Бальжан хатамнай бусаба гү?

XVI зуунжэлэй хоёрдохи хахадта хори буряад гарбалтай Бальжан хатан Бүүбэй Бэйлэ хаанай хүбүүн Дай хун тайжада хадамда үгтэжэ, албата зоноо абаад ошоһон. Тэрэ үеэр манжын хаашуул дайн дажар үүдхэхэнь, сэрэг суур суглуулхань гэжэ һураг дуулдаа. Бальжан хатан өөрынгөө албатаниие сэрэгһээ тэрьелүүлэн, Байгалай эрьеэр һууһан хори зонтоёо ниилэхэ зорилго урдаа табин, хойто зүг руу дабхиһан юм. Хойноһоонь намнаһан сэрэгые хэды дахин эрэлхэг зоригоор тулган тэхэрюулбэшье, дахяад сэрэгүүд эльгээгдэжэл байгаа. Һүүлшын сэрэгэй дүтэлхэдэ, Бальжан хатан арад зондоо иигэжэ хэлээ гэхэ: «Эдээндэ гансал би хэрэгтэйб, тиимэһээ таанарай намтай сугтаа дэмы хосорһоной хэрэг үгы, битнай бэеэ тушаажа үгэһүүб, таанар, арад зомни, ходоро хойшоо тэрьелжэ ошогты, тэндэ угсаатанараа уулзажа, үдэжэ, амгалан тайбан ажаһуугаарайт!» Албата арадынь хатанайнгаа үгэ дуулажа, уйлан, хайлан саашалһан гэхэ. Тэрэ сагһаа хойшо Бальжан хатанай нэрэ соло буряад арадтаа дурдагдаһан зандаа: тоогүй олон үгүүлэлнүүд, дуунууд, шүлэгүүд болон зүжэгүүд зохёогдожол байдаг. Зурагшье зурагдаһан, Бальжан хатанай нэрэ доро заһалай гоё хубсаһа хунар үндэһэтэнэй маягаар оёгдожо, үзэсхэлэндэ табигдадагшье. Мүн киношье буулгагдаһан, саашадаа уран һайханай полнометражна кино, мультфильмнүүдшье табигдаха байха.



2010 ондо Агын телевидениин редактор Хандажаб Будаевай һанаашалгаар «Бальжан хатан» гэһэн кинофильм буулгагдажа, тэрэнь «Алтаргана-2011» наадамда харуулагдаһан. Кинодо «Амар сайн» ансамблиин артистнар, гол рольдонь ансамблиин зүжэгшэн Жанна Дамдинова наадажа, харагшадай магтаалда хүртэһэн. 2019 ондо Б. Щукинай нэрэмжэтэ театральна училищиин буряад студиин оюутад «Тэрэниие Бальжан гэдэг һэн» гэжэ нэрэтэй дипломно зүжэг табиһан.



Харин һаяын сагта айхабтар һайхан үйлэ хэрэг тохёолдожо, олониитые ехэтэ баясуулаа, зүрхэ сэдьхэлынь доһолгоо. Манай бэлигтэй залуушуул: театральна режиссер Олег Юмов, композитор, дирижер Сарантуя Жалцанова-Дмитриева гэгшэд анха түрүүшын буряадай этно-рок оперо һанаашалан бэелүүлжэ, Буряад уласай байгуулагдаһаар 100 жэлэй ойн баяртай зорюулан, арад зондоо хэлэшэгүй ехэ бэлэг бариба ха юм! Тиин энэ зүжэгтөө Улаан-Үдынгөө бүхы театрнуудай зүжэгшэд, дуушад, хатаршад, хүгжэмшэдые суглуулжа, эб нэгэн коллектив болгожо шадаһаниинь юунһээшье сэнтэй, туйлай ехэ амжалта гээшэл. Юу хэлэхэб, үнэхөөр лэ гоё һайхан, мүнөө сагта таарама зүжэг найруулагдаба. Залуушуулнай бэрхэнүүд лэ байна даа, урдаа табиһан зорилгонуудаа ялас гэмээр бэелүүлхэ бурханһаа үгтэһэн бэлигтэйнүүд! Тус зүжэгые магтаагүй хүнүүд хомор. Этно-рок оперо «Бальжан-Хатан» Сергей Бахлаевай шүлэглэмэл поэмын удхаар найруулагдаа.



Режиссер — Олег Юмов, композитор, дирижер Сарантуя Жалцанова-Дмитриева, сценари бэшэгшэ — Надежда Мунконова, хубсаһан — Баярма Митупова, зурагаар шэмэглэгшэд — Сэсэг Дондокова, Чимита Зундуева, хоор хүтэлэгшэ Александр Саможапов, балед, хатар табигша Дарья Русина. Зүжэгтэ наадаха нюурнууд: Булжуухай — Буряадай арадай зүжэгшэд Билигма Ринчинова, Намжилма Цыбикжапова, Надежда Мунконова; Бальжан — Арюна Цыденова, Намжилма Цыбикжапова; Сагаан Лобсан (Хориин 11 эсэгын тайжа) — Буряад уласай арадай артист Баяр Бадмаев; Сорол (Бальжинын эхэ) — Буряад уласай арадай артист Галина Галсанова; Бүүбэй бэйлэ (солонгуудай тайжа) — Чимит Санжимитупов, Буряад уласай арадай артиса Арсалан Бидагаров; Дай хун тайжа — Чимит Дондоков, Бата Шойнжонов; Зэлмэ (Дай хун тайжын хойто эхэ) — Буряад уласай габьяатай артист, дуушад Мэдэгма Доржиева ба Сэсэг Аюшеева; Итаг (муу мэдээсэл асардаг, эхэнэрэй дүрэ абадаг шубуун) — Номин Цыренжапова; Болод (хори сэрэгшэ) — Тимур Болотов; Бадам (солонгуудай сэрэгэй жанжан) — Буряад уласай габьяата артист Дымбрыл Улзутуев гээд нааданад. Мүн энэ бүхы үзэгдэлнүүдые аялга хүгжэмөөр хангаһан оркестр: электро-гитара — Николай Сотников, бас-гитара — Гэсэр Холхоев, ударные и перкуссия — Бато Гуранов, сууха хуур и морин-хуур — Эрдэм Дымбрылов, буряадай 4 утаһата хуур — Марина Биликтуева, ятаг — Валентина Намдыкова, лимбэ — Виктория Ринчинова, эбэр-бүреэ — Амгалан Жамбалов. Мүн П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ колледжын хоор дуулажа, һүр жабхалан оруулһан байна. Хоорто дуулагшад: Н. Цыбикжапова, Н. Бадлуева, Д. Бардуева, Л. Мухтырова, М. Зандынова. Д. Мордовская, В. Балдоржиева, Н. Бадеева, В. Дементьева, Н. Нагаева, О. Седельникова, М. Зурбанов, Э. Мункуев, Б. Намсараев, Б. Очиров, Ц. Дамдинов, Л. Жамсуев, Л. Овчинников, Э. Галсанов гэгшэд. Тэрээнһээ гадна баледэй эдир хатарагшад зүжэгэй солбон нугархай хатараараа нюдэнэй шэмэг болоо. Баледэй хатаршад, ВСГИК-эй оюутад: С. Банзаракцаева, А. Гармаева, А. Панина, Н. Сотникова, А. Халбазыкова, А. Назарова, Л. Петрова,А. Васильева, Е. Баглаева, Д. Содномова, И. Степанов, Б. Баиров, К. Сафонов. Тус түүхэтэ үйлэ хэрэгые гэрэл зурагаар гэршэлэнгүй яалтайб? Фотографууд Нима Хибхенов и Туяа Ямпилова



Ялас гэмэ залуу ододойнгоо угсаатанайнгаа тугые дээрэ үргэжэ, урайни түүхэеэ иимэ һайханаар амилуулһандань «бароо! ухай!» гэжэ үнэн зүрхэнһөө магтая. Бальжан хатанай — Дай хунтайжын, Бүүбэй бэйлын, Зэлмэ хатанай ба бусадай рольнуудые залуу артистнарайнгаа гүйсэдхэн байхые харахадаа, эжэлүүдгүй, залуу наһандаа, мүн лэ иигэжэ зүрхэ сэдьхэлээ доһолгон, Дай хун тайжын дүрые тайзан дээрэ бэелүүлжэ байһанаа һанаандаа оруулааб.



1986 ондо Буряад уласай гүрэнэй шангай лауреад солотой Хэжэнгын аймагай арадай театрай тайзан дээрэ Доржо Эрдынеевэй «Бальжан хатан» гэһэн зүжэг табигдаһан юм. Найруулан табигша — Ород уласай соёл урлигай габьяата хүдэлмэрилэгшэ Ямпилова Елена Санжимитыповна, Бальжан хатан — Сэсэг Шойдокова, Буубэй бэйлэ — Виктор Мункин, Дай хан тайжа — Эрхэтэ Дарибазарон, Зэлмэ — Сэлмэг Цыренова, Хүүхэн гэгээн — Ринчин-Доржо Эрдынеев, удаган — Светлана Намжилон ба бусад наадаабди. Арадай театрай артистнар мэргэжэлтэ артистнууд бэшэ, өөр өөрын ажалтай зоншье һаа, тон оролдожо, үгэ юумээ сээжэлдэжэ, үдэшэ бүри репетицинүүдтээ дуратайгаар ябадаг һэмди. Эндэ ударидагшадаймнай габьяа ехэ һаабза, мүн зүжэгнайшье һонирхолтой, хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ дүтэ. Арад зоной альгаа ташажа, баярлажа байхые харахадаа, дэмы ажал хээгүйбди гэжэ һанахада урматай һэн. Ганса Хэжэнгэдээ зүжэгөө харуулаагүй, республикынгаа аймаг бүхэнөөр, Ага тойрог, Барнаул, Элистэ хотонуудаар, мүн Монгол оронооршье гастрольдо ябаһамди. Арадай театрнуудай фестивальнуудта хабаадалсажа, лауреадай нэрэ солодо хүртөөшьебди. Мүн Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Буряадаймнай драмтеатрай тус зүжэг 1980-аад онуудаар табиһаниинь мартагдашагүй. Алдар суута манай зүжэгшэн Лариса Ильинична Егоровагай Бальжан хатанай рольдо наадаһыень мүнөөшье болотор һанагдадаг юм. 

Иигэжэ үе бүриин бэлигтэн гар гарһаа дамжуулан, угаа уһанда хаянгүй, энжэ баялигаа сагай һалхяар хиидхүүлэнгүй, мартаһые һэргээжэ, һэргээһэнээ улам һайжаруулжа хүсэн түгэс ябахадань урматай даа.