“Буряад” гэһэн нэрэ

Мүнөө «буряадууд» гэхэдээ, томо ехэ угсаата байгуулганууд гэжэ ойлгонобди: хори, эхирэд, булгад, хонгоодорнууд, сонгоолнууд, сартуулнууд.

Түбхын түрүүлэн «буряад» гэжэ угсаатанай, арадуудай нэрын хаанаһаа, яажа бии болоһон асуудалые хаража үзэе. Түүхын хүгжэлтын үе соо «буряадууд» гэхэдээ, хэд гээшэб гэжэ бодохо, тухайлха зэргэтэйбди. Буряадуудые «буруудтай» (Г.Е. Грумм-Гржимайло болон Т.М. Михайлов), «баргадуудтай» (Б.Б. Барадин), «курыкануудтай» (Т.А. Берта¬гаев), «бүртэ-шонотой» (Ц.Б. Цыдендамбаев), «бурижа ошоһон буряадуудтай» (Г.Д. Санжеев), «бураатай» — үдхэн шэдхэ шэрэнгитэй (Б.Р. Зоригтуев) адлидхаха ушар тохёолдодог байна.

«Түүрэг» гэһэн угсаатадай нэрэ «ниитэ нэгэн шуһанай», харин «буряад» гэһэн нэрэ «ниитэ нэгэн эхын умайн» гэһэн удхатай гэжэ мэдээжэ эрдэмтэ Л.Р.Кызласовай һанамжада баримталан, хакас эрдэмтэд һонин мэдээсэл хээ һэн. «Ниитэ нэгэн эхын умай» хадаа «эхир» гэһэн удхатай бшуу. «Эхирэд» гэһэн үгэ эндэһээ гарана. Мүнөөнэй хакасуудай элинсэг хулинсагууд хүршэ ажаһуудаг эхирэдүүдые «буряадууд» гэжэ нэрлэдэг байһаниинь ойлгосотой болоно бэшэ гү?! Юрэдөөл, тэдээнһээ зүүлжээ ажаһууһан арад угсаатадые пирад (пырат) гэжэ кыргызүүд (хакасууд) нэрлэхэдээ, эдэмнай ниитэ нэгэн — бүхэли гэжэ тэмдэглэдэг байгаа хэбэртэй. Киргиз гүрэнэй мэдэлдэ байһан буряад зоной элинсэг хулинсагууд иигэжэ нэрлүүлдэг байгаа бшуу.

«Буряад» гэһэн нэрэ «ниитэ нэгэн эхэ оронтой арад» — түрэл дүтын угсаатад гэхэ гү, али мүнөө элдэб ондо ондоо угсаатад болохо хори, хонгоодор, эхирэд, булгадые нэгэдүүлдэг арадай юрэнхы нэрэ болоно гээшэ. «Буряад» гэһэн нэрын эртэ урда сагһаа үндэһэтэй байһаниинь ойлгосотой. Тэрэ түүрэг-монголнуудай нэгэн ниитэ уг гарбалһаа эхитэй. Тиимэһээ монгол хэлэтэ угсаатад түүрэг үндэһэтэй нэрэнүүдые өөрын мэтээр хүлеэн абанхай.

«Хори» гэһэн үгэ хоёр удхатай гэнэ: 1) «хорихо» гэһэн глаголой захирһан дугаарлалай «хори» гэһэн удхатай; 2) «Хори» гэжэ тоо болоно.

«Эхирэд» гэһэн үгэ «эхир» гэжэ үгын олоной тооһоо гаранхай: эхир хүбүүд.

«Булгад» гэһэн үгэ «булган» гэжэ үгэһөө гарана.

«Хонгоодор» гэһэн үгэ хоёр үгэһөө бүридэнэ: «хон»-һайн һайхан шубуун, «гоодор» — энэ шубуунай дальбараа.