангууд мүнөөшье Куйбышевай гудамжаар оршодог. Баян хүпеэс М.Курбатовай барюулhан гэрнүүд. Совет үедэ мэдээжэ архитектор А.Вампилов энэ гэрые шэнэлээ hэн. Мүнөө тэндэ физио-терапевтическа поликлиника оршодог юм.
355 жэлэй туршада Үдэ болон Сэлэнгэ голнуудай уулзуур дээрэ хүгжэн hалбаран байhан хотодо зорюулагдаhан дуунууд тоогүй олон юм. Тэдээн сооhоо Чингис Павловай зохёоhон хүгжэмтэй хоёр дуун арад зоной дунда эгээн мэдээжэ гээд hанагдадаг. Даша Дамбаевай шүлэгэй мүрнүүдтэй Чингис Павловай баяртай дорюун хүгжэмэй аялга яаха аргагүй тааралдаhан даа:
Хотын түүхын музей
Олон харгын бэлшэр дээр
Одон шэнгеэр бадаржа,
Алас холын айлшадаа
Амар мэндээр угтагша
Улад зонойм хойморшуу
Улаан-Үдэмни hайхан даа.
Цырен-Базар Бадмаевай үгэнүүдэй удхада ехэл зохилдоhон уян даруухан аялга хүгжэмтэй дууе угсаатамнай хэдэн арбаад жэлэй туршада дууладаг лэ:
Арадтаа хүндэтэй
Алдарта хүбуүдтэйш,
Алтарма hайханш даа,
Улаан-Үдэ.
Байдалдаа баяртай,
Бурьялан хүгжэжэ,
Буряадайм түб хото
Улаан-Үдэ.
Курбатовай гэр
Холо ойрошье ябаад ерэхэдээ, түрэл хотынгоо танил түхэл шарай хараад, сэдьхэлээ хүлгэн баярлахаш даа. Гай тодхор мэдэнгүй, амгалан тайбан хүгжэн hалбарыш даа, Буряадаймнай ниислэл!
Хотын герб
280 жэлэй саана, 1741 ондо Дээдэ -Үдэ хотодо түрүүшын шулуун байшан — Одигитриин hүмэ баригдажа эхилээ. Одигитрия гэхэдээ, зам заагша гэhэн удхатай. Дүшөөд жэл соо баригдаhан энэ hүмэ Ород гүрэнэй үнэн алдарта шажанай зүүн зүгтэхи эгээн уран гоё барилга гэжэ сэгнэгдэдэг юм.
1790 ондо Дээдэ-Үдэ хото өөрын hүлдэ тэмдэгтэй (гербтэй) болоо бэлэй. Энэ герб (соёмбо) иигэжэ зураглагдадаг байгаа: «Алтан самбарай дээдэ талада булга амандаа зууhан бар, доодо таладань — Лхагва гэхэ гү, али Һагба (Меркурий) одоной очир (жезл) ба далай баянай эбэр (рог изобилия) байха». Хотын энэ соёмботой дүрэ хүрэг ниислэлэймнай «Арбат» гэжэ зоной нэрлэдэг ябаган гудамжые шэмэглэhэн hайхан хүшөөнүүдэй нэгэн юм.
Нангин -Троицко (1798-1809), Владимирска (Сотниководо) багашаг hүмэнүүд энэ гол hүмын мэдэлдэ байгаа. Москвагай барокко гэhэн уран маяг хэлбэритэйгээр баригдаhан Нангин — Троицко hүмэ хотын алишье талаhаа харагдахаар добо дээрэ яларжа толоржо байдаг юм.
1930-аад онуудта Одигитриин hүмэ хаагдажа, эд зөөринь гүрэнэй болгогдожо, хуряагдаhан. Һүмэ соо Байгаалиин музей нээгдэжэ, хоёрдохи дабхартань М.Хангаловай нэрэмжэтэ хизаар ороноо шэнжэлгын музейн алтан жаса хадагаламжада табигдаа бэлэй.
Эндэ хадагалаатай байhан онсо үнэтэй баялигай тоодо дасан дугануудhаа ороhон хуушанай номууд, бурхануудай уран гоё дүрэ хүрэгүүд, Эгэтын дасанhаа асарагдаhан эрдэни зэндэмэнитэ Зандан Жуу бурханай хүрэг, Асагадай манба дасанhаа «Түбэд эмшэлэлгын атлас» гэхэ мэтэ. Арадаймнай энэ баялигые үймөөтэй тэрэ сагта нюуса далдаар абаржа, музейн жасада оруулаад, нягта наринаар сахижа байhан Буряадай соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ Жалсан Жапович Жабоной ашата габьяа мартагдашагүй.
2003 ондо энэ hүмэ мүргэлшэдтэ бусаагдажа, hэльбэн заhабарилагдаад, шажанай мүргэл үдэр бүри хэгдэдэг болоо hэн.
Нангин — Троицко hүмэ 1936 ондо хаагдаад, хажуудахи добо дээрэнь ( урдандаа хүдөөлэлгын газар байhан) хатар наада үнгэргэхэ хотын сэсэрлиг түхеэрэгдэhэн юм. 30 жэлэй саана,1991 ондо энэ hүмэ дахинаа шажан мүргэлэй хүдэлмэриеэ эхилээ.
Үдын саанахи Нангин — Вознесенскэ hүмэ (1789-1809) хоёр дабхар модон байшан юм. Газарай хүдэлхэдэ нурахагүйн тула ханыень шэнэhэн модоор дабхасуулжа бариhан түүхэтэй.
Энэ hүмэ 1929 ондо хаагдаад, столово болгогдоо hэн. Саашадаа НКВД-гэй албатанай хамтын байра болгоо. 1945 оной майн 4-дэ засагай газар тэрэниие мүргэлшэдтэ бусаагаа бэлэй. Түрүүшын мүргэл дайнда ами наhаяа алдаhан зоной дурасхаалда зорюулагдаhан түүхэтэй.
Урданай Дээдэ-Үдэдэ 5 ород hүмэ, синагога, костел, мечеть байhанаа 1930-аад онуудта булта хаагдаа. Нэгэшье дасан байгаагүй.
19 зуун жэлэй хотын гэр
75 жэлэй саана, 1946 ондо Ивалгада буддын шажантанай дасан баригдажа, тэрэ үедэ ЦДУБ-ай, мүнөөдөө Сангхын түб захиргаан эндэ оршодог.
Улаан-Үдэдэ, Дээдэ Онгостойдо түрүүшын дасан 25 жэлэй саана, 1996 ондо бодхоогдоо. 2002 ондо хандамаанарай дасан Ключевская гудамжада баригдаа hэн. Мүнөө сагта хотын район бүхэндэ хэдэн дуган тоологдоно.
Ниислэлэй түүхэтэ хүшөөнүүдэй нэгэн — Гостиные ряды гэхэ гү, али айлшадай зэргэлээ байшангууд 1804-1868 онуудта баригдаhан юм. Архитекторынь А.Лосев худалдаа наймаанай түб гэжэ бариhан. Буряад зон «60 нүхэтэ» гээд нэрлэдэг заншалтай. Нэгэ дабхар наймаанай байшан зудалагдажа, hууридань 1960 ондо Түбэй универмаг бодхоогдоходо, комплекс бүтэн түхэлдөө ороhон байна.
«60 нүхэтэ» худалдаа наймаанай газарта Дээдэ-Үдын яармаг үнгэргэгдэдэг байгаа. Байгалай үмэнэ газарта иимэ зэргэлээ ута байшан Хяагта хотодо бии юм.
Худалдаа наймаанай зэргэлээ байшангууд мүнөөшье Куйбышевай гудамжаар оршодог. Баян хүпеэс М.Курбатовай барюулhан гэрнүүд. Совет үедэ мэдээжэ архитектор А.Вампилов энэ гэрые шэнэлээ hэн. Мүнөө тэндэ физио-терапевтическа поликлиника оршодог юм.
355 жэлэй туршада Үдэ болон Сэлэнгэ голнуудай уулзуур дээрэ хүгжэн hалбаран байhан хотодо зорюулагдаhан дуунууд тоогүй олон юм. Тэдээн сооhоо Чингис Павловай зохёоhон хүгжэмтэй хоёр дуун арад зоной дунда эгээн мэдээжэ гээд hанагдадаг. Даша Дамбаевай шүлэгэй мүрнүүдтэй Чингис Павловай баяртай дорюун хүгжэмэй аялга яаха аргагүй тааралдаhан даа:
Хотын түүхын музей
Олон харгын бэлшэр дээр
Одон шэнгеэр бадаржа,
Алас холын айлшадаа
Амар мэндээр угтагша
Улад зонойм хойморшуу
Улаан-Үдэмни hайхан даа.
Цырен-Базар Бадмаевай үгэнүүдэй удхада ехэл зохилдоhон уян даруухан аялга хүгжэмтэй дууе угсаатамнай хэдэн арбаад жэлэй туршада дууладаг лэ:
Арадтаа хүндэтэй
Алдарта хүбуүдтэйш,
Алтарма hайханш даа,
Улаан-Үдэ.
Байдалдаа баяртай,
Бурьялан хүгжэжэ,
Буряадайм түб хото
Улаан-Үдэ.
Курбатовай гэр
Холо ойрошье ябаад ерэхэдээ, түрэл хотынгоо танил түхэл шарай хараад, сэдьхэлээ хүлгэн баярлахаш даа. Гай тодхор мэдэнгүй, амгалан тайбан хүгжэн hалбарыш даа, Буряадаймнай ниислэл!