Буряад Улас
Нютаг ороной нэрэнүүд (топонимика)
12 апреля 2022
871
Хорбоо дэлхэйдэ хүнүүд тогтон түбхинэһэн дайдынгаа хада уула, тала нуга, уһа мүрэнүүдтэ тааруу нэрэнүүдые олгодог.
Ажаһууһан газарһаа хобхорхо, нүүхэ ушарай гарабал, шэнэ эзэд тэрэ газарынь шэнээр нэрлэжэ гү, али хуушан нэрынь үлээбэшье, өөрынгөө хэлэндэ тааруулан хубилгадаг.
Зарим ушарта хубилгагдаһан нэрэнүүд ойлгохоор бэшэ, удха унгидань хүрэхэнь орёо. Хэр угһаа Байгал далайгаа тойроһон буряад дайдамнай янзын отог омогууд, яһатан бүриин субаһан, үймэһэн баян түүхэтэй газар. Тиимэһээ нютагай нэрэнүүдэй удхыень элирүүлхын тула ухаан бодолоо гүйлгэхэ, түүхэ домогой, эрдэм бэшэгэй абдар ханза уудалха хэрэг гараха байна.
Оршон сагта буряад нютагуудайнгаа газар уһанай нэрэнүүдые (топонимика бурятских местностей) шэнжэлдэг зон олошороо. Оросын буддын шажанай сангхын үүсхэлээр, соёлой ба гэгээрэлэй яамануудай дэмжэлгээр «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн түрэлхи хэлэеэ һэргээхэ зорилготой хэмжээ ябуулганууд хэдэн жэлэй туршада үнгэржэ байнхай. Тиин тэрээнһээ уламжалан нютаг нютагай аялгуу бүридхэгдэн, газар газарай нэрэнүүдэй удха шэнжэлхэ хүдэлмэри Буряад ФМ-радиогой харгалзалга доро Буряад ороной аймагуудаар хэгдэжэ захалаа юм. Тус уряа түрүүлэн тогтоон абаһан Ааланай, Барагханай, Галтайн, Хэжэнгын, Харланай, Чесаанын, Цагаатайн дунда һургуулинуудай, Улаан-Үдын 29-хи гимназиин багшанар энэ талаар эдэбхи абьяас харуулан, нютаг үгэнүүдэй, домогуудай, ара нэрэнүүдэй, газар уһанайнгаа нэрэнүүдэй толинуудые байгуулха хэрэгтэ эршэмтэй хабаадалсанад.
Хизаар ороноо шэнжэлхэ хэрэгтэ туһатай «Названия городов и сел Циркумбайкальского региона» гэжэ ном манай буряадай эрдэмтэд И.А. Дамбуев, Л.В. Шулунова гэгшэд 2005 ондо хэблүүлһэн байна.
«Циркумбайкальская» гэхэдээ «Байгалай түхэреэн (круг)» гэһэн удхатай. Байгал далайе тойроһон газар уһанай нэрэнүүдэй шэнжэлгэ соогоо эрдэмтэд олон зүйлнүүдые хараадаа абажа шэнжэлээ. «Топонимика» — (topos, греч. — место, onoma — имя, название) түби дэлхэйн нюруу дээрэхи газар уһанай нэрэнүүдые (географические названия) шэнжэлдэг эрдэм болоно. Бүмбэрсэгэй нюруу дээрэхи хада уула, уһа мүрэн, тала нуга, хото хүдөө нютагууд гү, али үгы бол, замбуулин сансарташье байһан юумэнүүд (объектнууд) өөр өөрын нэрэнүүдтэй:
Топонимууд заатагүй географиин, түүхын, этнографиин эрдэмүүдтэй холбоотой, мүн тэрэ үгэнүүд хэлэ бэшэгэй арга барилаар шудалагдаха байна. Газар уһанай жэнхэни буряад нэрэнүүдэй удханууд ойлгосотой: жэшээнь, Нарһата һуурин, Сагаан хада, Инзагата тосхон, Баянгол нютаг, Тэмээн уула, Могойто һуурин, Галуута нуур гэхэ мэтэ. Гэбэшье Яабалан дабаан (Яблоновый хребет) гэхэдэ, тэрэ алимтай (яблоко) ямаршье холбоогүй. Анхан карта табигшадай «ябагани дабаан» гэһэн буряад үгын холбоое буруу ойлгожо тэмдэглэһэнэйнь үрэ дүн гэхэ. Ойконимууд уг унгяараа хэлэнэй, бэшэлгын талаар олон янзын байдаг.
Жэшээнь, гол мүрэн, нуур тооромуудта хабаатай (отгидронимическа) ойконимууд:
1. тунгус хэлэтэ нэрэнүүд тэрэ зандаа: Алла, Суво, Уакит, Хорга, Ципикан, Читкан, Кыджимит, Чита г.м
2. палеоазиатска хэлэтэ уһа мүрэнэй нэрэнүүд: Акульшет, Тайшет, Черчет г.м.
3. самодийска нэрэтэй: Бада, Тальма, Батама, Барчим г.м.
4. түүрэг хэлэтэ нэрэтэй нуурнууд, мүрэнүүд: Байкал, Балакта, Джида, Карай, Карлук, Куда, Оёк, Олха, Орлик, Сорок, Эгита г.м.
5. монгол хэлэтэ нэрэтэй: Аляты, Баргузин, Едогон, Кундулун, Оймур, Оса, Харагун, Хойто-Гол, Цаган-Морин, Шара-Азарга, Шарза г.м.
6. славян хэлэтэ нэрэнүүд: Большая Речка (Ехэ Горхон), Гусиное Озеро (Галуута нуур), Каменка, Мишиха, Нестериха, Поперечное, Слюдянка, Топка г.м.
7. холиһон хэлэтэ нэрэнүүд: Верхний Шергольджин (Дээдэ Шаргалжин), Ингашет, Кимильтей, Котокель, Обуса (Үбэсэ), Хойто-Ага г.м.
8. славян хэлэнэй аффикснуудай тааралдалгатай: Ангарск, Витимский, Иркутск, Нерчинск, Выдрино г.м.
9. Ехэ бага хэмжүүр, орон зайн холо ойрые зааһан лексико-синтаксическа байгуулгатай: Малый Куналей (Бага Хунила), Ехэ Цаган, Доодо-Бургалтай, Дээдэ-Үдэ г.м.
Прибайкалиин гидронимууд Карай, Оёк, Куда, Хайта, Илга, Чочуй, Аргада, Котокель, Байкал гэхэ мэтэ түүрэг хэлэтэй курыкануудай үгэһэн нэрэнүүд ха. Зарим гидронимууд яхад хэлэн дээрэ гэхээр: «Илим» гэхэдээ, яхадаар «урдахи, зүүн тээхи» гэһэн удхатай. Аргада — баруун, Туруктас — хабсагайн тэбтэг (уступ скалы), Чочуй — бүлюу (точило), Чара — гүйхэн (мелководная), Тулун — хүнды (долина), Эгита — уһан соохи хонхосог, сүнхээг (вымоина, яма), Томпа — эрьюулгэ (водоворот).
Зүүн Саяанай гидронимууд Хадата Алтай Горный Алтай), Тувагай алтаетелесскэ түүрэгүүдтэй холбоотой: Сорок, тув. — үндэр хадын хужар (солонец), Орлик, тув.«өөр» — мал һүрэг, адуун), Балакта, тюрк. — загаһата (рыбная).
Байгалай үмэнэхи талата нютагуудаар саг бүридэ элдэб гарбалай нүүдэлшэ малша арадууд ажаһууһан ушарһаа, иимэ отгидронимическа ойконимууд дайралдана. Жэшээнь, Джида гэжэ үгын удха хэдэн тээшэ абаашагдана: джида, тюрк. — нарин набшаһата ургамал (лох узколистный), мүн иимэл адлирхуу бэшэгтэй, нэгэ удхатай жигде, кирг., игде туркм., жийда узб., жиду каз., жигде уйг., жийде каракалп., жигд халха монгол ба хальмаг үгэнүүд байна.
Түүрэг хэлэтэ ойконимууд ехэнхидээ — да, — га аффикстай: Зада, Када, Карда, Яда, Андога, Бидога, Идыга, Тудыга, Турига г.м.
Орон нютагуудта нэрэ үгэлгын удхань 2 гол шалтагаанһаа дулдыдана: 1) физико-географическа шэнжэнүүдынь харуулһан 2) хүнэй һуудал байдал, ажаябуулгаһаа дулдыдаһан. Газарай тэгшэ тобогор, хонхорые зааһан нэрэнүүд: Энхэ-Тала (бур.), Тулун (якут), Алыгджер (тоф.) — тэгшэ газар (равнина); Ара-Хангил, Дабаата, Добо-Ёнхор (бур.), Укыр, Укурей (эвенк.) — возвышенность, Хайта (якут) — утес, скала, Боом (тюрк.) — скала, Ербогачен, Букакача (эвенк.) — голец, сопка.
Ургамал ногоон, ой модон, ан амитан, шубуу шонхор, хорхой шумуулайшье нэрээр мүн нэрлэгдээ: Хасуурта (бур.) — ель, Ашанга (асикта — эвенк.) — ель, еловый, Кулинда (эвенк.) — могой-змея, Турка (эвенк.), Омулевка (ород) — омуль, Хурейта, Хурингда (эвенк.) — хури-сиг, Нирунгда — ниру-хариус, Сулхара (эвенк.), Унэгэтэй (бур.) — үнэгэн-лиса, Анамакит (эвенк.) — лось-бык, Улюкчикан (эвенк.) — хэрмэн-белка, Моты (эвенк.) — лось, Зоргол (бур.) — жэлтэй буга- годовалый изюбр,Тарбажи, Тарбазитуй (бур.) — ойн бүргэд-лесной орел, Татаурово (бур.) — татуур-заводь, затон, Олонки (эвенк.) — олонно-брод, Качуг (эвенк.) — кочо-излучина гэхэ мэтэ. Ород, буряад үгэнүүдтэй нэрэнүүд олон, тэдэнэй удха ойлгосотой.
Хүнэй ажабайдалда: гэр һуудалай зүйлнүүд, сэдьхэлэй байдалай, мэргэжэл зиндаа, хамаг ажаябуулгада хабаатай нэрэнүүд: Галтай, Алташа, Улаан Малшан, Адуун-Шулуун, Обоото, Сахюурта, Слюдянка, Рудногорск, Билютай (бүлюутэ), Челутай (шулуута), Селендума (дүүмэ), Бурсомон, Жаргаланта, Үлзытэ, Атамановка, Солдатское, Комсомольское гэхэ мэтэ.
Байгал далайн ара үбэрөөр мянга түмэн жэлэй хугасаада тоогүй олон арадуудай ажаһууһаниинь элитэ. Тэдэнэй түүхэ, хэлэ, мүн тойроод байһан байгаалиин алибаа шэнжэнүүдые шэнгээһэн орон нютагай нэрэнүүд тон һонирхолтой, тэдэниие шэнжэлжэ, гүн удхыень тайлаха һэдэб оролдолго һайшаалтай.
Хэрэглэгдэһэн ном, зурагууд: «Названия городов и сел Циркумбайкальского региона», И.А. Дамбуев, Л.В. Шулунова, Улан-Удэ, 2005 г.; «Историко-культурный атлас Бурятии», 2001 г.; сахим сүлжээн.
Зарим ушарта хубилгагдаһан нэрэнүүд ойлгохоор бэшэ, удха унгидань хүрэхэнь орёо. Хэр угһаа Байгал далайгаа тойроһон буряад дайдамнай янзын отог омогууд, яһатан бүриин субаһан, үймэһэн баян түүхэтэй газар. Тиимэһээ нютагай нэрэнүүдэй удхыень элирүүлхын тула ухаан бодолоо гүйлгэхэ, түүхэ домогой, эрдэм бэшэгэй абдар ханза уудалха хэрэг гараха байна.
Оршон сагта буряад нютагуудайнгаа газар уһанай нэрэнүүдые (топонимика бурятских местностей) шэнжэлдэг зон олошороо. Оросын буддын шажанай сангхын үүсхэлээр, соёлой ба гэгээрэлэй яамануудай дэмжэлгээр «Эхэ хэлэн — манай баялиг» гэһэн түрэлхи хэлэеэ һэргээхэ зорилготой хэмжээ ябуулганууд хэдэн жэлэй туршада үнгэржэ байнхай. Тиин тэрээнһээ уламжалан нютаг нютагай аялгуу бүридхэгдэн, газар газарай нэрэнүүдэй удха шэнжэлхэ хүдэлмэри Буряад ФМ-радиогой харгалзалга доро Буряад ороной аймагуудаар хэгдэжэ захалаа юм. Тус уряа түрүүлэн тогтоон абаһан Ааланай, Барагханай, Галтайн, Хэжэнгын, Харланай, Чесаанын, Цагаатайн дунда һургуулинуудай, Улаан-Үдын 29-хи гимназиин багшанар энэ талаар эдэбхи абьяас харуулан, нютаг үгэнүүдэй, домогуудай, ара нэрэнүүдэй, газар уһанайнгаа нэрэнүүдэй толинуудые байгуулха хэрэгтэ эршэмтэй хабаадалсанад.
Хизаар ороноо шэнжэлхэ хэрэгтэ туһатай «Названия городов и сел Циркумбайкальского региона» гэжэ ном манай буряадай эрдэмтэд И.А. Дамбуев, Л.В. Шулунова гэгшэд 2005 ондо хэблүүлһэн байна.
«Циркумбайкальская» гэхэдээ «Байгалай түхэреэн (круг)» гэһэн удхатай. Байгал далайе тойроһон газар уһанай нэрэнүүдэй шэнжэлгэ соогоо эрдэмтэд олон зүйлнүүдые хараадаа абажа шэнжэлээ. «Топонимика» — (topos, греч. — место, onoma — имя, название) түби дэлхэйн нюруу дээрэхи газар уһанай нэрэнүүдые (географические названия) шэнжэлдэг эрдэм болоно. Бүмбэрсэгэй нюруу дээрэхи хада уула, уһа мүрэн, тала нуга, хото хүдөө нютагууд гү, али үгы бол, замбуулин сансарташье байһан юумэнүүд (объектнууд) өөр өөрын нэрэнүүдтэй:
ойконимы — хүнүүдэй ажаһуудаг газарнууд;
гидронимы — уһа гол, нуур далайнууд;
оронимы — газарай үндэр набтарнууд;
комонимы — хүдөөгэй тосхон һууринууд;
космонимы — түби дээрэхи бэшэ зүйлнүүд;
тионимы — хото городууд;
пелагонимы — далайнууд;
лимнонимы — нуурнууд;
гелонимы — намагууд;
потамонимы — мүрэн голнууд гэхэ мэтэ.
Топонимууд заатагүй географиин, түүхын, этнографиин эрдэмүүдтэй холбоотой, мүн тэрэ үгэнүүд хэлэ бэшэгэй арга барилаар шудалагдаха байна. Газар уһанай жэнхэни буряад нэрэнүүдэй удханууд ойлгосотой: жэшээнь, Нарһата һуурин, Сагаан хада, Инзагата тосхон, Баянгол нютаг, Тэмээн уула, Могойто һуурин, Галуута нуур гэхэ мэтэ. Гэбэшье Яабалан дабаан (Яблоновый хребет) гэхэдэ, тэрэ алимтай (яблоко) ямаршье холбоогүй. Анхан карта табигшадай «ябагани дабаан» гэһэн буряад үгын холбоое буруу ойлгожо тэмдэглэһэнэйнь үрэ дүн гэхэ. Ойконимууд уг унгяараа хэлэнэй, бэшэлгын талаар олон янзын байдаг.
Жэшээнь, гол мүрэн, нуур тооромуудта хабаатай (отгидронимическа) ойконимууд:
1. тунгус хэлэтэ нэрэнүүд тэрэ зандаа: Алла, Суво, Уакит, Хорга, Ципикан, Читкан, Кыджимит, Чита г.м
2. палеоазиатска хэлэтэ уһа мүрэнэй нэрэнүүд: Акульшет, Тайшет, Черчет г.м.
3. самодийска нэрэтэй: Бада, Тальма, Батама, Барчим г.м.
4. түүрэг хэлэтэ нэрэтэй нуурнууд, мүрэнүүд: Байкал, Балакта, Джида, Карай, Карлук, Куда, Оёк, Олха, Орлик, Сорок, Эгита г.м.
5. монгол хэлэтэ нэрэтэй: Аляты, Баргузин, Едогон, Кундулун, Оймур, Оса, Харагун, Хойто-Гол, Цаган-Морин, Шара-Азарга, Шарза г.м.
6. славян хэлэтэ нэрэнүүд: Большая Речка (Ехэ Горхон), Гусиное Озеро (Галуута нуур), Каменка, Мишиха, Нестериха, Поперечное, Слюдянка, Топка г.м.
7. холиһон хэлэтэ нэрэнүүд: Верхний Шергольджин (Дээдэ Шаргалжин), Ингашет, Кимильтей, Котокель, Обуса (Үбэсэ), Хойто-Ага г.м.
8. славян хэлэнэй аффикснуудай тааралдалгатай: Ангарск, Витимский, Иркутск, Нерчинск, Выдрино г.м.
9. Ехэ бага хэмжүүр, орон зайн холо ойрые зааһан лексико-синтаксическа байгуулгатай: Малый Куналей (Бага Хунила), Ехэ Цаган, Доодо-Бургалтай, Дээдэ-Үдэ г.м.
Прибайкалиин гидронимууд Карай, Оёк, Куда, Хайта, Илга, Чочуй, Аргада, Котокель, Байкал гэхэ мэтэ түүрэг хэлэтэй курыкануудай үгэһэн нэрэнүүд ха. Зарим гидронимууд яхад хэлэн дээрэ гэхээр: «Илим» гэхэдээ, яхадаар «урдахи, зүүн тээхи» гэһэн удхатай. Аргада — баруун, Туруктас — хабсагайн тэбтэг (уступ скалы), Чочуй — бүлюу (точило), Чара — гүйхэн (мелководная), Тулун — хүнды (долина), Эгита — уһан соохи хонхосог, сүнхээг (вымоина, яма), Томпа — эрьюулгэ (водоворот).
Зүүн Саяанай гидронимууд Хадата Алтай Горный Алтай), Тувагай алтаетелесскэ түүрэгүүдтэй холбоотой: Сорок, тув. — үндэр хадын хужар (солонец), Орлик, тув.«өөр» — мал һүрэг, адуун), Балакта, тюрк. — загаһата (рыбная).
Байгалай үмэнэхи талата нютагуудаар саг бүридэ элдэб гарбалай нүүдэлшэ малша арадууд ажаһууһан ушарһаа, иимэ отгидронимическа ойконимууд дайралдана. Жэшээнь, Джида гэжэ үгын удха хэдэн тээшэ абаашагдана: джида, тюрк. — нарин набшаһата ургамал (лох узколистный), мүн иимэл адлирхуу бэшэгтэй, нэгэ удхатай жигде, кирг., игде туркм., жийда узб., жиду каз., жигде уйг., жийде каракалп., жигд халха монгол ба хальмаг үгэнүүд байна.
Түүрэг хэлэтэ ойконимууд ехэнхидээ — да, — га аффикстай: Зада, Када, Карда, Яда, Андога, Бидога, Идыга, Тудыга, Турига г.м.
Орон нютагуудта нэрэ үгэлгын удхань 2 гол шалтагаанһаа дулдыдана: 1) физико-географическа шэнжэнүүдынь харуулһан 2) хүнэй һуудал байдал, ажаябуулгаһаа дулдыдаһан. Газарай тэгшэ тобогор, хонхорые зааһан нэрэнүүд: Энхэ-Тала (бур.), Тулун (якут), Алыгджер (тоф.) — тэгшэ газар (равнина); Ара-Хангил, Дабаата, Добо-Ёнхор (бур.), Укыр, Укурей (эвенк.) — возвышенность, Хайта (якут) — утес, скала, Боом (тюрк.) — скала, Ербогачен, Букакача (эвенк.) — голец, сопка.
Ургамал ногоон, ой модон, ан амитан, шубуу шонхор, хорхой шумуулайшье нэрээр мүн нэрлэгдээ: Хасуурта (бур.) — ель, Ашанга (асикта — эвенк.) — ель, еловый, Кулинда (эвенк.) — могой-змея, Турка (эвенк.), Омулевка (ород) — омуль, Хурейта, Хурингда (эвенк.) — хури-сиг, Нирунгда — ниру-хариус, Сулхара (эвенк.), Унэгэтэй (бур.) — үнэгэн-лиса, Анамакит (эвенк.) — лось-бык, Улюкчикан (эвенк.) — хэрмэн-белка, Моты (эвенк.) — лось, Зоргол (бур.) — жэлтэй буга- годовалый изюбр,Тарбажи, Тарбазитуй (бур.) — ойн бүргэд-лесной орел, Татаурово (бур.) — татуур-заводь, затон, Олонки (эвенк.) — олонно-брод, Качуг (эвенк.) — кочо-излучина гэхэ мэтэ. Ород, буряад үгэнүүдтэй нэрэнүүд олон, тэдэнэй удха ойлгосотой.
Хүнэй ажабайдалда: гэр һуудалай зүйлнүүд, сэдьхэлэй байдалай, мэргэжэл зиндаа, хамаг ажаябуулгада хабаатай нэрэнүүд: Галтай, Алташа, Улаан Малшан, Адуун-Шулуун, Обоото, Сахюурта, Слюдянка, Рудногорск, Билютай (бүлюутэ), Челутай (шулуута), Селендума (дүүмэ), Бурсомон, Жаргаланта, Үлзытэ, Атамановка, Солдатское, Комсомольское гэхэ мэтэ.
Байгал далайн ара үбэрөөр мянга түмэн жэлэй хугасаада тоогүй олон арадуудай ажаһууһаниинь элитэ. Тэдэнэй түүхэ, хэлэ, мүн тойроод байһан байгаалиин алибаа шэнжэнүүдые шэнгээһэн орон нютагай нэрэнүүд тон һонирхолтой, тэдэниие шэнжэлжэ, гүн удхыень тайлаха һэдэб оролдолго һайшаалтай.
Хэрэглэгдэһэн ном, зурагууд: «Названия городов и сел Циркумбайкальского региона», И.А. Дамбуев, Л.В. Шулунова, Улан-Удэ, 2005 г.; «Историко-культурный атлас Бурятии», 2001 г.; сахим сүлжээн.