Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Хаанабши, Хара-Хото?
30 августа 2022
11991
Цогто Бадмажапов: «Хара-Хото олоһоной удаа гэмтэй шэнги болоод үлэһэмни тон гомдолтой».
Хуушанай домогто хото
Хитадай Үбэр-Монголой сүл губита дайдын зэрэлгээн соо дэлхэйн түүхэшэдэй сэдьхэл бодол суранзандал татадаг эртын сагай дурасхаал — Хара-Хото.
Суута Хара-Хото
Тэрэ 1032 он багаар үндыһэн хэрэм балгаасан Тангад хаан түрын Баруун Ся можын худалдаа наймаанай түб боложо, газар бүриин аяншад, наймаашадые угтажа байгаа.
1226 ондо Чингисхаан Хара-Хотые дайлан абажа, Хубилай хаанай үедэ хото гурба дахин ехэ болоһон. Тогоон Түмэр хаан Хитад руу добтолхын урда сэрэгээ эндэ бэлдэһэн гэхэ. Тэрэ Каракорум, Шангду, Кумул ошохо харгынуудай бэлшэртэ оршодог һэн. Эдзин нэрэтэй байһан энэ хото тухай мэдээсэл суута аяншан Марко Поло «Замай тэмдэглэлнүүд» соогоо бэшэһэн: «Кампичу хотоһоо гараад 12 үдэр ябажа, элһэн губиин заха — Тангудай Эдзин хото орохот. Эндэхи зон онгон шүтээндэ мүргэдэг, олон тэмээтэй, бодо малтай, мүн һайн нашан шонхор шубуудые тэжээдэг. Эндэһээ харгыда гарахын урда ехээр уһаяа нөөсэлхэ хэрэгтэй. Саашанхи 40 хоногшын газарта һунаһан сүл губида нэгэшье байра байдал харахагүйт».
1372 ондо хитадай жанжан Фэн Шэнэй сэрэгүүд Эдзин голой һабые ондоо тээшэнь татаад, Хара-Хотые уһагүй байлгажа дараһанайнь удаа тэрэ эзэгүй орхигдожо, губиин элһэндэ булуулжа эхилһэн. Тус хотын хүнэй хүрэхөөр бэшэ холо байһанай ашаар хулгай дээрмэдэ оронгүй шахуу үлэһэн байна.
Хара-Хотые бэдэрэгшэд, шэнжэлэгшэд
Ородой аяншан, сэрэгэй географ, шэнжэлэгшэ Петр Кузьмич Козлов (1863-1935) Хара-Хотые дэлхэй дээрэ анха түрүүн «нээһэн» гэжэ тоологдодог. «Сэхыень хэлэхэдэ, би Г.Н. Потаниной номһоо Хара-Хото тухай мэдэхэ болоод, ото һанаандаа оруулжа, һонирхожо ябааб», — гэжэ Козлов бэшэһэн. 1886 ондо «Хитадай түбэд-тангад заха можонууд ба Түб Монгол орон» гэһэн ном соогоо Потанин иигэжэ мэдээсэнэ: «Эргэ-хара-бурэг хото гэбэл Эдзин голой зүүн һалаада багахан хэрэмэй хананууд харагдана гэлсэнэ. Элһэн доро ороһон олон гэрнүүдшье бии, тэндэһээ мүнгэн эдлэлнүүд олоор олдоно юм ха. Хэрэмые тойроод урасхал элһэн, дүтэ нааша уһан үгы». Хожомынь 1901 ондо В.А. Обручев тэрээн тухай мэдээсээ: «Торгууд зоной үгөөр Эдзин голой һүүлшын һабын араар анханай ехэ хотын үлэгдэлнүүд бии ха». Эдзин (Эцзин) гол Гобиин дундахи нуурнуудта шудхажа, сүл губиин дунда уһатай, ургамалтай (оазис) газар бии болгоһыень тэндэнь торгуд-монголнууд ажаһуудаг байгаа. Тэдэнэр хаягданхай хото тухай мэдэхэ байбашье, ондоо зонһоо нюудаг һэн. Владимир Обручевой һурагшалхада, зорюута буруу харгы заажа үгэһэн.
Н.П. Пржевальскиин шаби ба туһалагша П.К. Козлов 1883-1926 онуудаар Монгол, Баруун ба Зүүн Хитад, Зүүн Түбэд руу зургаан ехэ экспедици эмхидхэһэн. 1900 ондо Козлов А.Н. Казнаков гэгшые Хара-Хото тухай һурагшалхыень ябуулһан, зүгөөр тэрэнь ямаршье мэдээсэл олоогүй бусаа. «Таанар, ородууд, маанарһаа үлүү бидэнэй газар тухай мэдэхэеэ хүсэнэт» гэлдэжэ, тэндэхи зон хөөрэхэ, хэлэхэеэ таһа арсаа гэхэ.
Петр Кузьмич Козлов
Санкт-Петербургын Азиатска музей яажашье тэрэ хото оложо шэнжэлхэ гээд, Монгол-Сычуаниинь экспедици эмхидхэжэ, 1907-1909 онуудаар ба 1926 ондо Козлов түрүүшынгээ малталгануудые Хара-Хотодо хэһэн байна. Ород гүрэнэй музейнууд руу малталгаһаа олдоһон элдэб олон эдэй зүйлнүүд, зурамал, баримал бурхадай дүрэнүүд, тангад хэлэн дээрэ 8000 гаран номууд, тон сэнтэй тангад-хитад хэлэнүүдэй толи гэхэ мэтэ баялиг ябуулагдаа.
Козловой һүүлээр Аурел Стейн (1917), Лэнгдон Уорнер (1925), Фольке Бергман (1927), Свен Гедин (1927-1931) тэндэ малталгануудые ябуулаа. 1983-1984 онуудаар Хитадай эрдэмтэд 3000 тангад хэлэнэй гар бэшэгүүдые олоо. Фольке Бергман Хара-Хотын ба Эдзин голой эрье тохойн карта табижа, харуулай башни ба хэрэм шэнжэлжэ, олон модон һиилүүрнүүдые (ксилографы) олоһон, тиин Козловой шэнжэлгые бари мүлшөөр гүйхэнөөр хэгдэһэн (поверхностно), документнуудынь буруу зүбтэй байгаа гэжэ шүүмжэлээ. Энээн тушаа Козлов өөрөө бэшэһэн: «Малтамсаарнай элдэб зүйлэй олдожо захалхада, түрүүшээр зүрхөө хүдэлжэ, олон юумэн гэшхэгдээ, бутараа» гэжэ. Свен Гедин ба Сюй Сюйшэн 1927 онһоо 1931 он хүрэтэр малталгануудые үнгэргөө. 1983-1984 онуудаар Үбэр Монголой археологиин институдай эрдэмтэд номуудһаа гадна барилгын материал, гэр байдалай ба ажал хүдэлмэриин хэрэгсэлнүүдые ба шажан урлалай зүйлнүүдые олоо.
Археологиин шэнжэлэгшэд
П.К. Козлов яагаад Хара-Хотые олооб?
Түүхын эрдэмэй доктор, РАН-ай Санкт-Петербургын таһагай Түб Азиин түүхэ шэнжэлгын эрдэмтэдэй бүлэгэй ударидагша, П.К. Козловой Мемориальна музей-квартирые даагша Александр Иванович Андреев «Наука из первых рук» № 2(87) сэтгүүлдэ XX зуунжэлэй сенсаци ехэтэй археологиин малталга тухай бэшэхэдээ, Хара-Хотые хоёр дахин олоһон гэжэ бэшэнэ.
«Хара-Хото... энэ мүнхэ нойроор нойрсоһон андатай суг хэтын сагта минии нэрэ дурсагдажа байхал. Үни унтарһан энэ хото минии географ нэрые ялас гүүлэхэ хубитай байбалтай» гэжэ П.К. Козлов 1923 оной ноябриин 4-дэ замайнгаа тэмдэглэлнүүд соо омогорхон бэшэһэн. Нээрээшье, эртэ урдын тангад хэрэмэй үлэгдэлнүүдэй археологическа малталганууд ородой энэ аяншалагшада бүхэдэлхэйн алдар суу асараа. Сэхыень хэлэхэдэ, Хара-Хотые «нээлгэ» Козловто бэшэ, харин буряад Цогто Бадмажаповта хабаатай гэжэ хэншье хүсэд мэдэнэгүй.
Үнэн дээрээ энэл хүн 1907 оной хабар Үбэр Монголой Эдзин-Голой адагта байһан нюуса хотын үлэгдэлнүүдые олоо ха юм. Тиин тэрээндэ туһалдаг Козловто яаралтайгаар дуулгажа, тиишэ ошохо харгы, хотын үлэгдэлнүүд тухай тодорхой мэдээсэл, зурагуудтайгаар ябуулаа. Козловой шабида өөрыгөө тоолодог Бадмажапов иигэжэ бэшээ: «Би Эдзин голоор ябахадаа, ехэ һонирхолтой юумэ нээгээб гэжэ һананам. Гойцзо ба Эдзин голнуудай тохойнуудай дундахи элһэн соо һандарһан „Хара-Хото“ гү, али „Хара-Байшин“ гэдэгэй үлэгдэлнүүд дээрэ буужа, зорюута үнжэжэ, гэрэл зураг буулгажа, энэ тэрэ тэмдэглэлнүүдые хэжэ үрдибэб». Тиин бэшэгтээ Хара-Хотын зурагуудые хабсаргаад, Ородой Императорска Географическа бүлгэмэй (ИРГО) вице-түрүүлэгшэдэ харуулыт гэһэн гуйлта дамжуулба. Тиихэдээ анхан хэнэйшье хараа үзөөгүй һандарһан хото тухай бэшэһэн тэмдэглэлнүүд ба зурагуудыень брошюра болгон хэблэхэ гэжэ өөрынгөө гэнэн һанаанда найдаһан байгаа.
Монгол-Сычуаньска экспедициин гэшүүд
Тиигэжэ Троя олоһонһоо өөрэгүй XX зуунжэлдээ 400 жэлэй саана элһэндэ булагдаһан Хара-Хотые Бадмажаповай олоһон аша габьяань хэмжүүргүй ехэ һэн. Теэд тэрэ гайхамшаг нээлтыень хэндэшье танигдахагүй Бадмажаповай нэрээр бэшэ, харин тэрэнэй багша, мэдээжэ географ, аяншалагша Козловой нэрээр түүхэдэ мүнхэлбэ ха юм даа. Хожомынь Козлов эндэ-тэндэ элидхэл хэхэдээ, Бадмажаповай энэ хэрэгтэ туһалһан тухай дурдадаг байһан. Гэбэшье, шабиингаа тиишэ түрүүн ошоһон тухай хэлэдэггүй һэн. Хара-Хото олоһон гэжэ дэлхэйдэ суурхаһан П.К. Козловто 1910 ондо император полковнигой нэрэ зэргэ олгожо, Ород гүрэниие алдаршуулһан габьяагайнь түлөө бүхы наһандаа абажа байхаар гүрэнэй тэдхэмжэ тогтоогоо. ИРГО-гой хүндэтэ гэшүүнэй үнэмшэлгэ абаа. Мүн Англиин, Италиин королевско обществонууд ород аяншалагшада Түб Ази, Хара-Хото нээһэн, шэнжэлһэнэй түлөө алтан медальнуудаар шагнаа. Зүгөөр «үнэн юумэн үнөөрөө» гү, али «булхай бултайха» гэжэ эрдэмтэн Андреевтэл хүнэй байһан соонь, сэхэ руунь хэлэхэ саг ерэнэ бшуу.
Бадмажапов Цогто Гармаевич
1900 ондо Петр Козлов Монгол-Камска экспедицидэ ябалсаһан, тэрэнэй туһаар «Собенниковы и братья Молчановы» гэһэн худалдаа наймаанай компаниин оршуулагша, Ганьсукяхтинска хитадай можын этигэмжэтэн болоһон Цогто Бадмажаповтай суг торгууд зонтой энэ хото тушаа хөөрэлдэһэн байна. Бадмажапов тиихэдэ Динь-юань-инда (Баян-Хотодо) штаб-квартиратай, нүүдэлшэ малшадһаа сайн субаагай (караван) эмхидэ мал худалдажа абагшань байһан. Нэгэ дахин ажалаараа ябатараа, Хара-Хото дээрэ сэхэ ерэшэхэ золдо хүртөө бэлэй.
Цогто Бадмажаповай намтарһаа
Хара-Хото анха түрүүн олоһон буряад хүнэй намтар һонирхолтой. Цогто Гармаевич Бадмажапов 1879 ондо Хяагтада түрэһэн. Хасаг сэрэгэй урядник зэргэтэй ябахадань, Монголо-Камска экспедициин ударидагша Петр Кузьмич Козлов тэрэниие оршуулагшаар абаһан. Тэндэ Цогто бэеэ һайнаар харуулжа, шуран бэрхэ, һонор ухаатай, найдамтай хүн гэгдээ. Саашадаа Хяагтын «Собенников и братья Молчановы» гэжэ худалдаа наймаанай эмхидэ алба хэжэ, наймаанай субаа Монгол, Манжуур, Зүүн Хитад хүрэтэр хасардалсажа ябахадаа, Генеральна штаб ба МИД-эй даабаринуудые дүүргэлсэдэг һэн. Тэрэ ехэнхи сагтаа Алашань тайжата (мүнөөнэй хитадай Ганьсу можо) уласай түб болохо Дин-юань-ин гэжэ оазиста ажаһуудаг байгаа. Тииһээр байтараа доторой галтай, эршэ ехэтэй хүн байһандаа энэ ажалдаа һонёо буурантаа. Ямаршьеб онсогой, хүн сооһоо илгаржа гарамаар юумэ хэхэ дураниинь хүрэжэ эхилээ гэжэ Козловто бэшэһэн бэшэгүүд сооһоонь элирнэ. Штабай подполковник байһан аха нүхэрөө тэрэ иигэжэ гуйна: «Намда ИРГО гү, али Генштабай Академиин ямар нэгэн албан ёһоной (официальна) даабари үгүүлжэ туһалыт. Үгы гэбэл минии арга шадал соогоо ябуулмаар ямар нэгэн хэрэгтэй мэдээсэл хүргэжэ байхаар, али официальна бэшэ тагнуулшан (агент) болгохоор арга олдохогүй ха гү» гэхэ мэтээр бэшэжэ байһан.
Тэрэнэй Козловто эльгээһэн туршалгын мэдээсэлнүүдынь хёрхоор обёоржо, шэнжэлжэ шадаха байһыень харуулаа. Козлов тэрэ мэдээсэлнүүдынь Генштабта харуулжа һонирхуулһанай ашаар Бадмажапов далда тагнуулшадай тоодо оруулагдаһан. Бадмажаповай мэдээлэлнүүд нэн түрүүн монгол-түбэд байдалай эксперт байһан Козловто өөртэнь туһатай байгаа. Бадмажапов Бээжэндэ байһан ородой элшэн сайд Д.Д. Покотиловто, мүн мэдээжэ дипломат И.Я. Коростовецто элдэб мэдээ үгэжэ байхадаа, ямаршье салингүйгөөр ехэ оролдолго гаргажа байхадаа, өөртөө ямар нэгэн шагнал хайра һэмээхэн хүлеэдэг лэ байгаа бэзэ.
Цогто Бадмажапов
Бадмажаповай бэшэгэй удаа жэл болоод, 1908 ондо П.К. Козлов ИРГО-гой даабаряар зорюута Монгол-Сычуань гэгдэһэн экспедици байгуулжа, Хара-Хото руу зорижо, археологиин малталгануудые хэһэн, олон сэнтэй зүйлнүүдые олоһон байна. Харин Бадмажаповые олоо гэхын аргагүй байһыень ойлгохооршье: нэн түрүүн тэрэ эрдэмтэн-шэнжэлэгшэ бэшэ юрын хүн, тэрэнэй олоһон тухайгаа бэшэһэн тоосоон, хотын түсэб-зураг, тэмдэглэлнүүд ба гэрэл зурагуудые Козловой ошохоһоо түрүүн хэблэн гаргабал, хари гүрэнэйхид үрдижэ малталга хэхэ байгаашье ха.
П.К. Козлов яһала нэрэ хүндэ, алдар солодо хүртэһэн байбашье, ямбархаа бүдүүрхээгүй, 1935 ондо наһа баратараа Бадмажаповай гэмнүүлжэ түрмэдэ ороод байхаданшье туһа хүргэһэн зандаа байгаа. 1923 оноор Монгол руу экспедицеэр ябахадань, Бадмажаповынь мүн лэ туһалдаг, Улаан-Баатарайнгаа гэртэ байлгадаг, али бүхөөр дэмжэдэг һэн.
Санкт-Петербург ябуулһан Хара-Хотодо хабаатай хамаг документнуудыень дараад, П.К. Козловой Хара-Хото ошохоһоонь түрүүн хэблэнгүй, үнэн сэхэ бэшээр хандаһандань ИРГО-до, мүн гар бэшэгүүдынь, тэмдэглэл ба зурагуудынь хэблүүлхэеэ хүсэлөөгүй Козловто хэды гомдобошье, хэһэн габьяагаа сэгнүүлхэеэ хэды һанабашье, Цогто Бадмажапов хүлисэжэ шадаһан гэхээр. Хара-Хотын хүсөөр тэрэ хоёр аяншад-шэнжэлэгшэд бэе бэеэ дэмжэжэ, хэтэ сагта нэрэ обогоо сугтаа бэшүүлжэ, хэлүүлжэ ябаха хуби заяанда хүртөөл даа.
Элсэн губиин хэрэм хото
Яабашье Цогто Гармаевич Бадмажапов Буряадай эрхим түрүү хүбүүдэй тоодо орожо, түүхэдэ нэрээ бэшүүлээ, Хара-Хото олохоһоо гадна ондоо олон габьяатай. 1910 онһоо Шэтэ хотодо Зүүн-Сибириин губернаторай канцеляриин дэргэ монгол хэлэнһээ оршуулагшаар хүдэлөө. 1912 онһоо Нобелиин худалдаа наймаанай гэртэ ажаллаа, хатан хаан Мариягай хүүгэдэй гэрнүүдые харгалзалдаг эмхиин хүндэтэ гэшүүн, земскэ реформануудые дэмжэдэг олониитын ажал ябуулагша уялгатай ябаа. 1917 оной октябрь һарада Эрхүүгэй губерни ба Байгалай үмэнэхи можын тусхай түлөөлэгшөөр И. Тухановтай суг эльгээгдэжэ, буряадай дунда нютагай захиргаануудые бии болгохо тухай хэлсээндэ хабаадаа. 1920 оной эхеэр буряадай сэхээтэнэй зэргэдэ Урга руу зөөжэ, МНР-эй худалдаа наймаанай Түбтэ хүдэлбэ. 1930 ондо хубисхалда эсэргүү ажал ябуулба, панмонголизмын хараатай гэжэ хардуулжа, Буряад ороноо бусаад байһанаа, 1931 ондо тушаагдажа, Сыктывкар худар сүлэгдэбэ. 5 жэлэй үнгэрхэдэ, Новосибирск хотодо нэгэ бага байгаад, Ленинград зөөгөө. 1937 ондо японой тагнулшан, хубисхалда эсэргүү этэгээд гэгдэн буудуулһан байна.
Гэрэл зурагууд, мэдээсэлнүүд сахим сүлжээнһээ.
Хитадай Үбэр-Монголой сүл губита дайдын зэрэлгээн соо дэлхэйн түүхэшэдэй сэдьхэл бодол суранзандал татадаг эртын сагай дурасхаал — Хара-Хото.
Суута Хара-Хото
Тэрэ 1032 он багаар үндыһэн хэрэм балгаасан Тангад хаан түрын Баруун Ся можын худалдаа наймаанай түб боложо, газар бүриин аяншад, наймаашадые угтажа байгаа.
1226 ондо Чингисхаан Хара-Хотые дайлан абажа, Хубилай хаанай үедэ хото гурба дахин ехэ болоһон. Тогоон Түмэр хаан Хитад руу добтолхын урда сэрэгээ эндэ бэлдэһэн гэхэ. Тэрэ Каракорум, Шангду, Кумул ошохо харгынуудай бэлшэртэ оршодог һэн. Эдзин нэрэтэй байһан энэ хото тухай мэдээсэл суута аяншан Марко Поло «Замай тэмдэглэлнүүд» соогоо бэшэһэн: «Кампичу хотоһоо гараад 12 үдэр ябажа, элһэн губиин заха — Тангудай Эдзин хото орохот. Эндэхи зон онгон шүтээндэ мүргэдэг, олон тэмээтэй, бодо малтай, мүн һайн нашан шонхор шубуудые тэжээдэг. Эндэһээ харгыда гарахын урда ехээр уһаяа нөөсэлхэ хэрэгтэй. Саашанхи 40 хоногшын газарта һунаһан сүл губида нэгэшье байра байдал харахагүйт».
1372 ондо хитадай жанжан Фэн Шэнэй сэрэгүүд Эдзин голой һабые ондоо тээшэнь татаад, Хара-Хотые уһагүй байлгажа дараһанайнь удаа тэрэ эзэгүй орхигдожо, губиин элһэндэ булуулжа эхилһэн. Тус хотын хүнэй хүрэхөөр бэшэ холо байһанай ашаар хулгай дээрмэдэ оронгүй шахуу үлэһэн байна.
Хара-Хотые бэдэрэгшэд, шэнжэлэгшэд
Ородой аяншан, сэрэгэй географ, шэнжэлэгшэ Петр Кузьмич Козлов (1863-1935) Хара-Хотые дэлхэй дээрэ анха түрүүн «нээһэн» гэжэ тоологдодог. «Сэхыень хэлэхэдэ, би Г.Н. Потаниной номһоо Хара-Хото тухай мэдэхэ болоод, ото һанаандаа оруулжа, һонирхожо ябааб», — гэжэ Козлов бэшэһэн. 1886 ондо «Хитадай түбэд-тангад заха можонууд ба Түб Монгол орон» гэһэн ном соогоо Потанин иигэжэ мэдээсэнэ: «Эргэ-хара-бурэг хото гэбэл Эдзин голой зүүн һалаада багахан хэрэмэй хананууд харагдана гэлсэнэ. Элһэн доро ороһон олон гэрнүүдшье бии, тэндэһээ мүнгэн эдлэлнүүд олоор олдоно юм ха. Хэрэмые тойроод урасхал элһэн, дүтэ нааша уһан үгы». Хожомынь 1901 ондо В.А. Обручев тэрээн тухай мэдээсээ: «Торгууд зоной үгөөр Эдзин голой һүүлшын һабын араар анханай ехэ хотын үлэгдэлнүүд бии ха». Эдзин (Эцзин) гол Гобиин дундахи нуурнуудта шудхажа, сүл губиин дунда уһатай, ургамалтай (оазис) газар бии болгоһыень тэндэнь торгуд-монголнууд ажаһуудаг байгаа. Тэдэнэр хаягданхай хото тухай мэдэхэ байбашье, ондоо зонһоо нюудаг һэн. Владимир Обручевой һурагшалхада, зорюута буруу харгы заажа үгэһэн.
Н.П. Пржевальскиин шаби ба туһалагша П.К. Козлов 1883-1926 онуудаар Монгол, Баруун ба Зүүн Хитад, Зүүн Түбэд руу зургаан ехэ экспедици эмхидхэһэн. 1900 ондо Козлов А.Н. Казнаков гэгшые Хара-Хото тухай һурагшалхыень ябуулһан, зүгөөр тэрэнь ямаршье мэдээсэл олоогүй бусаа. «Таанар, ородууд, маанарһаа үлүү бидэнэй газар тухай мэдэхэеэ хүсэнэт» гэлдэжэ, тэндэхи зон хөөрэхэ, хэлэхэеэ таһа арсаа гэхэ.
Петр Кузьмич Козлов
Санкт-Петербургын Азиатска музей яажашье тэрэ хото оложо шэнжэлхэ гээд, Монгол-Сычуаниинь экспедици эмхидхэжэ, 1907-1909 онуудаар ба 1926 ондо Козлов түрүүшынгээ малталгануудые Хара-Хотодо хэһэн байна. Ород гүрэнэй музейнууд руу малталгаһаа олдоһон элдэб олон эдэй зүйлнүүд, зурамал, баримал бурхадай дүрэнүүд, тангад хэлэн дээрэ 8000 гаран номууд, тон сэнтэй тангад-хитад хэлэнүүдэй толи гэхэ мэтэ баялиг ябуулагдаа.
Козловой һүүлээр Аурел Стейн (1917), Лэнгдон Уорнер (1925), Фольке Бергман (1927), Свен Гедин (1927-1931) тэндэ малталгануудые ябуулаа. 1983-1984 онуудаар Хитадай эрдэмтэд 3000 тангад хэлэнэй гар бэшэгүүдые олоо. Фольке Бергман Хара-Хотын ба Эдзин голой эрье тохойн карта табижа, харуулай башни ба хэрэм шэнжэлжэ, олон модон һиилүүрнүүдые (ксилографы) олоһон, тиин Козловой шэнжэлгые бари мүлшөөр гүйхэнөөр хэгдэһэн (поверхностно), документнуудынь буруу зүбтэй байгаа гэжэ шүүмжэлээ. Энээн тушаа Козлов өөрөө бэшэһэн: «Малтамсаарнай элдэб зүйлэй олдожо захалхада, түрүүшээр зүрхөө хүдэлжэ, олон юумэн гэшхэгдээ, бутараа» гэжэ. Свен Гедин ба Сюй Сюйшэн 1927 онһоо 1931 он хүрэтэр малталгануудые үнгэргөө. 1983-1984 онуудаар Үбэр Монголой археологиин институдай эрдэмтэд номуудһаа гадна барилгын материал, гэр байдалай ба ажал хүдэлмэриин хэрэгсэлнүүдые ба шажан урлалай зүйлнүүдые олоо.
Археологиин шэнжэлэгшэд
П.К. Козлов яагаад Хара-Хотые олооб?
Түүхын эрдэмэй доктор, РАН-ай Санкт-Петербургын таһагай Түб Азиин түүхэ шэнжэлгын эрдэмтэдэй бүлэгэй ударидагша, П.К. Козловой Мемориальна музей-квартирые даагша Александр Иванович Андреев «Наука из первых рук» № 2(87) сэтгүүлдэ XX зуунжэлэй сенсаци ехэтэй археологиин малталга тухай бэшэхэдээ, Хара-Хотые хоёр дахин олоһон гэжэ бэшэнэ.
«Хара-Хото... энэ мүнхэ нойроор нойрсоһон андатай суг хэтын сагта минии нэрэ дурсагдажа байхал. Үни унтарһан энэ хото минии географ нэрые ялас гүүлэхэ хубитай байбалтай» гэжэ П.К. Козлов 1923 оной ноябриин 4-дэ замайнгаа тэмдэглэлнүүд соо омогорхон бэшэһэн. Нээрээшье, эртэ урдын тангад хэрэмэй үлэгдэлнүүдэй археологическа малталганууд ородой энэ аяншалагшада бүхэдэлхэйн алдар суу асараа. Сэхыень хэлэхэдэ, Хара-Хотые «нээлгэ» Козловто бэшэ, харин буряад Цогто Бадмажаповта хабаатай гэжэ хэншье хүсэд мэдэнэгүй.
Үнэн дээрээ энэл хүн 1907 оной хабар Үбэр Монголой Эдзин-Голой адагта байһан нюуса хотын үлэгдэлнүүдые олоо ха юм. Тиин тэрээндэ туһалдаг Козловто яаралтайгаар дуулгажа, тиишэ ошохо харгы, хотын үлэгдэлнүүд тухай тодорхой мэдээсэл, зурагуудтайгаар ябуулаа. Козловой шабида өөрыгөө тоолодог Бадмажапов иигэжэ бэшээ: «Би Эдзин голоор ябахадаа, ехэ һонирхолтой юумэ нээгээб гэжэ һананам. Гойцзо ба Эдзин голнуудай тохойнуудай дундахи элһэн соо һандарһан „Хара-Хото“ гү, али „Хара-Байшин“ гэдэгэй үлэгдэлнүүд дээрэ буужа, зорюута үнжэжэ, гэрэл зураг буулгажа, энэ тэрэ тэмдэглэлнүүдые хэжэ үрдибэб». Тиин бэшэгтээ Хара-Хотын зурагуудые хабсаргаад, Ородой Императорска Географическа бүлгэмэй (ИРГО) вице-түрүүлэгшэдэ харуулыт гэһэн гуйлта дамжуулба. Тиихэдээ анхан хэнэйшье хараа үзөөгүй һандарһан хото тухай бэшэһэн тэмдэглэлнүүд ба зурагуудыень брошюра болгон хэблэхэ гэжэ өөрынгөө гэнэн һанаанда найдаһан байгаа.
Монгол-Сычуаньска экспедициин гэшүүд
Тиигэжэ Троя олоһонһоо өөрэгүй XX зуунжэлдээ 400 жэлэй саана элһэндэ булагдаһан Хара-Хотые Бадмажаповай олоһон аша габьяань хэмжүүргүй ехэ һэн. Теэд тэрэ гайхамшаг нээлтыень хэндэшье танигдахагүй Бадмажаповай нэрээр бэшэ, харин тэрэнэй багша, мэдээжэ географ, аяншалагша Козловой нэрээр түүхэдэ мүнхэлбэ ха юм даа. Хожомынь Козлов эндэ-тэндэ элидхэл хэхэдээ, Бадмажаповай энэ хэрэгтэ туһалһан тухай дурдадаг байһан. Гэбэшье, шабиингаа тиишэ түрүүн ошоһон тухай хэлэдэггүй һэн. Хара-Хото олоһон гэжэ дэлхэйдэ суурхаһан П.К. Козловто 1910 ондо император полковнигой нэрэ зэргэ олгожо, Ород гүрэниие алдаршуулһан габьяагайнь түлөө бүхы наһандаа абажа байхаар гүрэнэй тэдхэмжэ тогтоогоо. ИРГО-гой хүндэтэ гэшүүнэй үнэмшэлгэ абаа. Мүн Англиин, Италиин королевско обществонууд ород аяншалагшада Түб Ази, Хара-Хото нээһэн, шэнжэлһэнэй түлөө алтан медальнуудаар шагнаа. Зүгөөр «үнэн юумэн үнөөрөө» гү, али «булхай бултайха» гэжэ эрдэмтэн Андреевтэл хүнэй байһан соонь, сэхэ руунь хэлэхэ саг ерэнэ бшуу.
Бадмажапов Цогто Гармаевич
1900 ондо Петр Козлов Монгол-Камска экспедицидэ ябалсаһан, тэрэнэй туһаар «Собенниковы и братья Молчановы» гэһэн худалдаа наймаанай компаниин оршуулагша, Ганьсукяхтинска хитадай можын этигэмжэтэн болоһон Цогто Бадмажаповтай суг торгууд зонтой энэ хото тушаа хөөрэлдэһэн байна. Бадмажапов тиихэдэ Динь-юань-инда (Баян-Хотодо) штаб-квартиратай, нүүдэлшэ малшадһаа сайн субаагай (караван) эмхидэ мал худалдажа абагшань байһан. Нэгэ дахин ажалаараа ябатараа, Хара-Хото дээрэ сэхэ ерэшэхэ золдо хүртөө бэлэй.
Цогто Бадмажаповай намтарһаа
Хара-Хото анха түрүүн олоһон буряад хүнэй намтар һонирхолтой. Цогто Гармаевич Бадмажапов 1879 ондо Хяагтада түрэһэн. Хасаг сэрэгэй урядник зэргэтэй ябахадань, Монголо-Камска экспедициин ударидагша Петр Кузьмич Козлов тэрэниие оршуулагшаар абаһан. Тэндэ Цогто бэеэ һайнаар харуулжа, шуран бэрхэ, һонор ухаатай, найдамтай хүн гэгдээ. Саашадаа Хяагтын «Собенников и братья Молчановы» гэжэ худалдаа наймаанай эмхидэ алба хэжэ, наймаанай субаа Монгол, Манжуур, Зүүн Хитад хүрэтэр хасардалсажа ябахадаа, Генеральна штаб ба МИД-эй даабаринуудые дүүргэлсэдэг һэн. Тэрэ ехэнхи сагтаа Алашань тайжата (мүнөөнэй хитадай Ганьсу можо) уласай түб болохо Дин-юань-ин гэжэ оазиста ажаһуудаг байгаа. Тииһээр байтараа доторой галтай, эршэ ехэтэй хүн байһандаа энэ ажалдаа һонёо буурантаа. Ямаршьеб онсогой, хүн сооһоо илгаржа гарамаар юумэ хэхэ дураниинь хүрэжэ эхилээ гэжэ Козловто бэшэһэн бэшэгүүд сооһоонь элирнэ. Штабай подполковник байһан аха нүхэрөө тэрэ иигэжэ гуйна: «Намда ИРГО гү, али Генштабай Академиин ямар нэгэн албан ёһоной (официальна) даабари үгүүлжэ туһалыт. Үгы гэбэл минии арга шадал соогоо ябуулмаар ямар нэгэн хэрэгтэй мэдээсэл хүргэжэ байхаар, али официальна бэшэ тагнуулшан (агент) болгохоор арга олдохогүй ха гү» гэхэ мэтээр бэшэжэ байһан.
Тэрэнэй Козловто эльгээһэн туршалгын мэдээсэлнүүдынь хёрхоор обёоржо, шэнжэлжэ шадаха байһыень харуулаа. Козлов тэрэ мэдээсэлнүүдынь Генштабта харуулжа һонирхуулһанай ашаар Бадмажапов далда тагнуулшадай тоодо оруулагдаһан. Бадмажаповай мэдээлэлнүүд нэн түрүүн монгол-түбэд байдалай эксперт байһан Козловто өөртэнь туһатай байгаа. Бадмажапов Бээжэндэ байһан ородой элшэн сайд Д.Д. Покотиловто, мүн мэдээжэ дипломат И.Я. Коростовецто элдэб мэдээ үгэжэ байхадаа, ямаршье салингүйгөөр ехэ оролдолго гаргажа байхадаа, өөртөө ямар нэгэн шагнал хайра һэмээхэн хүлеэдэг лэ байгаа бэзэ.
Цогто Бадмажапов
Бадмажаповай бэшэгэй удаа жэл болоод, 1908 ондо П.К. Козлов ИРГО-гой даабаряар зорюута Монгол-Сычуань гэгдэһэн экспедици байгуулжа, Хара-Хото руу зорижо, археологиин малталгануудые хэһэн, олон сэнтэй зүйлнүүдые олоһон байна. Харин Бадмажаповые олоо гэхын аргагүй байһыень ойлгохооршье: нэн түрүүн тэрэ эрдэмтэн-шэнжэлэгшэ бэшэ юрын хүн, тэрэнэй олоһон тухайгаа бэшэһэн тоосоон, хотын түсэб-зураг, тэмдэглэлнүүд ба гэрэл зурагуудые Козловой ошохоһоо түрүүн хэблэн гаргабал, хари гүрэнэйхид үрдижэ малталга хэхэ байгаашье ха.
П.К. Козлов яһала нэрэ хүндэ, алдар солодо хүртэһэн байбашье, ямбархаа бүдүүрхээгүй, 1935 ондо наһа баратараа Бадмажаповай гэмнүүлжэ түрмэдэ ороод байхаданшье туһа хүргэһэн зандаа байгаа. 1923 оноор Монгол руу экспедицеэр ябахадань, Бадмажаповынь мүн лэ туһалдаг, Улаан-Баатарайнгаа гэртэ байлгадаг, али бүхөөр дэмжэдэг һэн.
Санкт-Петербург ябуулһан Хара-Хотодо хабаатай хамаг документнуудыень дараад, П.К. Козловой Хара-Хото ошохоһоонь түрүүн хэблэнгүй, үнэн сэхэ бэшээр хандаһандань ИРГО-до, мүн гар бэшэгүүдынь, тэмдэглэл ба зурагуудынь хэблүүлхэеэ хүсэлөөгүй Козловто хэды гомдобошье, хэһэн габьяагаа сэгнүүлхэеэ хэды һанабашье, Цогто Бадмажапов хүлисэжэ шадаһан гэхээр. Хара-Хотын хүсөөр тэрэ хоёр аяншад-шэнжэлэгшэд бэе бэеэ дэмжэжэ, хэтэ сагта нэрэ обогоо сугтаа бэшүүлжэ, хэлүүлжэ ябаха хуби заяанда хүртөөл даа.
Элсэн губиин хэрэм хото
Яабашье Цогто Гармаевич Бадмажапов Буряадай эрхим түрүү хүбүүдэй тоодо орожо, түүхэдэ нэрээ бэшүүлээ, Хара-Хото олохоһоо гадна ондоо олон габьяатай. 1910 онһоо Шэтэ хотодо Зүүн-Сибириин губернаторай канцеляриин дэргэ монгол хэлэнһээ оршуулагшаар хүдэлөө. 1912 онһоо Нобелиин худалдаа наймаанай гэртэ ажаллаа, хатан хаан Мариягай хүүгэдэй гэрнүүдые харгалзалдаг эмхиин хүндэтэ гэшүүн, земскэ реформануудые дэмжэдэг олониитын ажал ябуулагша уялгатай ябаа. 1917 оной октябрь һарада Эрхүүгэй губерни ба Байгалай үмэнэхи можын тусхай түлөөлэгшөөр И. Тухановтай суг эльгээгдэжэ, буряадай дунда нютагай захиргаануудые бии болгохо тухай хэлсээндэ хабаадаа. 1920 оной эхеэр буряадай сэхээтэнэй зэргэдэ Урга руу зөөжэ, МНР-эй худалдаа наймаанай Түбтэ хүдэлбэ. 1930 ондо хубисхалда эсэргүү ажал ябуулба, панмонголизмын хараатай гэжэ хардуулжа, Буряад ороноо бусаад байһанаа, 1931 ондо тушаагдажа, Сыктывкар худар сүлэгдэбэ. 5 жэлэй үнгэрхэдэ, Новосибирск хотодо нэгэ бага байгаад, Ленинград зөөгөө. 1937 ондо японой тагнулшан, хубисхалда эсэргүү этэгээд гэгдэн буудуулһан байна.
Гэрэл зурагууд, мэдээсэлнүүд сахим сүлжээнһээ.