Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Үндэhэн аялга хүгжөөхэдэ онсо габьяатай
29 июля 2022
10415
Буряадай Гүрэнэй үндэhэн дуу хатарай «Байгал» театрай түүхэдэ өөрын горитой мүр үлөөhэн бэлигтэй хүгжэмшэн Ардан Федорович Зонхоев тухай
Ардан Зонхоев гайхамшаг бэлигтэй хууршан байhан юм. Гурбахан утаhатай морин хуур дээрэ Бетховенэй, Дворжагай, Минкусай, Чайковскиин классическа орёо аялга шадамар бэрхээр гаргажа байхыень шагнаhан искусствын мэргэжэлтэд гайхалаа барадаг hэн.
Аяар холын 1918 оной hүүл багта Алайр нютагта түрэhэн Ардан багаhаань аялга хүгжэмдэ ехэ дуратай байгаа. Балхаасай нагасань хилгааhан хуур дээрэ наадахадаа, урданай аялгын нугалбари гаргажа, уянгатайгаар дууладаг hэн. Харин шэдитэ хуур Ардан хүбүүнэй гарта ородоггүй, хадагалаатай байдаг бэлэй...
Хүгжэмшэ бэлигтэй Аюша ахань балалайка, мандолина дээрэ наададаг, гэбэшье эдэ инструментнүүдээ гамнадаг, Арданда барюулдаггүй hэн. Аханарайнгаа гэртээ үгы байхадань, Ардан hэмээхэн гартаа барижа, аялга гаргажа туршадаг бэлэй. Абатаяа Черемхово хото ошоод, наймаанда мандолинын байхые хараhаар, абаяа гуйжа, абхуулаад, нагасынгаа хуур дээрэ гаргадаг байhан аялгануудые тэрэ мандолина дээрээ сээжээр зэдэлүүлжэ hураhан юм.
Дээдэ-Үдэ ерээд, ФЗУ-да hураха үедөө училищиингаа уран hайханай бүлгэмэй оркестртэ наададаг байгаа. Ямар нэгэ харалганай үедэ Ардан Зонхоевой шадамар бэрхээр наадахые сэгнэhэн жюриин гэшүүд хүгжэмдэ hурахыень дурадхаа бэлэй.
А.Зонхоев (баруун гарhаа гурбадахи) буряад артистнуудтай
Тиигэжэ 1935 ондо тэрэ Буряад-Монголой искусствын техникумдэ абтаад, хүбшэргэйтэ хуур, домбро, виолончель мэтын инструментнүүд дээрэ наадаха мэргэжэлдэ hураха болобо. Саашадаа виолончелиин классаар Эрхүү хотодо hуралсалаа үргэлжэлүүлхэдээ, эдир харагшадай театрай (ТЮЗ) оркестртэ наададаг байгаа.
Буряад-Монголой республикын искусствын түрүүшын декадада бэлэдхэл эхилээд, үндэhэн хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадажа шадаха зониие суглуулаа бэлэй. Эрхүүhээ Ардан Зонхоевые урижа асарба. Тэрэ үеын хуур, лимбэ, сур, хучир, бэшхүүр мэтын хүгжэмэй хэрэгсэлнүүд нэгэ янзын, шанга бэшэ шэнгэхэн абяатай hэн. Гадна наадажа шадаха зоншье ехэ үсөөн байгаа.
Буряад инструментнүүдэй оркестр байгуулха гэhэн даабари абаhан Ардан Зонхоев БМАССР-эй, Усть-Ордын, Агын хүдөө нютагуудаар ябажа, бэлигтэй залуушуулые бэдэрээ бэлэй. Хуур, чаанза гээшые хараагүй, ноото мэдэхэгүй залуушуулые түргэнөөр hургаха ёhотой байгаа. Ехэ богони саг соо 86 хүбүүд, басагадые хүгжэмдэ hургаха баатай болоо hэн. Эдэ хүгжэмшэд Москвагай ехэ театрнуудта амжалта түгэс наадажа, буряад инструментнүүдэй мэргэжэлтэ оркестрэй үндэhэ hууринь болоо hэн.
Буряад арадай хатар, дуунай «Байгал» ансамблиин 1942 ондо байгуулагдаха үеэр Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай бурма бусалжа байгаа. Олохон хүгжэмшэд, хатаршад, дуушад фронтдо мордоо бэлэй. Энэ хүшэр үедэ композиторнууд Бау Ямпилов, Жигжит Батуев гэгшэдэй эдэбхеэр ансамбль байгуулгын хэрэг бэелүүлэгдэhэн. Ардан Зонхоев, Сергей Балдаев болон бусад мэдээжэ бэлигтэнэй хабаадалгатай оркестрэй хүгжэмшэдэй hуралсал, репетици ябуулагдажа, ансамблиин артистнууд үдэр бүри хүдөө нютагуудаар 2-3 концерт харуулдаг байгаа.
1955 онhоо ансамблиин хүтэлбэригшөөр, дирижероор мэдээжэ композитор Чингис Павлов хүдэлөө. 1959 ондо Москвада Буряадай литературын, искусствын хоёрдохи декадада энэ оркестр амжалтатай хабаадаа. Буряад орондо 1967 ондо Гостелерадиокомитет байгуулагдахада, тэрэнэй дэргэдэ оркестр хүдэлжэ эхилээ hэн. Ч.Е.Павлов оркестрэй уран hайханай хүтэлбэрилэгшэ ба дирижер болоhон юм. Солото хүгжэмшэн Чингис Павловай нэрэ зүүдэг энэ оркестр 2005 ондо Гүрэнэй үндэhэн дуу хатарай «Байгал» театрай бүридэлдэ оруулагдаhан байна.
Ардан Зонхоев суута ансамбльтайгаа СССР гүрэнөөр гастрольдо ябахадаа, Дунда Азиин арадуудай үндэhэн инструментнүүдые шэнжэлhэн, уран бэрхээр наадажа hураhан юм. Тиигэжэ узбек арадай дойра, казах хомус инструментнүүдhээ гадна буряад хуур, чаанза, мүн виолончель дээрэ концертын үедэ ирагуу хүгжэм зэдэлүүлхэдэнь, шагнагшад халуун альга ташалгаар баяр бахархалаа мэдүүлдэг hэн.
И.Моисеев, Т.Гергесова,А.Зонхоев, Ц.Хоборков, буряад артистнууд Москвада
Буряад хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ залуу үетэниие наадажа hургаха, энээнэй тула олон инструментнүүдые бүтээхэ, мүн буряад зэмсэгүүдэй аялга абяаниие улам шанга болгохо, хуур болон чаанзын байгууламжые нарижуулхын тула тусхай мастерской хэрэгтэй болоо hэн. Арадай зэмсэгүүдэй мастер Бальжинима Дугаровтай хамта Ардан Зонхоев энэ ажал бэелүүлжэ эхилээ. Тэдэнэй зохёон нарижуулhан тенор-хуур, тенор, сопрано, бас, прима мэтын онсо абяатай чаанзанууд бэлдэгдэжэ, Буряад Уласай, Эрхүү можын, Агын уран hайханай ансамбль, бүлгэмүүдтэ хүргэгдөө бэлэй.
А.Зонхоевой, С.Балдаевай үүсхэлээр П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида түрүүн хуурай, hүүлдэ чаанзын классууд нээгдээд, мэдээжэ хүгжэмшэд тэндэ багшалаа hэн. Саашадаа иочин, лимбэ, ятаг дээрэ наадажа hургаха классууд нээгдээ. Энэ hайн жэшээ хараада абтажа, иимэ классууд Улаан-Үдын болон хүдөөгэй үхибүүдэй хүгжэмэй hургуулинуудта нээгдэжэ захалhан юм. А.Ф.Зонхоевой шабинар хүгжэмэй оркестрнүүдтэ, «Байгал» театрта, хүгжэмэй hургуулинуудта хүдэлнэ, олониинь нэрэ солото зужэгшэд болонхой.
1979 ондо училищиин буряад зэмсэгүүдэй оркестр Ленинград хотодо үнгэрhэн арадай инструментнүүд дээрэ наадагшадай бүхэроссиин конкурсдо дипломант боложо шалгараа hэн. Ардан Зонхоев Бүхэдэлхэйн фольклорно урлалай фестивалиин дипломантын нэрэ алдарта, зохёохы ажалайнгаа түлөө «Хүндэлэлэй Тэмдэг» ордендо, «Буряад Уласай арадай артист» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Ардан Зонхоевой хуур болон чаанза дээрэ гүйсэдхэhэн хүгжэм мэдээжэ режиссер Никита Михалковой 1991 ондо найруулан буулгаhан «Урга. Территория любви» гэhэн ород-француз фильмдэ зэдэлээ hэн. Фильмын композитор Э.Артемьев онсо аялга уянгатай энэ хүгжэм киногой ёhотой шэмэглэл болоо гэжэ үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Киногой шэдеэр буряад хууршын уран бэлиг дэлхэй дүүрэн тараа ха юм.
Фильмһээ зураг
Арадай зүжэгшэн А.Ф.Зонхоевой 2008 ондо наhа барахадань, Улаан-Үдын Илалтын гудамжаар ажаhууhан 9-дэхи гэртэнь Дурасхаалай самбар тодхогдоо бэлэй.
Түрэл Алайртань солото хүбүүнэйнгээ солые мүнхэлжэ, аймагай хүүгэдэй уран бэлигэй hургуулида нэрыень зүүлгээ hэн. Энэ hургуулиин үүсхэлээр «Шубууд дуулана» гэhэн нэрэтэй хүүгэдэй филармони нээхэ талаар шударгы ажал ябуулагдана. Соёлой эдэбхи дэмжэлгын талаар Президентын жасын мүнгэн дэмжэлгээр энэ прект бэелүүлэгдэхэ юм. Хүтэлиг hууринай хүүгэд болон эдиршүүлые (6-17 наhанай) буряадаар дуулажа, буряад хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадажа hургаха зорилготой.
Бүхы наhан соогоо түрэл арадайнгаа аялга хүгжэм hэргээн хүгжөөхэ, буряад зэмсэгүүдые хонгёо, шанга абяантай болгохо гэжэ шармайн оролдоhон уран бэлигтэн Ардан Зонхоев буряад-монгол соёл искусствын үмэнэ онсо ехэ аша габьяатай гээшэл даа.
Хүүгэдэй филармони Алайрта нээгдэхэ
Аяар холын 1918 оной hүүл багта Алайр нютагта түрэhэн Ардан багаhаань аялга хүгжэмдэ ехэ дуратай байгаа. Балхаасай нагасань хилгааhан хуур дээрэ наадахадаа, урданай аялгын нугалбари гаргажа, уянгатайгаар дууладаг hэн. Харин шэдитэ хуур Ардан хүбүүнэй гарта ородоггүй, хадагалаатай байдаг бэлэй...
Хүгжэмшэ бэлигтэй Аюша ахань балалайка, мандолина дээрэ наададаг, гэбэшье эдэ инструментнүүдээ гамнадаг, Арданда барюулдаггүй hэн. Аханарайнгаа гэртээ үгы байхадань, Ардан hэмээхэн гартаа барижа, аялга гаргажа туршадаг бэлэй. Абатаяа Черемхово хото ошоод, наймаанда мандолинын байхые хараhаар, абаяа гуйжа, абхуулаад, нагасынгаа хуур дээрэ гаргадаг байhан аялгануудые тэрэ мандолина дээрээ сээжээр зэдэлүүлжэ hураhан юм.
Дээдэ-Үдэ ерээд, ФЗУ-да hураха үедөө училищиингаа уран hайханай бүлгэмэй оркестртэ наададаг байгаа. Ямар нэгэ харалганай үедэ Ардан Зонхоевой шадамар бэрхээр наадахые сэгнэhэн жюриин гэшүүд хүгжэмдэ hурахыень дурадхаа бэлэй.
А.Зонхоев (баруун гарhаа гурбадахи) буряад артистнуудтай
Тиигэжэ 1935 ондо тэрэ Буряад-Монголой искусствын техникумдэ абтаад, хүбшэргэйтэ хуур, домбро, виолончель мэтын инструментнүүд дээрэ наадаха мэргэжэлдэ hураха болобо. Саашадаа виолончелиин классаар Эрхүү хотодо hуралсалаа үргэлжэлүүлхэдээ, эдир харагшадай театрай (ТЮЗ) оркестртэ наададаг байгаа.
Буряад-Монголой республикын искусствын түрүүшын декадада бэлэдхэл эхилээд, үндэhэн хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадажа шадаха зониие суглуулаа бэлэй. Эрхүүhээ Ардан Зонхоевые урижа асарба. Тэрэ үеын хуур, лимбэ, сур, хучир, бэшхүүр мэтын хүгжэмэй хэрэгсэлнүүд нэгэ янзын, шанга бэшэ шэнгэхэн абяатай hэн. Гадна наадажа шадаха зоншье ехэ үсөөн байгаа.
Буряад инструментнүүдэй оркестр байгуулха гэhэн даабари абаhан Ардан Зонхоев БМАССР-эй, Усть-Ордын, Агын хүдөө нютагуудаар ябажа, бэлигтэй залуушуулые бэдэрээ бэлэй. Хуур, чаанза гээшые хараагүй, ноото мэдэхэгүй залуушуулые түргэнөөр hургаха ёhотой байгаа. Ехэ богони саг соо 86 хүбүүд, басагадые хүгжэмдэ hургаха баатай болоо hэн. Эдэ хүгжэмшэд Москвагай ехэ театрнуудта амжалта түгэс наадажа, буряад инструментнүүдэй мэргэжэлтэ оркестрэй үндэhэ hууринь болоо hэн.
Буряад арадай хатар, дуунай «Байгал» ансамблиин 1942 ондо байгуулагдаха үеэр Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай бурма бусалжа байгаа. Олохон хүгжэмшэд, хатаршад, дуушад фронтдо мордоо бэлэй. Энэ хүшэр үедэ композиторнууд Бау Ямпилов, Жигжит Батуев гэгшэдэй эдэбхеэр ансамбль байгуулгын хэрэг бэелүүлэгдэhэн. Ардан Зонхоев, Сергей Балдаев болон бусад мэдээжэ бэлигтэнэй хабаадалгатай оркестрэй хүгжэмшэдэй hуралсал, репетици ябуулагдажа, ансамблиин артистнууд үдэр бүри хүдөө нютагуудаар 2-3 концерт харуулдаг байгаа.
1955 онhоо ансамблиин хүтэлбэригшөөр, дирижероор мэдээжэ композитор Чингис Павлов хүдэлөө. 1959 ондо Москвада Буряадай литературын, искусствын хоёрдохи декадада энэ оркестр амжалтатай хабаадаа. Буряад орондо 1967 ондо Гостелерадиокомитет байгуулагдахада, тэрэнэй дэргэдэ оркестр хүдэлжэ эхилээ hэн. Ч.Е.Павлов оркестрэй уран hайханай хүтэлбэрилэгшэ ба дирижер болоhон юм. Солото хүгжэмшэн Чингис Павловай нэрэ зүүдэг энэ оркестр 2005 ондо Гүрэнэй үндэhэн дуу хатарай «Байгал» театрай бүридэлдэ оруулагдаhан байна.
Ардан Зонхоев суута ансамбльтайгаа СССР гүрэнөөр гастрольдо ябахадаа, Дунда Азиин арадуудай үндэhэн инструментнүүдые шэнжэлhэн, уран бэрхээр наадажа hураhан юм. Тиигэжэ узбек арадай дойра, казах хомус инструментнүүдhээ гадна буряад хуур, чаанза, мүн виолончель дээрэ концертын үедэ ирагуу хүгжэм зэдэлүүлхэдэнь, шагнагшад халуун альга ташалгаар баяр бахархалаа мэдүүлдэг hэн.
И.Моисеев, Т.Гергесова,А.Зонхоев, Ц.Хоборков, буряад артистнууд Москвада
Буряад хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ залуу үетэниие наадажа hургаха, энээнэй тула олон инструментнүүдые бүтээхэ, мүн буряад зэмсэгүүдэй аялга абяаниие улам шанга болгохо, хуур болон чаанзын байгууламжые нарижуулхын тула тусхай мастерской хэрэгтэй болоо hэн. Арадай зэмсэгүүдэй мастер Бальжинима Дугаровтай хамта Ардан Зонхоев энэ ажал бэелүүлжэ эхилээ. Тэдэнэй зохёон нарижуулhан тенор-хуур, тенор, сопрано, бас, прима мэтын онсо абяатай чаанзанууд бэлдэгдэжэ, Буряад Уласай, Эрхүү можын, Агын уран hайханай ансамбль, бүлгэмүүдтэ хүргэгдөө бэлэй.
А.Зонхоевой, С.Балдаевай үүсхэлээр П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида түрүүн хуурай, hүүлдэ чаанзын классууд нээгдээд, мэдээжэ хүгжэмшэд тэндэ багшалаа hэн. Саашадаа иочин, лимбэ, ятаг дээрэ наадажа hургаха классууд нээгдээ. Энэ hайн жэшээ хараада абтажа, иимэ классууд Улаан-Үдын болон хүдөөгэй үхибүүдэй хүгжэмэй hургуулинуудта нээгдэжэ захалhан юм. А.Ф.Зонхоевой шабинар хүгжэмэй оркестрнүүдтэ, «Байгал» театрта, хүгжэмэй hургуулинуудта хүдэлнэ, олониинь нэрэ солото зужэгшэд болонхой.
1979 ондо училищиин буряад зэмсэгүүдэй оркестр Ленинград хотодо үнгэрhэн арадай инструментнүүд дээрэ наадагшадай бүхэроссиин конкурсдо дипломант боложо шалгараа hэн. Ардан Зонхоев Бүхэдэлхэйн фольклорно урлалай фестивалиин дипломантын нэрэ алдарта, зохёохы ажалайнгаа түлөө «Хүндэлэлэй Тэмдэг» ордендо, «Буряад Уласай арадай артист» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Ардан Зонхоевой хуур болон чаанза дээрэ гүйсэдхэhэн хүгжэм мэдээжэ режиссер Никита Михалковой 1991 ондо найруулан буулгаhан «Урга. Территория любви» гэhэн ород-француз фильмдэ зэдэлээ hэн. Фильмын композитор Э.Артемьев онсо аялга уянгатай энэ хүгжэм киногой ёhотой шэмэглэл болоо гэжэ үндэрөөр сэгнээ бэлэй. Киногой шэдеэр буряад хууршын уран бэлиг дэлхэй дүүрэн тараа ха юм.
Фильмһээ зураг
Арадай зүжэгшэн А.Ф.Зонхоевой 2008 ондо наhа барахадань, Улаан-Үдын Илалтын гудамжаар ажаhууhан 9-дэхи гэртэнь Дурасхаалай самбар тодхогдоо бэлэй.
Түрэл Алайртань солото хүбүүнэйнгээ солые мүнхэлжэ, аймагай хүүгэдэй уран бэлигэй hургуулида нэрыень зүүлгээ hэн. Энэ hургуулиин үүсхэлээр «Шубууд дуулана» гэhэн нэрэтэй хүүгэдэй филармони нээхэ талаар шударгы ажал ябуулагдана. Соёлой эдэбхи дэмжэлгын талаар Президентын жасын мүнгэн дэмжэлгээр энэ прект бэелүүлэгдэхэ юм. Хүтэлиг hууринай хүүгэд болон эдиршүүлые (6-17 наhанай) буряадаар дуулажа, буряад хүгжэмэй зэмсэгүүд дээрэ наадажа hургаха зорилготой.
Бүхы наhан соогоо түрэл арадайнгаа аялга хүгжэм hэргээн хүгжөөхэ, буряад зэмсэгүүдые хонгёо, шанга абяантай болгохо гэжэ шармайн оролдоhон уран бэлигтэн Ардан Зонхоев буряад-монгол соёл искусствын үмэнэ онсо ехэ аша габьяатай гээшэл даа.
Хүүгэдэй филармони Алайрта нээгдэхэ