Буряад Улас
Буряадуудай дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээнүүд тухай
26 июня 2017
1267
Хүн болбол өөрыгөө бусад зонтой адлидхан нэгэдхэхэ гү, али тэдээнһээ онсолон илгаруулха хэдэн олон аргануудтай гэхээр юм. Энэ талаар тэрэ өөрыгөө тоонто нютагаараашье, мүнөө һууһан газараараашье ба үндэһэтэнэйнгөө бүрилдэһэн гү, али анхан эзэлһэн дэбисхэрээршье тодорхойлхо аргатай. Тиимэһээ хүн ба арад бүхэн дундаа дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын өөһэд өөһэдын хэдэн өөрсэ хэмжээнүүдые бии болгоһон байдаг. Иимэ хэмжээнүүдынь бүхы наһаараа нэгэ нютагта һууһан зондо ехэ үзэгдэдэггүй гү, али ойлгогдодоггүй һаа, хэн нэгэнэй хари зоной дунда гү, али холо ойрын ондоо нютагуудта ябахадань, заабол уридшалан элиржэ эхилдэг гуримтай.
Буряадууд болбол анхан сагһаа Байгал шадархи газар эзэлжэ, бусад ойн болон талын зонтой хаяа хадхан дүтөөр харилсабашье, ХVII — ХVIII — дахи зуун жэлнүүдтэ бусад монголшуудһаань илгархадаа, бэеэ дааһан нэгэ бүхэли арад боложо шадаа. Тэдэнэй бүридэлдэ монгол, тюрк, хамниган г. м. болон бусад зоной янза бүриин таһардаһанууд бүлэг бүлэгөөрөө оробошье, үндэһэ яһатанай голыень «Гушан гурбан галабай Ара Монголой арюун дайдын» булагад, эхирэд, хори ба хонгоодор гэжэ дүрбэн уул угсаатан табяа гэжэ мэдээжэ. Энээн тухай олонхи буряад шудалал үзэдэг эрдэмтэд бэшэһэн, тодорхойлһон байдаг. Бидэшье өөһэдын ажалнуудтаа уг гарбалай аман ба бэшэмэл баримтануудые шэнжэлхэдээ, буряад уул угсаатануудай иимэ бүрилдэл тухай нэгэнтэ бэшэ тэмдэглэһэн байнабди.
Буряадуудай олонхинь Түб Азиин талын тайзан дээрэ хунну уласһаа эхилээд, сяньби, табгач, жужань, тюрк, уйгур, кыргыз, кидань, чжурчжэнь, монгол г. м. зоной өөһэд өөһэдын багахан ханлигуудые болон ехэ хаан түрэнүүдые байгуулха үедэ тэдэнэй мэдэлдэ ороһон гү, али зарим ушартаа эхэ газарһаа гаража, ондоо нютагуудта саг зуура һуубашье, «Ара Монголой арюун дайдаяа» эжэлэдгүй бусажа ерэһэн байдаг. Жэшээлбэл, ХVII — дохи зуун жэлдэ хонгоодорнуудай ехэнхи хубинь Хотогойто Монголһоо, харин хориинхидой олонхинь Барга Монголһоо гаража ерэһэн, бусад буряадуудтаяа нэгэдэһэн түүхэтэй. Тиимэһээ ХХI — дэхи зуун жэлдэ һууһан буряад хүн бүхэнэй Байгал шадархи дайдаяа анханаймнай уг эхэ нютаг гэжэ мэдэрэлгые зоной дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дээдэ хэмжээн (ородоор верхний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку) гэжэ баримталхаар юм.
Буряадуудай анхан Байгал шадар түбхинэһэн газар гушан гурбан хубинуудта хубаардаг, тэдэнь зоной дундаа нэгэдэлгын ба дундаа илгаралгын тэмдэг болодог, «Ара Монголой арюун дайда» гэжэ хамтадхагдан хэлэгдэдэг. Иимэ нэрэтэй дайда болбол түбхын түрүүн Байгал шадарһаа гэхэ гү, али имагта Баргажан Түхэмһөө бүрилдэжэ эхилһэн байжа магадгүй. Буряад бөөнэрэй, хэлмэршэдэй, хаялгашадай хөөрөөнүүдые ба эрдэм шэнжэлэгшэдэй тухайламжануудые тобшолон баримталхада, Баргажан Түхэмэй зүүн тээһээнь Онон, Хэрлэн, Үргэнэ (Аригун) голнуудай болон «Захайн монгол дайда» — Монголджин (Сэлэнгын зүүн тала) дэбисхэр хамжагдаһан, удаань баруун тээһээнь Ара Хангай дайда, Алайр (тэрэнэй баруун хойто зүгынь Красноярскын хизаар хүрэтэр шахуу) нэмэгдэһэн байгаа. Удаа дараалан нэрлэхэдэ, энэ дайдада зүүн хойто зүгһөөнь Яхадай газар хүрэтэр Зүлхын гол оруулагдаһан, харин зүүн талаһаань Нэршүү шадархи Сохондо хада хүрэтэр, урдаһаань Хүбсэгэл нуур хүрэтэр, зүүн урдаһаань Хэнтэй хүрэтэр газар тоологдоһон болодог. Тэрэшэлэн энэ ехэ дэбисхэр хадаа XIII — дахи зуун жэл тухайда гү, али Ехэ Монгол уласай байгуулагдаха үедэ «Ара Монголой арюун дайда» гэжэ хуулита ёһоор баталагдабашье, Чингис хаанай уг нютаг болохо Ехэ Хэнтэйн Бурхан Халдун гээшэ түб газарта тоологдоо гэлтэй. Гэбэшье Чингис хаанай уг нагасанарайнь анханай нютаг болохо Баргажан Түхэм хадаа ганса буряадуудайшье бэшэ, харин бүгэдэ монголшуудайшье ниитэ түүхын мэдэрэлдэ ба үндэһэтэнэй ухаан бодолдо мүнөөшье хүрэтэр өөрын тон ехэ удха шанар даанхай.
Эрдэмтэн Б. Д. Баяртуевай баримталһан тухайламжын ёһоор буряад зоной ажамидарһан Байгал шадархи нютагуудые нэгэдхэһэн «Гушан гурбан галабай Ара Монголой арюун дайда» гээшэ ямар газарнуудһаа бүридэнэб гэбэл, иимэ: 1) Алтайн арбан гурба — Аха дайда — Монигол (энэ хадаа мүнөөнэй Буряад республикын Ахын аймагай дэбисхэр болоно); 2) Хойтогол гү, али Хойто гол (мүнөөнэй Түнхэнэй газарай ара тала); 3) Үбэр Хангай (мүнөөнэй Түнхэнэй урда тала ба Эрхүүгэй можын Ангара мүрэнэй зүүн бэе); 4) Захайн Монигол гү, али Захын Мони гол (мүнөөнэй Захааминай аймагай дэбисхэр газар); 5) Джадын гол гү, али Зэдын гол (мүнөөнэй Зэдын аймагай дайда); 6) Сэлэнгын гол (мүнөөнэй Сэлэнгын аймагай тала); 7) Сүхэйн гол (мүнөөнэй Чикой гэжэ мүрэнэй хоёр тала); 8) Хёлгын гол (мүнөөнэй Бэшүүрэй тала); 9) Хяаг тала (мүнөөнэй Хяагтын тала); 10) Мухар — Шэбэр тала гү, али Түгнын тала (мүнөөнэй Мухар — Шэбэрэй ба Тарбагатайн аймагуудай дэбисхэр); 11) Оронго — Тамчата — Явалга (мүнөөнэй Ивалгын ба Оронгын үргэн тала); 12) Үдын гол (Үдэ голой хоёр тала); 13) Элхиин гол (мүнөөнэй Загарайн аймагай Хэжэнгэ тээшээ нэмжыһэн үргэн газар); 14) Мухар тала — Хүндэлэн (мүнөөнэй Хэжэнгын ба Загарайн аймагуудай дундахи хилэ газар); 15) Худанай гол (мүнөөнэй Хэжэнгын аймагай Худан голой Ородой Адагай тала); 16) Шалсаанын гол (мүнөөнэй Хэжэнгын гол); 17) Анаа гол (мүнөөнэй Хориин аймагай Яруунын аймаг хүрэтэр газар); 18) Хүрбын гол (Загарайн аймагай Хори тээшээ нэмжыһэн үргэн газар); 19) Гушан гурбан гулабай (галабай) гурбан Ехэ Ярууна (Булган тала, Яруунын нуурнуудһаа Нэршүү хүрэтэр газар); 20) Баргажан Түхэм (мүнөөнэй Баргажанай ба Байгал шадарай газар); 21) Дээдэ Ангарын гол (мүнөөнэй Хойто Байгалай аймаг, Зүлхэ мүрэнһөө Кропоткиной шэлэ хүрэтэр дэбисхэр); 22) Зүүн Худари (Кабанскын ба Байгал шадарай аймагуудай дэбисхэр газар); 23) Уһан хүреэтэ Ойхон (Ойхон ольтирог); 24) Баруун Худари (Хашаагай ба Ойхон шадархи газарһаа Зүлхэ мүрэн хүрэтэр дэбисхэр); 25) Зүлхын гол (мүнөөнэй Эрхүүгэй можын Зүлхэ мүрэн шадархи дайда); 26) Худайн гол (мүнөөнэй Куда мүрэн шадархи газар); 27) Мүрин гол (мүнөөнэй Мурин гол шадархи газарһаа Бугульдейка ба Голоустная хүрэтэр тала); 28) Үнгын гол (мүнөөнэй Усть-Ордагай Нүхэдэй аймагай тала); 29) Оһын гол (мүнөөнэй Усть-Ордагай Оһын аймагай газар); 30) Идын гол (мүнөөнэй Идын тала); 31) Хүтиин гол (мүнөөнэй Китой мүрэн шадархи газар); 32) Ара Хангай Алайр (мүнөөнэй Усть-Ордагай Алайрай аймагай газар); 33) «Наран тала» (Онон, Хэрлэн, Үргэнэ голнууд шадархи үргэн дэбисхэр дайда, тэрэнэй түб газарынь хаан Хэнтэй ноён ба Бурхан Халдун болоно).
Мүнөө сагта буряадууд болбол дэлхэй дүүрэн тарабашье, гол түлэб Росси, Монгол, Хитад гэжэ гурбан ехэ гүрэнүүдтэ түбхинэн һууна. Россиин буряадуудай ехэнхи хубинь Буряад республикада, Забайкалиин хизаарай Агын буряадуудай тойрогто ба Эрхүүгэй можын Усть-Ордагай буряадуудай тойрогто ажаһууһан зандаа. Харин Монголой буряадууд Дорнод, Түб, Хэнтэйн аймагуудта болон Хүбсэгэл, Булган ба Сэлэнгын аймагуудай зарим тэды һомонуудта ажамидарна. Тиихэдэ Хитадай буряадууд гол түлэб Үбэр Монголой Хүлэн Буирай аймагта, хамнигадай хошуунай зарим тэды нютагуудта түбхинэнхэй. Тиимэһээ буряадуудай дундаа Россиин (Оросой), Монголой ба Хитадай боложо хубаарһан ба мэдэрһэн байдалые тэдэнэй дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дунда хэмжээн гэжэ баримталхаар (ородоор средний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку).
Гэхэтэй хамта Шэнэхээнэй буряадууд мүнөө дундаа мүн баһа нютагжаһан газараараа зүүн ба баруун боложо хубаарха заншалтай. Гэбэшье эндэ һомонуудайнь нэрэнүүд бага бэшээр нүлөөлһэншье байжа магадгүй. Гадна Монголойшье буряадууд дундаа аймагуудаараа ба һомонуудаараа бэе бэеэ илгаруулха ба нэгэдхэхэ гуримтай. Харин Россиин буряадуудта энэ ушар дабхар орёо байдалтай. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр хэр угһаа Байгалай хоёр талаар түбхинэһэн тула, дундаа заншалта ёһоор зүүн ба баруун (ородоор восточные и западные буряты) боложо илгардаг юм. Имагта энэ болбол мүнөөнэй буряадуудай дэбисхэр газарай талаар нэгэдэлгын ба илгаралгын доодо хэмжээн болоно гэлтэй (ородоор нижний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку). Тус хэмжээн дундаа үшөө хэдэн бага хэмжээнүүдһээ бүридэдэг байха юм. Олонхи буряадуудай жиирэй мэдэрэл ухаанда зүүн буряадууд гэхэдэ, нэн түрүүн «хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй» хори буряадууд, харин баруун буряадууд гэхэдэ, «бухын малтабариһаа олдоһон» булагад, «эрьеын габаһаа гараһан» эхирэд зон һанагдадаг. Энэ талаар жэшээлбэл, Буряад республикын Ивалгын, Кабанскын буряадууд хэр угһаа Байгал далайн зүүн талада нютагжабашье, урданай зангаар баруун буряадуудта тоологдохо байна. Харин Түнхэнэй буряадуудай яаха аргагүй Байгалай баруун талада яг гэмэ һуугаашье һаань, тэдэниие баруун гү, али мүнөөнэй байдалаар Эрхүү буряадууд гэжэ лаблахань хүндэ агша. Тиимэһээ эндэ иимэ нэгэ тобшолол хэхээр. Юрэнхыдөө, буряадуудай дэбисхэр газарай талаар нэгэдэлгын ба илгаралгын дээдэ, дунда ба доодо хэмжээнүүд болбол угсаатануудай бүрилдэхын анханай зүйнүүдые бага бэшээр баримталан үлээнхэй. Монголойшье ба Хитадайшье буряадуудай дунда иимэ ушар мүн лэ һайн үзэгдэнэ гэлтэй юм. Жэшээнь, Шэнэхээнэй гү, али Монголой Дорнод аймагай буряадууд гэхэдэ, угсаатанай бүрилдэхын зүйн талаар нэн түрүүн хори буряадуудай түлөөлэгшэд илгарха бшуу. Зүгөөр мүнөө сагта буряадуудай анханайнь гарбалай иимэ шэнжын орондо түрүүшын һуури дэбисхэр газарайнь илгаа эзэлэнхэй. Тиимэһээ «алидбши» гэжэ һурахын орондо «хаанахибши» гээшэмнай уридшаланхайл байха.
Буряадуудай дэбисхэр газарай талаар бэе бэеэ танилгын ба илгаруулгын доодо хэмжээн болбол бусад хэмжээнүүдтэ ороходоо, зоной дундахи этническэ мэдэрэл, холбоо ба илгаа тон элеэр тодорхойлонхой. Энэ талаар Россиин зүүн буряадууд дундаа сэлэнгын монгол-буряадуудые (Зэдын, Сэлэнгын, Хяагтын аймагуудта ажаһуугшадые) ба Баргажанай буряадуудые (Баргажанай, Хурамхаанай аймагуудта түбхинэһэн эхирэд зоной түлөөлэгшэдые) дэбисхэр газарай талаар тусгаар илгаруулжа, тэдэниие урда ба хойто буряадууд болгохо юм. Зүгөөр зүг шэгэй иимэ хубаарида Буряад ороной түб аймагуудай буряадууд (олонхинь хори буряадууд гэлтэй) ба республикын урда зүгтэ оршоһон Захааминай аймагай буряадууд ородоггүй байха юм. Энэ хадаа буряадуудай дэбисхэр газарай талаар бэе бэеэ танилгын ба илгаруулгын доодо хэмжээнэй улам орёо боложо байһые гэршэлнэ. Юундэб гэхэдэ, энэ ушарта түрүүшын һуурида буряадуудай дундаа үшөө аймаг аймагаараа илгаралга гаража ерээ бшуу. Тиимэһээ тэдэнэр Бэшүүрэй буряадууд, Захааминай буряадууд, Мухар-Шэбэрэй буряадууд, Хориин буряадууд, Хэжэнгын буряадууд, Яруунын буряадууд гэхэ мэтээр мүнөөнэй байдалаар аймагай засаг захиргаанай хубаари һунгажа гаргаа.
Энэл доодо хэмжээнэй ёһоор зүүн буряадуудһаа гү, али нэн түрүүн хори буряадуудһаа тусгаар Забайкалиин хизаарта хамжагдаһан Агын 8 эсэгын буряадуудые илгаруулхаар. Найман эсэгэдэ галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд, харгана, бодонгууд, хальбан, сагаангууд тоологдодог юм. Тиихэдэ эдэнэй галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд гээшэд анхан «Шаралдайн табанай» бүридэлдэ, харин харгана, бодонгууд, хальбан (хальбин), сагаангууд гээшэд «Нагатайн найманай» бүридэлдэ байһан аад, тэдэнэйнь зарим хүхүүрнүүд бодол нэгэтэй боложо, бусад хоришуултаяа хамта 1607-1613 онуудта Бальжан хатанай үйлэ хэрэгүүдээр Барга Монголһоо гаража ерэхэдээ, Энгидэй, Шэтэ, Үлэнгэ, Тура голнуудай газарнуудые шэлэн түбхинөөд, удаань Ага, Онон, Сүүгэл голнуудай дэбисхэр һунган нютагжаһан түүхэтэй. Анхан тэдэ Агын 7 эсэгын зон (галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд, харгана, бодонгууд, сагаангууд) гэжэ мэдээжэ болоод, «ехэ дээдэһээ 1703 ондо үгтэһэн грамотын эрхээр Монголой хилэ хүрэтэр нүүдэл хэжэ» һуурижадаг байгаа. Харин 1802 он тухайда Энгидэйн газарай ородуудта үгтэхэдэнь, Агын 7 эсэгын зондо худай, хальбан отогууд хамжагдажа, тэдэнэр Ага, Ононой 9 эсэгын зон боложо нэгэдээ. Тиигэжэ агынхидай 1839 он тухайда хуулита ёһоор изагуур хоришуулһаань аминдаа гарахадань, «нэгэ дүгээр Николай хаанай 1842 оной ноябриин 26-ай грамотын ёһоор 9 алтан туг үршөөгдэжэ, тэдэнь дүрбэлжэн тэбхэр болобошье, булан үнсэгүүдтээ сасагтай шэжэмтэй, Хориин зондо үршөөгдэһэн тугуудһаа бага янзатай хүлеэгдэһэн бэлэй». Зүгөөр урагшаа нүүһэн худай отогой зоной тон үсөөн байһан ба түүхын бусад олон ондоо худхаляа шалтагаануудһаа боложо, агынхид саашадаа 8 эсэгын буряадууд гэжэ алдаршаа. Гэбэшье 8 эсэгын хүхүүрнүүдэй хэдынь Агын буряадуудые бүрилдүүлһэн юм гэжэ нэгэ тодо баримта мүнөөшье үгы. Буряадай түүхэшье, угайшье бэшэгүүдтэ эдээн тухай мэдээнүүд байхагүй. Угай түүхэ, соёл шэнжэлэгшэ эрдэмтэдэй ажалнууд соо галзуудай 10, хуасайн 8, хүбдүүдэй 8, шарайдай 7, харганын 10, бодонгуудай 6, хальбанай 6, сагаангуудай 5 гэхэ мэтээр хүхүүрнүүд тоологдоһон байдаг. Зүгөөр тэдэнэйнь олонхинь Хори, Хэжэнгэ, Ярууна, Түгнэ г. м. «Хойто Хориин» газарнуудаар нютагжаһан узуур хориинхидһоо эхитэй гэжэ лаблагдана. Жэшээлхэдэ, харганын 10 хүхүүрнүүдэй дундаһаа баатаржаан, баряахай, моотогон гэжэ 3 хүхүүр Агада нэрлэгдэдэг байха юм. Тиимэһээ хори буряадуудай 11 эсэгын хүхүүрнүүдэй байдал үшөө хүсэд тайлбарилагдаадүй гэжэ онсо тэмдэглэлтэй.
Агынхид дундаа Агын, Дульдаргын ба Могойтын гэжэ бэе бэеэ аймагуудайнгаа дэбисхэрээр илгаруулбашье, бусад буряадуудые (нэн түрүүн изагуур хоришуулые) хойшонхи буряадууд гэжэ элирхэйлдэг байха юм. Тиимэһээ тэдэнэрэй зарим Улаан-Үдэдэ үнинэй нютагжаһаншье һаа, газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээ баримталжа, эндэхи зоноо үнөөхил зандаа «Бурятиинхид» гэхэл янзатай.
Буряадуудай газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын доодо хэмжээндэ нютаг нютагаараа илгарха бага хэмжээн мүн лэ хэрэглэгдэнэ. Тиимэһээ бидэ Амгалантынбди, Асагадайбди, Ашангынхибди г. м. бэе бэеэ элирхэйлэн нэгэдхэхэ ушар буряадуудай дунда мүн лэ үзэгдэдэг. Нютаг нютагай буряадууд дундаа гудамжануудаараа (жэшээнь, «бидэ урда хотонойхидбди», «бидэ хойто хотонойхидбди» г. м.) тодорхойлогдодог, нютагуудай дундаа дүтэ байһан ушарһаа үшөө дундаа энэ ба тэрэ талын, бэеын, шэгэй, зүгэй г. м. боложо хубаарна (жэшээнь, «бидэ урда бэеынхибди», «бидэ доодо кустынхибди»).
Юрэнхыдөө, мүнөө сагта буряадуудай дундаа дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээнүүд элдэб янзын боложол байха шэнжэтэй. Иимэ хэмжээнүүд буряадуудые (илангаяа нютагһаа гараһан, холо ябаһан зониие) дундань танюулан мэдүүлжэ, бэе бэетэйнь холбоно, нэгэдхэнэ. Тиимэһээ тэдэнь буряад зоной дундаа эбтэй һуухадань, худа урагууд болоходонь, нүхэсэн харилсахадань, хамтын ажалтай, бодолтой ябахадань, ямаршье һаад ушаруулнагүй гэжэ этигэхээр, найдахаар. Буряадуудай дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дадалда һайн шэнжэнүүдынь хүн түрэлтэнэй ниигэм дотор үзэгдэдэг муу шэнжэнүүдтэ (жэшээнь, нютаг нютагаараа бусадһаа илгарха, өөдэрхэхэ, үсөөн зоноо газаашалха, өөһэдынхидөөл дэмжэхэ, үргэхэ, магтаха г.м. муу ёротой ябадалнуудта) ороходоо, даб дээрээ һураггүй олон гэлтэй.
Үнэншэ хүнэй үүдэндэ, худалша хүнэй хойморто һууһан сагта «тохир хурган аман тээшээ» зандаал байха гэлсэдэг. Буряад арадай хамтын хүнжэл зүг бүри буляалдаһан сагта үнэн юумэнэй тодорхонь хэсүү. Тиибэшье буряад ниигэмэй нэгэ шухала зүйл болохо дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээнүүд гээшэ шуһата зүрилдөө усадхаха, муу ябадал холодуулха үйлэдэ ба бэе бэеэ ойлгохо, тэбшэхэ, хүндэлхэ, хамаг зоной эб хамта ажаһууха хэрэгтэ өөһэдын нүлөө үзүүлхээр.
Буряадууд болбол анхан сагһаа Байгал шадархи газар эзэлжэ, бусад ойн болон талын зонтой хаяа хадхан дүтөөр харилсабашье, ХVII — ХVIII — дахи зуун жэлнүүдтэ бусад монголшуудһаань илгархадаа, бэеэ дааһан нэгэ бүхэли арад боложо шадаа. Тэдэнэй бүридэлдэ монгол, тюрк, хамниган г. м. болон бусад зоной янза бүриин таһардаһанууд бүлэг бүлэгөөрөө оробошье, үндэһэ яһатанай голыень «Гушан гурбан галабай Ара Монголой арюун дайдын» булагад, эхирэд, хори ба хонгоодор гэжэ дүрбэн уул угсаатан табяа гэжэ мэдээжэ. Энээн тухай олонхи буряад шудалал үзэдэг эрдэмтэд бэшэһэн, тодорхойлһон байдаг. Бидэшье өөһэдын ажалнуудтаа уг гарбалай аман ба бэшэмэл баримтануудые шэнжэлхэдээ, буряад уул угсаатануудай иимэ бүрилдэл тухай нэгэнтэ бэшэ тэмдэглэһэн байнабди.
Буряадуудай олонхинь Түб Азиин талын тайзан дээрэ хунну уласһаа эхилээд, сяньби, табгач, жужань, тюрк, уйгур, кыргыз, кидань, чжурчжэнь, монгол г. м. зоной өөһэд өөһэдын багахан ханлигуудые болон ехэ хаан түрэнүүдые байгуулха үедэ тэдэнэй мэдэлдэ ороһон гү, али зарим ушартаа эхэ газарһаа гаража, ондоо нютагуудта саг зуура һуубашье, «Ара Монголой арюун дайдаяа» эжэлэдгүй бусажа ерэһэн байдаг. Жэшээлбэл, ХVII — дохи зуун жэлдэ хонгоодорнуудай ехэнхи хубинь Хотогойто Монголһоо, харин хориинхидой олонхинь Барга Монголһоо гаража ерэһэн, бусад буряадуудтаяа нэгэдэһэн түүхэтэй. Тиимэһээ ХХI — дэхи зуун жэлдэ һууһан буряад хүн бүхэнэй Байгал шадархи дайдаяа анханаймнай уг эхэ нютаг гэжэ мэдэрэлгые зоной дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дээдэ хэмжээн (ородоор верхний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку) гэжэ баримталхаар юм.
Буряадуудай анхан Байгал шадар түбхинэһэн газар гушан гурбан хубинуудта хубаардаг, тэдэнь зоной дундаа нэгэдэлгын ба дундаа илгаралгын тэмдэг болодог, «Ара Монголой арюун дайда» гэжэ хамтадхагдан хэлэгдэдэг. Иимэ нэрэтэй дайда болбол түбхын түрүүн Байгал шадарһаа гэхэ гү, али имагта Баргажан Түхэмһөө бүрилдэжэ эхилһэн байжа магадгүй. Буряад бөөнэрэй, хэлмэршэдэй, хаялгашадай хөөрөөнүүдые ба эрдэм шэнжэлэгшэдэй тухайламжануудые тобшолон баримталхада, Баргажан Түхэмэй зүүн тээһээнь Онон, Хэрлэн, Үргэнэ (Аригун) голнуудай болон «Захайн монгол дайда» — Монголджин (Сэлэнгын зүүн тала) дэбисхэр хамжагдаһан, удаань баруун тээһээнь Ара Хангай дайда, Алайр (тэрэнэй баруун хойто зүгынь Красноярскын хизаар хүрэтэр шахуу) нэмэгдэһэн байгаа. Удаа дараалан нэрлэхэдэ, энэ дайдада зүүн хойто зүгһөөнь Яхадай газар хүрэтэр Зүлхын гол оруулагдаһан, харин зүүн талаһаань Нэршүү шадархи Сохондо хада хүрэтэр, урдаһаань Хүбсэгэл нуур хүрэтэр, зүүн урдаһаань Хэнтэй хүрэтэр газар тоологдоһон болодог. Тэрэшэлэн энэ ехэ дэбисхэр хадаа XIII — дахи зуун жэл тухайда гү, али Ехэ Монгол уласай байгуулагдаха үедэ «Ара Монголой арюун дайда» гэжэ хуулита ёһоор баталагдабашье, Чингис хаанай уг нютаг болохо Ехэ Хэнтэйн Бурхан Халдун гээшэ түб газарта тоологдоо гэлтэй. Гэбэшье Чингис хаанай уг нагасанарайнь анханай нютаг болохо Баргажан Түхэм хадаа ганса буряадуудайшье бэшэ, харин бүгэдэ монголшуудайшье ниитэ түүхын мэдэрэлдэ ба үндэһэтэнэй ухаан бодолдо мүнөөшье хүрэтэр өөрын тон ехэ удха шанар даанхай.
Эрдэмтэн Б. Д. Баяртуевай баримталһан тухайламжын ёһоор буряад зоной ажамидарһан Байгал шадархи нютагуудые нэгэдхэһэн «Гушан гурбан галабай Ара Монголой арюун дайда» гээшэ ямар газарнуудһаа бүридэнэб гэбэл, иимэ: 1) Алтайн арбан гурба — Аха дайда — Монигол (энэ хадаа мүнөөнэй Буряад республикын Ахын аймагай дэбисхэр болоно); 2) Хойтогол гү, али Хойто гол (мүнөөнэй Түнхэнэй газарай ара тала); 3) Үбэр Хангай (мүнөөнэй Түнхэнэй урда тала ба Эрхүүгэй можын Ангара мүрэнэй зүүн бэе); 4) Захайн Монигол гү, али Захын Мони гол (мүнөөнэй Захааминай аймагай дэбисхэр газар); 5) Джадын гол гү, али Зэдын гол (мүнөөнэй Зэдын аймагай дайда); 6) Сэлэнгын гол (мүнөөнэй Сэлэнгын аймагай тала); 7) Сүхэйн гол (мүнөөнэй Чикой гэжэ мүрэнэй хоёр тала); 8) Хёлгын гол (мүнөөнэй Бэшүүрэй тала); 9) Хяаг тала (мүнөөнэй Хяагтын тала); 10) Мухар — Шэбэр тала гү, али Түгнын тала (мүнөөнэй Мухар — Шэбэрэй ба Тарбагатайн аймагуудай дэбисхэр); 11) Оронго — Тамчата — Явалга (мүнөөнэй Ивалгын ба Оронгын үргэн тала); 12) Үдын гол (Үдэ голой хоёр тала); 13) Элхиин гол (мүнөөнэй Загарайн аймагай Хэжэнгэ тээшээ нэмжыһэн үргэн газар); 14) Мухар тала — Хүндэлэн (мүнөөнэй Хэжэнгын ба Загарайн аймагуудай дундахи хилэ газар); 15) Худанай гол (мүнөөнэй Хэжэнгын аймагай Худан голой Ородой Адагай тала); 16) Шалсаанын гол (мүнөөнэй Хэжэнгын гол); 17) Анаа гол (мүнөөнэй Хориин аймагай Яруунын аймаг хүрэтэр газар); 18) Хүрбын гол (Загарайн аймагай Хори тээшээ нэмжыһэн үргэн газар); 19) Гушан гурбан гулабай (галабай) гурбан Ехэ Ярууна (Булган тала, Яруунын нуурнуудһаа Нэршүү хүрэтэр газар); 20) Баргажан Түхэм (мүнөөнэй Баргажанай ба Байгал шадарай газар); 21) Дээдэ Ангарын гол (мүнөөнэй Хойто Байгалай аймаг, Зүлхэ мүрэнһөө Кропоткиной шэлэ хүрэтэр дэбисхэр); 22) Зүүн Худари (Кабанскын ба Байгал шадарай аймагуудай дэбисхэр газар); 23) Уһан хүреэтэ Ойхон (Ойхон ольтирог); 24) Баруун Худари (Хашаагай ба Ойхон шадархи газарһаа Зүлхэ мүрэн хүрэтэр дэбисхэр); 25) Зүлхын гол (мүнөөнэй Эрхүүгэй можын Зүлхэ мүрэн шадархи дайда); 26) Худайн гол (мүнөөнэй Куда мүрэн шадархи газар); 27) Мүрин гол (мүнөөнэй Мурин гол шадархи газарһаа Бугульдейка ба Голоустная хүрэтэр тала); 28) Үнгын гол (мүнөөнэй Усть-Ордагай Нүхэдэй аймагай тала); 29) Оһын гол (мүнөөнэй Усть-Ордагай Оһын аймагай газар); 30) Идын гол (мүнөөнэй Идын тала); 31) Хүтиин гол (мүнөөнэй Китой мүрэн шадархи газар); 32) Ара Хангай Алайр (мүнөөнэй Усть-Ордагай Алайрай аймагай газар); 33) «Наран тала» (Онон, Хэрлэн, Үргэнэ голнууд шадархи үргэн дэбисхэр дайда, тэрэнэй түб газарынь хаан Хэнтэй ноён ба Бурхан Халдун болоно).
Мүнөө сагта буряадууд болбол дэлхэй дүүрэн тарабашье, гол түлэб Росси, Монгол, Хитад гэжэ гурбан ехэ гүрэнүүдтэ түбхинэн һууна. Россиин буряадуудай ехэнхи хубинь Буряад республикада, Забайкалиин хизаарай Агын буряадуудай тойрогто ба Эрхүүгэй можын Усть-Ордагай буряадуудай тойрогто ажаһууһан зандаа. Харин Монголой буряадууд Дорнод, Түб, Хэнтэйн аймагуудта болон Хүбсэгэл, Булган ба Сэлэнгын аймагуудай зарим тэды һомонуудта ажамидарна. Тиихэдэ Хитадай буряадууд гол түлэб Үбэр Монголой Хүлэн Буирай аймагта, хамнигадай хошуунай зарим тэды нютагуудта түбхинэнхэй. Тиимэһээ буряадуудай дундаа Россиин (Оросой), Монголой ба Хитадай боложо хубаарһан ба мэдэрһэн байдалые тэдэнэй дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дунда хэмжээн гэжэ баримталхаар (ородоор средний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку).
Гэхэтэй хамта Шэнэхээнэй буряадууд мүнөө дундаа мүн баһа нютагжаһан газараараа зүүн ба баруун боложо хубаарха заншалтай. Гэбэшье эндэ һомонуудайнь нэрэнүүд бага бэшээр нүлөөлһэншье байжа магадгүй. Гадна Монголойшье буряадууд дундаа аймагуудаараа ба һомонуудаараа бэе бэеэ илгаруулха ба нэгэдхэхэ гуримтай. Харин Россиин буряадуудта энэ ушар дабхар орёо байдалтай. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр хэр угһаа Байгалай хоёр талаар түбхинэһэн тула, дундаа заншалта ёһоор зүүн ба баруун (ородоор восточные и западные буряты) боложо илгардаг юм. Имагта энэ болбол мүнөөнэй буряадуудай дэбисхэр газарай талаар нэгэдэлгын ба илгаралгын доодо хэмжээн болоно гэлтэй (ородоор нижний уровень интеграции и дифференциации по территориальному признаку). Тус хэмжээн дундаа үшөө хэдэн бага хэмжээнүүдһээ бүридэдэг байха юм. Олонхи буряадуудай жиирэй мэдэрэл ухаанда зүүн буряадууд гэхэдэ, нэн түрүүн «хун шубуун гарбалтай, хуһан модон сэргэтэй» хори буряадууд, харин баруун буряадууд гэхэдэ, «бухын малтабариһаа олдоһон» булагад, «эрьеын габаһаа гараһан» эхирэд зон һанагдадаг. Энэ талаар жэшээлбэл, Буряад республикын Ивалгын, Кабанскын буряадууд хэр угһаа Байгал далайн зүүн талада нютагжабашье, урданай зангаар баруун буряадуудта тоологдохо байна. Харин Түнхэнэй буряадуудай яаха аргагүй Байгалай баруун талада яг гэмэ һуугаашье һаань, тэдэниие баруун гү, али мүнөөнэй байдалаар Эрхүү буряадууд гэжэ лаблахань хүндэ агша. Тиимэһээ эндэ иимэ нэгэ тобшолол хэхээр. Юрэнхыдөө, буряадуудай дэбисхэр газарай талаар нэгэдэлгын ба илгаралгын дээдэ, дунда ба доодо хэмжээнүүд болбол угсаатануудай бүрилдэхын анханай зүйнүүдые бага бэшээр баримталан үлээнхэй. Монголойшье ба Хитадайшье буряадуудай дунда иимэ ушар мүн лэ һайн үзэгдэнэ гэлтэй юм. Жэшээнь, Шэнэхээнэй гү, али Монголой Дорнод аймагай буряадууд гэхэдэ, угсаатанай бүрилдэхын зүйн талаар нэн түрүүн хори буряадуудай түлөөлэгшэд илгарха бшуу. Зүгөөр мүнөө сагта буряадуудай анханайнь гарбалай иимэ шэнжын орондо түрүүшын һуури дэбисхэр газарайнь илгаа эзэлэнхэй. Тиимэһээ «алидбши» гэжэ һурахын орондо «хаанахибши» гээшэмнай уридшаланхайл байха.
Буряадуудай дэбисхэр газарай талаар бэе бэеэ танилгын ба илгаруулгын доодо хэмжээн болбол бусад хэмжээнүүдтэ ороходоо, зоной дундахи этническэ мэдэрэл, холбоо ба илгаа тон элеэр тодорхойлонхой. Энэ талаар Россиин зүүн буряадууд дундаа сэлэнгын монгол-буряадуудые (Зэдын, Сэлэнгын, Хяагтын аймагуудта ажаһуугшадые) ба Баргажанай буряадуудые (Баргажанай, Хурамхаанай аймагуудта түбхинэһэн эхирэд зоной түлөөлэгшэдые) дэбисхэр газарай талаар тусгаар илгаруулжа, тэдэниие урда ба хойто буряадууд болгохо юм. Зүгөөр зүг шэгэй иимэ хубаарида Буряад ороной түб аймагуудай буряадууд (олонхинь хори буряадууд гэлтэй) ба республикын урда зүгтэ оршоһон Захааминай аймагай буряадууд ородоггүй байха юм. Энэ хадаа буряадуудай дэбисхэр газарай талаар бэе бэеэ танилгын ба илгаруулгын доодо хэмжээнэй улам орёо боложо байһые гэршэлнэ. Юундэб гэхэдэ, энэ ушарта түрүүшын һуурида буряадуудай дундаа үшөө аймаг аймагаараа илгаралга гаража ерээ бшуу. Тиимэһээ тэдэнэр Бэшүүрэй буряадууд, Захааминай буряадууд, Мухар-Шэбэрэй буряадууд, Хориин буряадууд, Хэжэнгын буряадууд, Яруунын буряадууд гэхэ мэтээр мүнөөнэй байдалаар аймагай засаг захиргаанай хубаари һунгажа гаргаа.
Энэл доодо хэмжээнэй ёһоор зүүн буряадуудһаа гү, али нэн түрүүн хори буряадуудһаа тусгаар Забайкалиин хизаарта хамжагдаһан Агын 8 эсэгын буряадуудые илгаруулхаар. Найман эсэгэдэ галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд, харгана, бодонгууд, хальбан, сагаангууд тоологдодог юм. Тиихэдэ эдэнэй галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд гээшэд анхан «Шаралдайн табанай» бүридэлдэ, харин харгана, бодонгууд, хальбан (хальбин), сагаангууд гээшэд «Нагатайн найманай» бүридэлдэ байһан аад, тэдэнэйнь зарим хүхүүрнүүд бодол нэгэтэй боложо, бусад хоришуултаяа хамта 1607-1613 онуудта Бальжан хатанай үйлэ хэрэгүүдээр Барга Монголһоо гаража ерэхэдээ, Энгидэй, Шэтэ, Үлэнгэ, Тура голнуудай газарнуудые шэлэн түбхинөөд, удаань Ага, Онон, Сүүгэл голнуудай дэбисхэр һунган нютагжаһан түүхэтэй. Анхан тэдэ Агын 7 эсэгын зон (галзууд, хуасай, хүбдүүд, шарайд, харгана, бодонгууд, сагаангууд) гэжэ мэдээжэ болоод, «ехэ дээдэһээ 1703 ондо үгтэһэн грамотын эрхээр Монголой хилэ хүрэтэр нүүдэл хэжэ» һуурижадаг байгаа. Харин 1802 он тухайда Энгидэйн газарай ородуудта үгтэхэдэнь, Агын 7 эсэгын зондо худай, хальбан отогууд хамжагдажа, тэдэнэр Ага, Ононой 9 эсэгын зон боложо нэгэдээ. Тиигэжэ агынхидай 1839 он тухайда хуулита ёһоор изагуур хоришуулһаань аминдаа гарахадань, «нэгэ дүгээр Николай хаанай 1842 оной ноябриин 26-ай грамотын ёһоор 9 алтан туг үршөөгдэжэ, тэдэнь дүрбэлжэн тэбхэр болобошье, булан үнсэгүүдтээ сасагтай шэжэмтэй, Хориин зондо үршөөгдэһэн тугуудһаа бага янзатай хүлеэгдэһэн бэлэй». Зүгөөр урагшаа нүүһэн худай отогой зоной тон үсөөн байһан ба түүхын бусад олон ондоо худхаляа шалтагаануудһаа боложо, агынхид саашадаа 8 эсэгын буряадууд гэжэ алдаршаа. Гэбэшье 8 эсэгын хүхүүрнүүдэй хэдынь Агын буряадуудые бүрилдүүлһэн юм гэжэ нэгэ тодо баримта мүнөөшье үгы. Буряадай түүхэшье, угайшье бэшэгүүдтэ эдээн тухай мэдээнүүд байхагүй. Угай түүхэ, соёл шэнжэлэгшэ эрдэмтэдэй ажалнууд соо галзуудай 10, хуасайн 8, хүбдүүдэй 8, шарайдай 7, харганын 10, бодонгуудай 6, хальбанай 6, сагаангуудай 5 гэхэ мэтээр хүхүүрнүүд тоологдоһон байдаг. Зүгөөр тэдэнэйнь олонхинь Хори, Хэжэнгэ, Ярууна, Түгнэ г. м. «Хойто Хориин» газарнуудаар нютагжаһан узуур хориинхидһоо эхитэй гэжэ лаблагдана. Жэшээлхэдэ, харганын 10 хүхүүрнүүдэй дундаһаа баатаржаан, баряахай, моотогон гэжэ 3 хүхүүр Агада нэрлэгдэдэг байха юм. Тиимэһээ хори буряадуудай 11 эсэгын хүхүүрнүүдэй байдал үшөө хүсэд тайлбарилагдаадүй гэжэ онсо тэмдэглэлтэй.
Агынхид дундаа Агын, Дульдаргын ба Могойтын гэжэ бэе бэеэ аймагуудайнгаа дэбисхэрээр илгаруулбашье, бусад буряадуудые (нэн түрүүн изагуур хоришуулые) хойшонхи буряадууд гэжэ элирхэйлдэг байха юм. Тиимэһээ тэдэнэрэй зарим Улаан-Үдэдэ үнинэй нютагжаһаншье һаа, газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээ баримталжа, эндэхи зоноо үнөөхил зандаа «Бурятиинхид» гэхэл янзатай.
Буряадуудай газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын доодо хэмжээндэ нютаг нютагаараа илгарха бага хэмжээн мүн лэ хэрэглэгдэнэ. Тиимэһээ бидэ Амгалантынбди, Асагадайбди, Ашангынхибди г. м. бэе бэеэ элирхэйлэн нэгэдхэхэ ушар буряадуудай дунда мүн лэ үзэгдэдэг. Нютаг нютагай буряадууд дундаа гудамжануудаараа (жэшээнь, «бидэ урда хотонойхидбди», «бидэ хойто хотонойхидбди» г. м.) тодорхойлогдодог, нютагуудай дундаа дүтэ байһан ушарһаа үшөө дундаа энэ ба тэрэ талын, бэеын, шэгэй, зүгэй г. м. боложо хубаарна (жэшээнь, «бидэ урда бэеынхибди», «бидэ доодо кустынхибди»).
Юрэнхыдөө, мүнөө сагта буряадуудай дундаа дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээнүүд элдэб янзын боложол байха шэнжэтэй. Иимэ хэмжээнүүд буряадуудые (илангаяа нютагһаа гараһан, холо ябаһан зониие) дундань танюулан мэдүүлжэ, бэе бэетэйнь холбоно, нэгэдхэнэ. Тиимэһээ тэдэнь буряад зоной дундаа эбтэй һуухадань, худа урагууд болоходонь, нүхэсэн харилсахадань, хамтын ажалтай, бодолтой ябахадань, ямаршье һаад ушаруулнагүй гэжэ этигэхээр, найдахаар. Буряадуудай дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын дадалда һайн шэнжэнүүдынь хүн түрэлтэнэй ниигэм дотор үзэгдэдэг муу шэнжэнүүдтэ (жэшээнь, нютаг нютагаараа бусадһаа илгарха, өөдэрхэхэ, үсөөн зоноо газаашалха, өөһэдынхидөөл дэмжэхэ, үргэхэ, магтаха г.м. муу ёротой ябадалнуудта) ороходоо, даб дээрээ һураггүй олон гэлтэй.
Үнэншэ хүнэй үүдэндэ, худалша хүнэй хойморто һууһан сагта «тохир хурган аман тээшээ» зандаал байха гэлсэдэг. Буряад арадай хамтын хүнжэл зүг бүри буляалдаһан сагта үнэн юумэнэй тодорхонь хэсүү. Тиибэшье буряад ниигэмэй нэгэ шухала зүйл болохо дэбисхэр газараараа нэгэдэлгын ба илгаралгын хэмжээнүүд гээшэ шуһата зүрилдөө усадхаха, муу ябадал холодуулха үйлэдэ ба бэе бэеэ ойлгохо, тэбшэхэ, хүндэлхэ, хамаг зоной эб хамта ажаһууха хэрэгтэ өөһэдын нүлөө үзүүлхээр.