Үндэһэн буряад-монгол үүлтэрэй нохойнууд

 Аяар 6 мянган жэлэй урда хээрэһээ хээр зүһэтэй зэрлиг мори оложо унаһан гэдэг, харин нохойтой нүхэсэһэниинь бүрил урда сагай түүхэ бэзэ. Сохом лэ зуу мянган (1 сая) жэлнүүдэй урда хүн түрэлтэн нохой тэжээжэ эхилһэн гэжэ таамагладаг. 



Туургатанай һуудал байдалда нохойнууд ехэхэн үүргэ дүүргэдэг байһаниинь элитэ: гэр байдалынь сахиха, хони малынь адуулха, харууһалха, ан арьяатанһаа аршалха, агнуурида, дайнда ябалсаха, хэдынэй сагта эзэдээ абарха. Буряад-монгол угсаатан нохойгоо гэрэй гэшүүн, үнэн нүхэр гэжэ бодожо, гэр малаймнай урдаа хараха харуулшан гэжэ энхэрэлтэй хандадаг. Ангуушад нохойтоёо нэгэ табагһаа эдеэлхэеэ жэрхэдэггүй байһан. Тиигээдшье нохойн хэлэн эм гэжэ дэмы хэлэдэггүй, тэрэ ямаршье шарха хэлээрээ долёогоод лэ эдэгээхэ аргатай юм. Зүүн зүгые шэнжэлэн аяншалһан, Хубилай хаанай дүтын туһамарша болоһон Марко Поло мэдээжэ болоһон тэмдэглэлэйнгээ дэбтэртэ иигэжэ бэшэһэн байна.

«... тэдэнэй аба хайдагта абажа ябадаг нохойнуудай тоо 5 мянга шахуу. Ехэ хаанай тэжээдэг нохойнууд эрбэс, шэлүүһэ, буга аблахада хэрэглэгдэнэ. Баһа маша олон арсалан (иимэ үүлтэрэй нохой) тэжээдэг.».

Мүн «Эрдэниин эрхи» сударта айлай нохой тухай дурдагдаа: «Эдэнэй нохойнь һонор сэргэлэн, гэртэ байхадаа, хотоноо хамгаална, агнуурида ябалсахадаа, ан гүрөөл барина». Мүн арадай аман зохёолдо нохой тухай иимэ оньһон үгэнүүд бии: «Жороо морин замай шэмэг, зуудаг нохой айлай шэмэг», «Ган гэхэ нохойгүй, газар гэшхэхэ малгүй», «Муу хүнтэй ханиланхаар, һайн нохойтой ябахаар», «Нохойгүй — дүлии, номгүй — балар (мунхаг)».



Монгол туургатан нохой тэжээлгэдэ ехэ анхарал хадуулдаг, гүлгэн байхаһаань хаража шэлэхэдээ, унага шэнжэн хараһаншуу, һайса шалган харадаг. Гүлгэнэй эхэһээ түрэһөөр нэгэ-гурбан долоон хоногой туршада һунгамаар гэхэ. Тиихэдээ хүйтэндэ түрэһэн гүлгэн һайн гэдэг, тэрэнэй шэхэнһээнь, һүүлһээнь үргэжэ үзэхэдэ гангинангүй тэсэбэритэй хотойжо байбал һайн нохой болохонь эли. Мүн эхэһээ түрэхэдөө, хамагһаа һүүлдэ гараһан гүлгэнэй бэе толгой томо, хүзүүн бамбагар, шэлэ үндэр байхань шухала. Гүлгэнэй нюуса шэнжэнь нюдэн хамар хоёртонь элирдэг: һайн нохойн нюдэн хара, улаан, хүхэ, хүрин үнгөөр наадажа, галтай согтой харасатай байха. Иимэ нохой холо гүйхэ шадалтай, зоригтой, һонор һэргэлэн байха. Хамарайнь нүхэн һарнагар томо байбал, амисхаалынь жэгдэ, хэдышье холо зайда гүйбэл, амидахагүй, мүн үнэрдэхэ, унхидахадаа бэрхэ. Ангууша нохой багашаг бэетэй, хурдан, үнэршэ байбал үнэгэндэ һайн, харин үргэн сээжэтэй, уужам жабжатайнь шонодо һайн байха. Ямаршье ангуудые: хэрмэн, шандаган, гахай, шоно гэхэ мэтые агнаха дадалые багаһаань дахуулжа олгодог. Хото хорёогоо үдэр һүнигүй манажа, харууһалха, мал һүрэгөө хээгүүр адуулха ёһотой хотошо, хорёошо шэнжыень мүн лэ гүлгэн байхаһаань тон һайнаар һургаха хэрэгтэй. Һургахадаа, нохойтоёо ходо хөөрэлдэжэ, хүнэй хэлэ ойлгодог, эзэнэйнгээ захиралта дүүргэжэ шадаха дадал олгоходонь урагшатай байлтай.

Буряад-монгол хотошо нохойнуудта дулаан байра хэрэггүй, нохойн гэр (конура) досооһоонь дулаалхагүй, доронь шэрдэг мэтые дэбдихэгүй. Иимэ нохой гэр соо байлгахагүй, гэрэй хорёо соо байха, мал дээрэ (гүүртэдэ) сүлөөтэй гүйжэ байбал, бүри һайн. Тэрээндэ гүйхэ, харайха (физические нагрузки), хүсэ шадалаа хүгжөөхэ шухала. Буряад-монгол хотошын томо зантагар, үрзэгэр нооһорхог хадань монголшууд тэрэниие бавгар, банхар гэжэ нэрлэдэг. 



Буряад зоной тэжээдэг нохойнууд урда сагта ехэнхидээ томо бэетэй, үһэрхэг, хара халтар, шара, улаан зүһэтэй банхар, тайга, хойлог, бамбар, арсалан гэхэ мэтэ элдэб үүлтэрэй нохойнууд байһан. 

Тэдэ хотошо нохойнууд эртэ сагһаа нүүдэлшэ арадуудай ажабайдалда ехэхэн үүргэ дүүргэдэг байһаниинь мэдээжэ: гэр байдалынь сахиха, хони малынь адуулха, харууһалха, агнуурида, дайнда ябалсаха, эзэдээ аршалха, абарха.

Үндэһэн үүлтэрэй нохойнууд гурбан дэлгэрэнги янзада хубаарна: 

1. хара нохой (монгольский мастиф).
2. дүрбэлжэн нюдэтэй хотошо (сторожевая, 4-хглазая собака-волкодав).
3. шоно гарбалтай эрлииз (помесь собаки и волка). 



Мүн эдэ үүлтэрнүүдһээ гадна үндэһэн үүлтэрэй хари газарай нохойнуудтай холилдоһон (гибрид) нохойнууд байна: 
1.«үзэмчин» — Үбэр Монголой малшадай нохойтой холисо; 
2. «тайган» — түбэд нохой ба киргиз тайган нохойн холисо;
3. «Монгол тайган» — Оросой урда захын ба Дунда Азиин тайган (борзая) нохойтой холисо.

Буряад-монгол банхар нохойн түхэл шэнжэ — томо эрэ нохой мундаадаа (в холке) 65-75см, үлэгшэн нохой багашаг. Кавказай овчаркадал зантагар тархитай, бодонги шэхэтэй, яһаар томо, үргэн сээжэтэй, һүүлынь бага өөдөө хятайнхай. 4 нюдэтэй нохой «гурбан хадын саанаһаа муу хүнэй ерэхые мэдэдэг» гэжэ хэлсэдэг байгаа; орооной үедэ хүнэй нюдэнһөө холо хээгүүр ябадаг.



Үрзэгэр ута нооһониинь тэрэнэй эртэ урда сагай нохой байһыень гэршэлнэ. Түбэд, буряад, Монголой зүүн аймагуудай нохойнууд иимэ ехэ үһэ нооһорхог, үһэниинь һүүлһээ доошо 10-15 см. һанжажа бусайданхай байдаг. Хүзүүнэйнь шэрэлдэнхэй үһэ нооһониинь зорюута һамнагдадаггүй, юуб гэбэл, һэеы шэрдэгтэл болоһон нооһониинь шононуудтай тэмсэхэдэ, тэрэ арьятанай хурса араанһаа абардаг нэгэ аршань юм. Хабартаа эхэнэрнүүд нохойнгоо бэшэ тээхи хөөбэриинь һамнан абажа, утаһа һубижа нэхэдэг.

Үнгэ зүһэнь гэбэл, ехэнхидээ бэень хара үнгэтэй аад, гэдэһэндээ, һабартаа, һүүлдээ шаргал, мүн 2 нюдэн дээрээ хоёрдохи нюдэд мэтэ шара түхэреэнтэй (точконуудтай). Харин сээжэдээ сагаан толботой байбал, зүрхэтэй байдаг гэхэ. Иимэ сагаан толбонуудтай нохой тухай урданай үбгэд хүгшэд иигэжэ хэлэдэг һэн ха:

«Һү долёоһон шэнги хушуу сагаан, һүн дээрэ хэбтэһэн шэнги үбсүү сагаан, һүн дээрэ гэшхэһэн шэнги дүрбэн хүл дороо сагаан нохой маша һайн нохойн тэмдэг». 

Нэгэтэ иимэ сээжэдээ сагаантай нохой талада хони малаа адуулжа ябатараа, һүрэгтэнь добтолһон зургаан шонотой айхын аюулгүй тулалдаад, амиды гараһан гэхэ. Буряад-монгол банхарнуудай шоно дараһан ушарнууд олон байха.

Абари зангынь гэбэл, тус үүлтэрэй нохой хэрзэгы сухалтай, хүсэ шадал ехэтэй, абьяастай шуран, харуулшанай хүгжэнги мэдэрэлтэй (развиты сторожевые рефлексы). Ямбагүй, боро шэрхи. Эрхим шэнжэнь гэбэл, эзэндээ үнэн сэхэ, хорёо хотын, малай эрхим харуулшан, үгэ дууламгай, бэеэ барижа шадаха, эзэнэй «эди» гэжэ хэлээгүйдэнь, эдеэнэй ойроншье хүрэхэгүй дээдын шанар шэнжэтэй (благородный характер). Үдэртөө малаа адуулаад, тэрээгээр дүүрэхэгүй, һүниндөөшье оторо шагнаархан, малай байраһаа ямаршьеб абяанай гарабал, бодожо, хараашалха. Харин түбэдэй мастиф буряад нохойдо ороходоо, хони ямаандаа орохо, һарлаг үхэртөөшье добтолдог гэхэ.



Гүлгэ яагаад шэлэхэб? — нохойн үүлтэр һайн байхын тула, гүлгэдынь нягтаар шэлэжэ абаха хэрэгтэй: 
1. Хэлэниинь ба тангалайнь улаан байха ёһотой, сагаан байбал, удамынь һула тулюур, эреэн маряан зүһэтэй байха, тиимэһээ эмнихэ;. 
2. Һүүлэйнь үзүүр сагаан байбал, таһа сабшаха;
3. Хоншооройнь үзүүр улаан байбал, малда харша, барижа эдижэшье болохо;
4. Һүүлдээ сагаантай байбал, хулгайша, эзэнэйнгээ үгыдэ эдихэ юумэ хулууха;
5. Һүниндөө һүүлэйнгээ сагааниие хараад, хооһоор хусаха;
6. Хүзүүнэйнь араһаа бажуужа үргэхэдэ, гангинабал, аймхай тулюур байха; Харин эрхиржэ хэрзэгы байбал, зүрхэтэй байха;
7. Хажуушань унагаахада, аржаганабал, һайн нохой болохо;
8. Үндэр юумэнэй эрмэгтэ табихада, унаагүй һаа, һэргэг, һонор нохой болохо;
9. Ямар гүлгэн эхынгээ хүхэндэ түрүүн гүйжэ ошоноб, тэрэ абьяастай, шударгы болохо; 
10. Һүүлһээнь барижа үргэбэл, ёһотой буряад нохойн гүлгэн заагүй эрьелдээд, үргэгшын гарынь хазахаяа оролдохо;
11. Гүлгэнэй хойто хүлдэ 6-хи хюмһанай байбал, тэрэнииень уяхада, өөрөө хатажа унаха.Үгы гэбэл, хожом саһан дээгүүр ябахадань үбшэнтэй байха. Иигэжэ буряад зон нохойдоо эмээхэй, нохойнгоо элүүр энхэдэ анхаралаа хандуулдаг байһаниинь элирнэ.

Нохойн шүлһэн эмтэй домтой, нохой шархатабал, өөрөө өөрынгөө шарха долёогоод эдэгэдэг байһыень хүн ойлгонхой. Тиимэһээ зорюута нохойн шүлһэ суглуулдаг байһан. Нохойе хабшуу газарта хаагаад, хоншоорынь уяха, тиихэдэ шүлһэниинь ехээр гарадаг. Нохойн шүлһэн ямаршье адаһан шархануудые, хотын шарха (язва) аргалха шадалтай гэхэ.

Нохойтой холбоотой бэлгэ тэмдэгүүд (приметы) байдаг. Жэшээнь, нарайтай айл үхибүүнэйнгээ үендөө хүрэтэр гэртээ нохойн гүлгэ асараагүй һаань һайн байха, юуб гэбэл, үхибүүнэйнь ухаан нохойдо орошохо; эхэнэр зон өөрынгөө гэртэхинһээ нохой абахагүй; шоно агнахаяа ошоходоо, нохойнуудаа абангүй, һэмээхэн гэрһээ гаража ошохо; ногоо эдеэ һаань, бороо орохо; нохой улихадаа, муу ёротой: хүнэй нүгшэхэ, газар хүдэлхэ, түймэр болохо ба дайн дажарай эхилхые зүгнэхэ; уһа үгсэжэ ерэһэн нохой айлайда байрлахадаа, һайниие харадаг; нохойн шоношолжо гэгэхэдэ, улихада муу; нохой һалхи зүгнэхэдөө саһан дээрэ хүльбэрдэг; үлэгшэн нохойн айлда ерэжэ түрэбэл, һайниие харадаг; нохой, миисгэй хоёрой байдаг айлһаа зугадабал, үбдэхэ, үхэхые зүгнэдэг. 

Хэрэглэгдэһэн ном:
1)"Агинские буряты. История, традиции и культурное наследие«, Базаржаб Батомункин, Улан-Удэ, 2016 г. 
2) «Монгол ёс заншил», Р.Ганзориг, Р.Рэгзэндорж. 
3) мүн зарим тэды мэдээлэл шарайд омогой Наранцэцэгэй Төмөрзүрх үгэбэ.