Буряад Улас
Арадайнгаа дуу аялгалан татахал даа
15 июля 2021
983
Уужам хүхэ ногоон талаараа уняартан, баян бардамаар айлшадаа угтадаг Түгнын талын шэмэг нютагуудай нэгэн Хошуун-Үзүүр холын түүхэтэй юм.
«Чингис хаанай үедэ Түгнын дайда Буура хээрэ гэжэ нэрлэгдэдэг байгаа. Тиихэ сагта гурбан отог мэргэдүүдэй гол отогоорхиниинь Түгные голлон hуудаг, харин Сагаан дабаанай үбэртэ, бар тайгын захада мэргэдүүдэй хаанай ордон оршодог байhан» гэжэ уран зохёолшо Сергей Доржиев «Түхэреэн сагаан Түгнэ» гэжэ уянгата найруулга соогоо бэшэнэ.
Сергей Доржиев
Лойлонго зааринай басаган Эрхэжээн, сууда ороhон Абжаа удаган тухай иигэжэ бэшэнэ: «Тоонто нютагынь Хошуун-Үзүүрэй баруун тээхэнэ мандайн hуудаг Баян Улаан уулын баруун тээхи Хүхын Булагай аманда оршодог үлзы hайхан Уляангирта нютаг юм. Абжаа удаган үндэр ухаан бодолтой, үргэн hанаа сэдьхэлтэй, холо ойрые хараха бэлиг ехэтэй, сэбэрhээ сэбэр, гоохон hайхан дангина бэлэй! Нэгэдүгээр Петр хаанда 1702 ондо Москва хото зорижо ошоhон хори буряадуудай одо сахюусаниинь, газаршан, заабаришаниинь боложо, hайн дураараа ябалсаhан. Тэрэ үедэ буряад арадай ...дайсадта хашуулжа, хюдуулжа, одоо галабаа эрьен байхада, ...арад зонойнгоо гэрэлтэ ерээдүйн түлөө ами наhаяа үгэhэн Абжаа ехэ удаган, Эрхэжээхэн басаган!»
Уран зохёолшын магтан түүрээhэн түүхэтэ нэрэ солотоной хажууда Хошуун-Үзүүр нютагаа суурхуулhан баатар, мэргэн буудагша Цырендаша Доржиевые нэрлэе. Баатар мэргэн Ц.Доржиевай нэрэ нютагай үйлсэдэ үгтэнхэй, мүн геройдо хүшөө Соёлой байшанай хажууда бодхоогдонхой.
Хошуун-Үзууртэ Соёлой байшан 2015 ондо баригдаа hэн. Харин хоёр хахад жэлэй саана тодхор боложо, түймэртэ шаташоо бэлэй.
Нютагай эдэбхитэй зон хамhажа, арадай барилгын гуримаар шэнэ клуб бодхооhон байна. Гэбэшье, брус модоор баригдаhан ханануудынь годиигоод, үhээнь гантатараа хатаад, зай забhартай болошоо hэн.
Клуб соохи мебель, хэрэгсэл түхеэрэлгэнүүдые хажуудахи hургуулиин байшанда зөөхэ баатай болоо hэн.
«Соёл» гэжэ үндэhэн түсэлэй ашаар Хошуун-Үзүүрэй Соёлой байшан hэльбэн шэнэлэгдэхэ болоhон юм. Соёлой байшанай захирал Алексей Леонидович Алексеев иигэжэ хөөрэнэ:
— Федеральна бюджедhээ 3 104 770 түхэриг, Буряад Уласай мүнгэн hангhаа 198180 түхэриг энэ хэрэгтэ hомологдоо. Конкурсын гуримаар ООО «Интерстрой БК» (захиралынь Чингис Эрдынеевич Базаров) шүүгээд, барилга түлэг дундаа эршэтэй ябуулагдана.
Ханануудыень шэнэлээд, газаа, досоо талаhаань бүреэдэнэ. Хушалта, хушалтын hарабша, фронтон мэтые хуу шэнэлнэ. Шаланууд дээрэ линолеум дэлгэгдэхэ. Гол танхимые үлгэмэл үhээ шэмэглэхэ.
Барилгын ажал гол түлэб дүүрэнтэжэ байна. Түймэрhөө hэргылгын түхеэрэлгэ, зайн галаар хангалгын түхеэрэлгэ тодхохо нарин ажал ээлжээнээ хүлеэнэ. Намар тээшэ хэлсэгдэhэн түсэбөөр ажалаа дүүргэжэ, Соёлой шэнэлэгдэhэн байшан үүдэеэ сэлихэ гээд ехэтэ найданабди.
Өөрын байшангүй болоhон ушарhаа нютагай зоной hайн дуранай уран hайханай бүлгэмүүд ажалаа зогсоогоо. «Арадай» гэжэ үндэр нэрэтэй «Түгнын толон» театрнай, арадай дуунай бүлгэм наhажаал нютагаархидые эблүүлдэг байгаа. Гадна хатарай бүлгэм, уран гартанай бүлгэм, спортивна бүлгэмүүд Соёлой байшанда хүдэлдэг hэн. Заhабарилгын ажалай дүүрэхэдэ, хамтадаа сугларжа, дуратай хэрэгээ эрмэлзэл шударгыгаар үргэлжэлүүлхэбди, — гээд А.Л.Алексеев батаар найдан хэлэнэ hэн.
Режиссер Пагба Жамьянович Цыбановай тэрэ үедэ хүтэлдэг «Түгнын толон» театр республикадаа суутай бэлэй. Арадай уран бэлигэй Бүхэсоюзна харалганай илагша-лауреадай хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн театр тухай hураг суу холо ойгуур таранхай hэн.
Нютагай солото хүнүүдэй зэргэдэ арадай поэт Гунга Чимитовые нэрлэе. Хүүгэдтэ зорюулагдаhан зохёолнуудыень тооложо барашагүй. Баснинуудынь буряад уран зохёолдо онсо hуури эзэлдэг.
Ородой болон хилын саанахи орёо удхата зохёолнууд (Гоголь, Островский, Горький, Шекспир), мүн Ш.Руставелиин «Барасай арhа хэдэрhэн баатар» гэhэн поэмэ тэрэнэй ашаар буряадаар зэдэлээ.
«Монголой нюуса тобшо», И.Калашниковай «Шуhата зэбүүн саг», С.Эрдэниин «Хойто наhандаа уулзахабди», япон зохёолшо Иноуэ Ясушын «Бүртэ шоно», «Орос гүрэн тухай зүүдэн» болон бусад зохёолнуудые оршуулhан габьяатай.
Гунга Чимитов
Буддын айладхаhан 108 ботиhоо бүридэhэн «Ганжуурай» бүридэлдэ ородог «Үльгэрэй далай» судар наhанайнгаа нүхэр Цыпилма Доржиевнатай хамта оршуулаа hэн.
Аймшагтай хамшаг үбшэнтэй тэмсэжэ байhан мүнөө үеын зондо хандаhан мэтэ, сэдьхэлэй сэсэн үгэнүүдые зорюулhан арадай поэдэй захяа-мүрнүүдыень уншая:
Зоригжожо барандаа
Зорилгоёо тодолоеы,
Дайралдаhан бэрхэшээлы
Дабхар хүсөөр дабаеы!
Эрьехэл даа, hайхан саг,
Һэргэхэл даа, байдалнай,
Зэдэлхэл даа, хонгёо дуун,
Тэхэрихэл даа, жаргалнай. («Сагай байдал хайшаахам даа?»)
Шэнэ hайхан Соёлойнгоо байшанда Хошуун-Үзүүрэй зон арадай театрайнгаа ажал hэргээжэ, арбан хургаа адхалсан, аягтай гоёор хатарха, арадайнгаа hайхан дууе аялгалан татахал байха.
Сергей Доржиев
Лойлонго зааринай басаган Эрхэжээн, сууда ороhон Абжаа удаган тухай иигэжэ бэшэнэ: «Тоонто нютагынь Хошуун-Үзүүрэй баруун тээхэнэ мандайн hуудаг Баян Улаан уулын баруун тээхи Хүхын Булагай аманда оршодог үлзы hайхан Уляангирта нютаг юм. Абжаа удаган үндэр ухаан бодолтой, үргэн hанаа сэдьхэлтэй, холо ойрые хараха бэлиг ехэтэй, сэбэрhээ сэбэр, гоохон hайхан дангина бэлэй! Нэгэдүгээр Петр хаанда 1702 ондо Москва хото зорижо ошоhон хори буряадуудай одо сахюусаниинь, газаршан, заабаришаниинь боложо, hайн дураараа ябалсаhан. Тэрэ үедэ буряад арадай ...дайсадта хашуулжа, хюдуулжа, одоо галабаа эрьен байхада, ...арад зонойнгоо гэрэлтэ ерээдүйн түлөө ами наhаяа үгэhэн Абжаа ехэ удаган, Эрхэжээхэн басаган!»
Уран зохёолшын магтан түүрээhэн түүхэтэ нэрэ солотоной хажууда Хошуун-Үзүүр нютагаа суурхуулhан баатар, мэргэн буудагша Цырендаша Доржиевые нэрлэе. Баатар мэргэн Ц.Доржиевай нэрэ нютагай үйлсэдэ үгтэнхэй, мүн геройдо хүшөө Соёлой байшанай хажууда бодхоогдонхой.
Хошуун-Үзууртэ Соёлой байшан 2015 ондо баригдаа hэн. Харин хоёр хахад жэлэй саана тодхор боложо, түймэртэ шаташоо бэлэй.
Нютагай эдэбхитэй зон хамhажа, арадай барилгын гуримаар шэнэ клуб бодхооhон байна. Гэбэшье, брус модоор баригдаhан ханануудынь годиигоод, үhээнь гантатараа хатаад, зай забhартай болошоо hэн.
Клуб соохи мебель, хэрэгсэл түхеэрэлгэнүүдые хажуудахи hургуулиин байшанда зөөхэ баатай болоо hэн.
«Соёл» гэжэ үндэhэн түсэлэй ашаар Хошуун-Үзүүрэй Соёлой байшан hэльбэн шэнэлэгдэхэ болоhон юм. Соёлой байшанай захирал Алексей Леонидович Алексеев иигэжэ хөөрэнэ:
— Федеральна бюджедhээ 3 104 770 түхэриг, Буряад Уласай мүнгэн hангhаа 198180 түхэриг энэ хэрэгтэ hомологдоо. Конкурсын гуримаар ООО «Интерстрой БК» (захиралынь Чингис Эрдынеевич Базаров) шүүгээд, барилга түлэг дундаа эршэтэй ябуулагдана.
Ханануудыень шэнэлээд, газаа, досоо талаhаань бүреэдэнэ. Хушалта, хушалтын hарабша, фронтон мэтые хуу шэнэлнэ. Шаланууд дээрэ линолеум дэлгэгдэхэ. Гол танхимые үлгэмэл үhээ шэмэглэхэ.
Барилгын ажал гол түлэб дүүрэнтэжэ байна. Түймэрhөө hэргылгын түхеэрэлгэ, зайн галаар хангалгын түхеэрэлгэ тодхохо нарин ажал ээлжээнээ хүлеэнэ. Намар тээшэ хэлсэгдэhэн түсэбөөр ажалаа дүүргэжэ, Соёлой шэнэлэгдэhэн байшан үүдэеэ сэлихэ гээд ехэтэ найданабди.
Өөрын байшангүй болоhон ушарhаа нютагай зоной hайн дуранай уран hайханай бүлгэмүүд ажалаа зогсоогоо. «Арадай» гэжэ үндэр нэрэтэй «Түгнын толон» театрнай, арадай дуунай бүлгэм наhажаал нютагаархидые эблүүлдэг байгаа. Гадна хатарай бүлгэм, уран гартанай бүлгэм, спортивна бүлгэмүүд Соёлой байшанда хүдэлдэг hэн. Заhабарилгын ажалай дүүрэхэдэ, хамтадаа сугларжа, дуратай хэрэгээ эрмэлзэл шударгыгаар үргэлжэлүүлхэбди, — гээд А.Л.Алексеев батаар найдан хэлэнэ hэн.
Режиссер Пагба Жамьянович Цыбановай тэрэ үедэ хүтэлдэг «Түгнын толон» театр республикадаа суутай бэлэй. Арадай уран бэлигэй Бүхэсоюзна харалганай илагша-лауреадай хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн театр тухай hураг суу холо ойгуур таранхай hэн.
Нютагай солото хүнүүдэй зэргэдэ арадай поэт Гунга Чимитовые нэрлэе. Хүүгэдтэ зорюулагдаhан зохёолнуудыень тооложо барашагүй. Баснинуудынь буряад уран зохёолдо онсо hуури эзэлдэг.
Ородой болон хилын саанахи орёо удхата зохёолнууд (Гоголь, Островский, Горький, Шекспир), мүн Ш.Руставелиин «Барасай арhа хэдэрhэн баатар» гэhэн поэмэ тэрэнэй ашаар буряадаар зэдэлээ.
«Монголой нюуса тобшо», И.Калашниковай «Шуhата зэбүүн саг», С.Эрдэниин «Хойто наhандаа уулзахабди», япон зохёолшо Иноуэ Ясушын «Бүртэ шоно», «Орос гүрэн тухай зүүдэн» болон бусад зохёолнуудые оршуулhан габьяатай.
Гунга Чимитов
Буддын айладхаhан 108 ботиhоо бүридэhэн «Ганжуурай» бүридэлдэ ородог «Үльгэрэй далай» судар наhанайнгаа нүхэр Цыпилма Доржиевнатай хамта оршуулаа hэн.
Аймшагтай хамшаг үбшэнтэй тэмсэжэ байhан мүнөө үеын зондо хандаhан мэтэ, сэдьхэлэй сэсэн үгэнүүдые зорюулhан арадай поэдэй захяа-мүрнүүдыень уншая:
Зоригжожо барандаа
Зорилгоёо тодолоеы,
Дайралдаhан бэрхэшээлы
Дабхар хүсөөр дабаеы!
Эрьехэл даа, hайхан саг,
Һэргэхэл даа, байдалнай,
Зэдэлхэл даа, хонгёо дуун,
Тэхэрихэл даа, жаргалнай. («Сагай байдал хайшаахам даа?»)
Шэнэ hайхан Соёлойнгоо байшанда Хошуун-Үзүүрэй зон арадай театрайнгаа ажал hэргээжэ, арбан хургаа адхалсан, аягтай гоёор хатарха, арадайнгаа hайхан дууе аялгалан татахал байха.