Буряад Уласай 95 жэлэй ойдо
Нэрэ солонь мүнхэ
30 мая 2018
960
Буряад-Монголой улас түрын болон олониитын ажал ябуулагша, суута уран зохёолшо Цыденжап Дондубон (1905-1938) оройдоол 33 наһа эдлэбэшье, гайхамшаг удха зохёол, хурса шүүмжэлхы статьянуудые, оршуулгануудые үлээһэн юм.
Бэшүүрэй аймагай Аяга нютагта дунда шадалтай айл бүлэдэ түрэһэн хүбүүн багаһаань хуушан монгол хэлэ бэшэг шудалаад, Ново-Никольскын училищи дүүргэһэн байна. Саашаа һураха аргагүй хадаа таряаша, малшанай ажалаар гэр бүлэеэ тэдхэхэ баатай болоо һэн.
Эхэ монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн эртэ урдын зохёолнуудые, Пушкинай, Крыловой, Гоголиин, Толстойн болон бусад зохёолшодой бүтээлнүүдтэй эдир залууһаань танилсаһан ушар тэрэнэй уран бэлигэй түргэн хүгжэлтын эшэ үндэһэн болоһон гээд В. Ц. Найдаков тэмдэглэһэн байна.
Арбан табатайдаа Цыденжап Дондубон олониитын ажалда ороһон юм. Бодонгууд сомоной зүблэлэй гэшүүн болоод, 1923 ондо ВЛКСМ-эй зэргэдэ абтажа, комсомолой үүрые хүтэлнэ. Гучит хошуунай гүйсэдкомой хүтэлбэриин гэшүүн Ц. Дондубон хоритойдоо партиин зэргэдэ ороно. 1927 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай гүйсэдхэхы комитедэй түрүүлэгшын орлогшоор һунгагдаа һэн.
1925 онһоо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо бэшэжэ эхилһэн юм. Олониитын ажалда хам оролсоһон залуу эдэбхитэн Цыденжап Дондубон тэрэ үедэ нютагуудта боложо байһан ехэ хубилалтанууд тухай, арад зоной шэнэ байдалдаа тэгүүлэн дабшаһые тон хурсаар, эли тодоор харуулжа бэшэдэг байгаа. Тэрэнэй статья болон мэдээсэлнүүдые редакциин ажалшад, уншагшад анхаралтайгаар угтадаг, һонирхон хүлеэдэг һэн.
1928 ондо хурса гуурһата Цыденжап Дондубон «Буряад-Монголой үнэн» сониной нарин бэшэгэй даргаар (секретаряар) дэбжүүлэгдээ. Эндэ хүдэлхэ үедөө тэрэ уран хэлэнэй талаар ехэ һургуули гараһан байна. «Буряад-Монголой үнэндэ» хүдэлхэ үедэнь тэрэнэй публицистын шадабари ялас гэмээр хүгжэһэн байха юм.
Тэрэ сагта «Буряад-Монголой үнэн» бүхы буряад уран зохёолшодой уурхай болоод байгаа, тэрэ үеын сониной хуудаһануудта бүхы зохёолшод бэшэдэг һэн. Жэшээнь, Цыденжап Дондубон, Баваасан Абидуев, Дамба Дашинимаев, Хоца Намсараев гэгшэд хамтаржа, шог ёгто зохёолнуудые, фельетон, памфлет болон баснинуудые бэшэжэ, «Алсагар Мархай» гэһэн гаршагтай тусхай хуудаһа «Буряад-Монголой үнэндэ» гаргадаг байгаа. Уншагшад энэ хуудаһанда хэблэгдэһэн зүйлнүүдые дахин дахин уншажа, эгшэтэрээ энеэлдэдэг һэн.
Цыденжап Дондубон Буряад-Монгол Уласай гэгээрэлэй арадай комиссарай харюусалгата тушаалда, удаань хоёр жэлэй туршада Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлөө. Тиихэ үедөө буряад-монгол арадай гэгээрэлэй, соёлой хүгжэлтын хүндүүлхэй асуудалнуудаар ехэ олон хурса удхатай статьянуудые бэшэһэн байна. Прозаик, сатирик, критик, оршуулагша, публицист — уран зохёолой бүхы жанрнуудаар тэрэ гуурһаяа туршаһан габьяатай. Ц. Дондубон — Буряад-Монголой Уран зохёолшодой холбоониие байгуулагшадай нэгэн, буряад зохёолшодой бүтээлнүүдэй түрүүшын суглуулбаринуудай редактор юм. Распегэй, Кассилиин зохёолнуудые буряадшалаа.
1937 оной сентябриин 23-да худал гэмнэлгэдэ орожо тушаагдаад, 1938 оной июниин 14-дэ буудуулһан байна. Иигэжэ 80 жэлэй саана элитэ буряад уран зохёолшын наһан таһалдаа бэлэй. 1957 ондо нэрэнь сагааруулагдаа. 1958 ондо бүхы шахуу зохёолнуудынь хэблэгдээ һэн. Ород хэлэндэшье оршуулагдаһан юм. Каландаришвилиин үйлсэдэ оршодог Хэблэлэй байшанай үүдэндэ Ц. Д. Дондубоной гэрэлтэ дурасхаалай самбар нээгдээ һэн.
Цыденжап Дондубонтой хамта «Буряад-Монголой үнэндэ» хүдэлһэн редакторнууд, редакторай орлогшонор, журналистнар тухай хэлэхэдэ, булта ехэ эрдэм бэлигтэй, хурса хурдан ухаатай, буряад арадай үзүүр хүнүүд байгаал даа. Олониинь 1937-1938 онуудай хамалганда орожо хосорһон юм.
Санжа Ширабон — 1930-1932 онуудта редактораар хүдэлөө. Буряад-монгол уран зохёолой хүгжэлтын асуудалаар олон статья бэшэһэн. Критик, публицист Санжа Ширабон СССР-эй болон Монголой уран зохёолшодой харилсаа холбоо бэхижүүлһэн габьяатай. 1938 ондо хардалганда орожо, буудуулһан.
Доржо Ардин — 1930-аад онуудай эхеэр редакторай орлогшоор, редактораар хүдэлөө. 1937 оной апрелиин 9-дэ тушаагдаад, ехээр зобоогдоһон, сохюулһан байгаа. Ербанов, Маркизов, Барадин, Дондубон, Мижидон болон бусадтай хамта революцида эсэргүү панмонголис эмхидэ ородог байгааб гэжэ хэлэхыень баалажа, тамын зоболон үзүүлһэн юм. 1938 оной июниин 14-дэ буудуулаа.
Базар Ванчиков — 1937 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониной редактораар хүдэлөө, баһал хэһээгдээ. 1956 ондо хэрэгыень дахин хаража үзөөд, нэрыень сагааруулаа.
Жалма Жамцарано-Пилунова (1900-1995) — сониной хүдөө ажахын таһагые даагшаар хүдэлжэ байтараа, тушаагдаа. 10 жэл Колымада ябажа ерээ. 1949 ондо дахин тушаагдаад, Красноярска хизаарта сүлэгдэһэн байна. Ехэ хүшэр хүндэ байдалые дабажа гараһан, 95 наһа хүрэһэн буянтай хүн. Хубилган шэнэдхэлгын үе сагай ерэхэдэ,"Буряад-Монголой үнэн" сониной хамалганда ороһон ажалшад тухай журналист Вера Эрдынеевна Токтохоева КГБ-гэй архив соо бэдэрэлгэ хэжэ,шэнжэлгынгээ дүнгүүдээр олон статья бэшэһэн, 1989-1993 онуудта"Буряад үнэндэ" хэблүүлһэн байна. Энэ ехэ ажалайнгаа түлөө республикын Журналистнуудай холбооной Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шанда хүртэһэн габьяатай.
Цыденжап Дондубоной, тэрээнтэй хамта һүрөөтэйшье, жабхалантайшье үе сагта бэлигээ түрэл арадтаа зорюулһан эрхим бэрхэ буряад сэтгүүлшэдэй аша габьяань, нэрэ солонь мүнхэ оршохо.
Эхэ монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн эртэ урдын зохёолнуудые, Пушкинай, Крыловой, Гоголиин, Толстойн болон бусад зохёолшодой бүтээлнүүдтэй эдир залууһаань танилсаһан ушар тэрэнэй уран бэлигэй түргэн хүгжэлтын эшэ үндэһэн болоһон гээд В. Ц. Найдаков тэмдэглэһэн байна.
Арбан табатайдаа Цыденжап Дондубон олониитын ажалда ороһон юм. Бодонгууд сомоной зүблэлэй гэшүүн болоод, 1923 ондо ВЛКСМ-эй зэргэдэ абтажа, комсомолой үүрые хүтэлнэ. Гучит хошуунай гүйсэдкомой хүтэлбэриин гэшүүн Ц. Дондубон хоритойдоо партиин зэргэдэ ороно. 1927 ондо Мухар-Шэбэрэй аймагай гүйсэдхэхы комитедэй түрүүлэгшын орлогшоор һунгагдаа һэн.
1925 онһоо «Буряад-Монголой үнэн» сониндо бэшэжэ эхилһэн юм. Олониитын ажалда хам оролсоһон залуу эдэбхитэн Цыденжап Дондубон тэрэ үедэ нютагуудта боложо байһан ехэ хубилалтанууд тухай, арад зоной шэнэ байдалдаа тэгүүлэн дабшаһые тон хурсаар, эли тодоор харуулжа бэшэдэг байгаа. Тэрэнэй статья болон мэдээсэлнүүдые редакциин ажалшад, уншагшад анхаралтайгаар угтадаг, һонирхон хүлеэдэг һэн.
1928 ондо хурса гуурһата Цыденжап Дондубон «Буряад-Монголой үнэн» сониной нарин бэшэгэй даргаар (секретаряар) дэбжүүлэгдээ. Эндэ хүдэлхэ үедөө тэрэ уран хэлэнэй талаар ехэ һургуули гараһан байна. «Буряад-Монголой үнэндэ» хүдэлхэ үедэнь тэрэнэй публицистын шадабари ялас гэмээр хүгжэһэн байха юм.
Тэрэ сагта «Буряад-Монголой үнэн» бүхы буряад уран зохёолшодой уурхай болоод байгаа, тэрэ үеын сониной хуудаһануудта бүхы зохёолшод бэшэдэг һэн. Жэшээнь, Цыденжап Дондубон, Баваасан Абидуев, Дамба Дашинимаев, Хоца Намсараев гэгшэд хамтаржа, шог ёгто зохёолнуудые, фельетон, памфлет болон баснинуудые бэшэжэ, «Алсагар Мархай» гэһэн гаршагтай тусхай хуудаһа «Буряад-Монголой үнэндэ» гаргадаг байгаа. Уншагшад энэ хуудаһанда хэблэгдэһэн зүйлнүүдые дахин дахин уншажа, эгшэтэрээ энеэлдэдэг һэн.
Цыденжап Дондубон Буряад-Монгол Уласай гэгээрэлэй арадай комиссарай харюусалгата тушаалда, удаань хоёр жэлэй туршада Буряадай номой хэблэлдэ хүдэлөө. Тиихэ үедөө буряад-монгол арадай гэгээрэлэй, соёлой хүгжэлтын хүндүүлхэй асуудалнуудаар ехэ олон хурса удхатай статьянуудые бэшэһэн байна. Прозаик, сатирик, критик, оршуулагша, публицист — уран зохёолой бүхы жанрнуудаар тэрэ гуурһаяа туршаһан габьяатай. Ц. Дондубон — Буряад-Монголой Уран зохёолшодой холбоониие байгуулагшадай нэгэн, буряад зохёолшодой бүтээлнүүдэй түрүүшын суглуулбаринуудай редактор юм. Распегэй, Кассилиин зохёолнуудые буряадшалаа.
Оройдоо арбан жэлэй туршада уран гуурһан дороһоонь «Хиртэһэн һара», «Брынзын санха» гэһэн туужанууд, 1937 ондо үгы болоһон «Тужа соо» гэһэн роман, хэдэн арбаад рассказууд, «Үбгэн Жэбжээнэй мэргэн» гэжэ эпическэ поэмэ-үльгэр, тоогүй олон статьянууд гараһан юм.
1937 оной сентябриин 23-да худал гэмнэлгэдэ орожо тушаагдаад, 1938 оной июниин 14-дэ буудуулһан байна. Иигэжэ 80 жэлэй саана элитэ буряад уран зохёолшын наһан таһалдаа бэлэй. 1957 ондо нэрэнь сагааруулагдаа. 1958 ондо бүхы шахуу зохёолнуудынь хэблэгдээ һэн. Ород хэлэндэшье оршуулагдаһан юм. Каландаришвилиин үйлсэдэ оршодог Хэблэлэй байшанай үүдэндэ Ц. Д. Дондубоной гэрэлтэ дурасхаалай самбар нээгдээ һэн.
Цыденжап Дондубонтой хамта «Буряад-Монголой үнэндэ» хүдэлһэн редакторнууд, редакторай орлогшонор, журналистнар тухай хэлэхэдэ, булта ехэ эрдэм бэлигтэй, хурса хурдан ухаатай, буряад арадай үзүүр хүнүүд байгаал даа. Олониинь 1937-1938 онуудай хамалганда орожо хосорһон юм.
Санжа Ширабон — 1930-1932 онуудта редактораар хүдэлөө. Буряад-монгол уран зохёолой хүгжэлтын асуудалаар олон статья бэшэһэн. Критик, публицист Санжа Ширабон СССР-эй болон Монголой уран зохёолшодой харилсаа холбоо бэхижүүлһэн габьяатай. 1938 ондо хардалганда орожо, буудуулһан.
Доржо Ардин — 1930-аад онуудай эхеэр редакторай орлогшоор, редактораар хүдэлөө. 1937 оной апрелиин 9-дэ тушаагдаад, ехээр зобоогдоһон, сохюулһан байгаа. Ербанов, Маркизов, Барадин, Дондубон, Мижидон болон бусадтай хамта революцида эсэргүү панмонголис эмхидэ ородог байгааб гэжэ хэлэхыень баалажа, тамын зоболон үзүүлһэн юм. 1938 оной июниин 14-дэ буудуулаа.
Базар Ванчиков — 1937 ондо «Буряад-Монголой үнэн» сониной редактораар хүдэлөө, баһал хэһээгдээ. 1956 ондо хэрэгыень дахин хаража үзөөд, нэрыень сагааруулаа.
Жалма Жамцарано-Пилунова (1900-1995) — сониной хүдөө ажахын таһагые даагшаар хүдэлжэ байтараа, тушаагдаа. 10 жэл Колымада ябажа ерээ. 1949 ондо дахин тушаагдаад, Красноярска хизаарта сүлэгдэһэн байна. Ехэ хүшэр хүндэ байдалые дабажа гараһан, 95 наһа хүрэһэн буянтай хүн. Хубилган шэнэдхэлгын үе сагай ерэхэдэ,"Буряад-Монголой үнэн" сониной хамалганда ороһон ажалшад тухай журналист Вера Эрдынеевна Токтохоева КГБ-гэй архив соо бэдэрэлгэ хэжэ,шэнжэлгынгээ дүнгүүдээр олон статья бэшэһэн, 1989-1993 онуудта"Буряад үнэндэ" хэблүүлһэн байна. Энэ ехэ ажалайнгаа түлөө республикын Журналистнуудай холбооной Ярослав Гашегай нэрэмжэтэ шанда хүртэһэн габьяатай.
Цыденжап Дондубоной, тэрээнтэй хамта һүрөөтэйшье, жабхалантайшье үе сагта бэлигээ түрэл арадтаа зорюулһан эрхим бэрхэ буряад сэтгүүлшэдэй аша габьяань, нэрэ солонь мүнхэ оршохо.