Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Дуулаhан дуунуудынь замхаагүй
13 июня 2022
10349
Буряад Уласай арадай артист Владимир Шагжиевай дурасхаалда
Мүнөө жэл үндэhэн дуу хатарай «Байгал» театрай байгуулагдаhаар 80 жэлэй ой гүйсэнэ. Алдарта Байгалай нэрэ зүүhэн гайхамшаг ансамблиин түүхэдэ өөрын зохёохы мүр үлөөhэн бэлигтэй дуушан Владимир Шагжиев тухай дурсан хүндэлэе.
Владимир Шагжиев
Баргажан голой шэмэг болохо Бархан уулын хормойдо оршодог Бархан нютагта ерээдүй солото дуушан 1938 оной октябриин 22-то түрэhэн юм. Тэрэнэй үетэн, наhан соогоо нүхэсэжэ ябаhан унаган хани Ревомир Гармаев иигэжэ дурсаа hэн: «Владимир Шагжиев колхозой бухгалтер Шагжи Аршанович Аршановай бүлэдэ түрэhэн. Эхэнь Емжид Хургановна урин зөөлэн зан абаритай, hайхан hанаатай эхэнэр, үхибүүдые минии, хүнэй гэжэ илгахагүй, бүгэдэндэ энэрхы дулаанаар хандажа, hанаагыш заhажа табидаг бэлэй. Аршановтанай бүлын юhэн басагад, хүбүүд соо Володя зургаадахинь, хүбүүдэй дунда хоёрдохинь байhан. Карл Шагжиев ахань географиин эрдэмэй доктор, БГУ-гай географиин болон геоэкологиин кафедрын профессор байhан. Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, Гүрэнэй шангай лауреат.
Шагжи Аршанович ехэ хүндэтэй, манай нютагта колхоз байгуулагшадай нэгэн байhан, олон жэлнүүдтэ хамтын ажахын саарhа данса, тоо бүридхэлыень нарин нягтаар эмхидхэжэ, ниитын амжалтада хубитаяа оруулhанайнгаа түлөө колхозой түрүү ажалшадтай хамта 1940 ондо Москва хотодо Хүдөө ажахын бүхэсоюзна выставкэдэ хабаадаад, үндэр шагналда хүртэжэ бусаhан тухай үнэмшэлгэ гэрэйнь ханада үлгөөтэй байдаг hэн.
Бархан Уула
Бага наhандаа Володя бидэнэйнгээ дунда удамарша, ударидагша байха дуратай, алибаа нэгэ hонирхолтой наада үүдхэхэ гү, али hонин ном тухай хөөрэхэ, үгы hаа, Хурган нагасаhаа дуулаhан үльгэрөө бидэндэ хөөрэдэг hэн.
Бархан нютагтаа 7-дохи класс дүүргээд, олонхимнай Хурамхаанай дунда hургуулиин 8-дахи класста ороо hэмди. Саян Раднаев, Владимир Буруев, Даша Самбоцыренов Улаан-Үдэдэ хүгжэмэй училищида hурахаяа ерэhэн юм» («Буряад үнэн», 1998 оной ноябриин 12-ой дугаар).
Ерээдүй солото дуушад, буряад соёлой габьяатан Саян Раднаев, Владимир Буруев, Даша Самбоцыренов, Владимир Шагжиев нэгэ нютагта үндыhэн, үелэн, ханилан ехэ болоhон байнал даа. Хэрбээ Саян, Даша, Владимир Буруев хүгжэм дуунтай хуби заяагаа тэрэ дары холбоhон байбал, Владимир Шагжиев сэрэгэй летчик болохоёо хүсэhэн юм. Эрхүүгэй сэрэгэй авиационно-техническэ училищида hурахаяа ошоод, гэдэргээ бусажа ерээ бэлэй. Ниидэхын орондо самолет заhаха, аэропортын ажал хэхэ дурагүй байhанаа ойлгоо бшуу.
Вера Дашеевна Лыгденова
Нютагтаа колхоздоо модо бэлэдхэлгын бригадада жэл соо хүдэлөөд, Үлаан-Үдын хүгжэмэй училищида ороhон юм. Ехэ бэрхэ багшада hураха талаантай байгаа. Оперын мэдээжэ дуушан, Россиин Федерациин габьяата артист, доцент Вера Дашеевна Лыгденова залуу Владимир Шагжиевта шанга эрилтэ табижа, зүб мүрөөрнь hургаhан, нилээн туhалhан байна. Залуу дуушанай бэлиг шадабариин хүгжэн ургахада, сэгнэшэгүй дэмжэлгэ үзүүлhэн юм.
Тэрэ үедэ Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида буряад соёлой, үндэhэн искусствын омогорхол болоhон ерээдүй солотон hурадаг байгаа: Ким Базарсадаев, Дугаржап Дашиев, Саян Раднаев, Владимир Буруев, Аюша Данзанов, Леонард Шоболов, Даша Самбоцыренов, Клим Миткинов, залуу композиторнууд Ким Раднаев, Базар Цырендашиев болон бусад.
Владимир Яковлевич Буруев
Һайн нүхэр Дугаржап Дашиевые дахажа, оюутан байхадаа, «Байгал» ансамблиин дуушан болоо hэн. Москвада болоhон Буряадай искусствын хоёрдохи декадада хабаадалсаа. «Байгал» ансамбльтайгаа бүхы СССР соогуур гастрольдо ябалсаад, мэргэжэлтэ дуршэлтэй болоо.
Училищияа дүүргээд, В.Шагжиев Д.Дашиевтай хамта Ураалай консерваторидо ороhон юм. Хоёр жэл hураад байтарнь, сэрэгэй албанда татаба. Латвиин Лиепая хотодо алба гараха үедөө уран hайханай бүлэгтэ дууладаг байгаа. Консерваторидоо бусажа, hуралсалаа дүүргэhэн Владимир Шагжиев Буряад ороноо ерээд, «Байгал» ансамбльда дуушанаар абтаhан юм.
Буряад хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйе дайража, баяр, гуниг, найдал, эршэ зориг түрүүлмэ эди шэдитэй дуунуудаа эндэл хори гаран жэл соо дуулажа ябаhан намтартай. Ансамбльда аха үеын бэлигтэн, солото артистнууд Чимита Шанюшкина, Клавдия Шулунова, Баир Егоров болон бусад тэрэнэй зохёохы ажалдань, hуудал байдалдань нүлөө үзүүлhэн юм. Суг хүдэлдэг Олег Будаев, Людмила Бадарханова, Капитон Халбаев, Эрнест Мотоваров болон бусад нүхэдэй халуун дэмжэлгэтэй эдэ жэлнүүдтэ Владимир Шагжиев республика соогоо мэдээжэ дуушан болоо бэлэй.
1976 ондо «Буряад Республикын габьяата артист» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Владимир Шагжиев улам абьяастайгаар энхэ мүнхэ Буряадайнгаа соло дуудажа, түрэhэн дайда, хайрата эжы, инаг дуран тухай сэдьхэл уяруулма аялга дуунуудаа зэдэлүүлжэл ябаа. Тэрэнэй туйлаhан зохёохы амжалтанууд «Буряад Республикын арадай артист» гэhэн үндэр нэрэ зэргээр тэмдэглэгдэhэн юм.
Консерваторидо hуража байхадаа, аяар холын Латвиин Дзинтра басагантай танилсаад, хуби заяагаа холбожо, Буряад орондоо хамта бусаhан байгаа. Эдэ бүхы амжалта туйлахадань, Дзинтра Артуровна нүхэрынь ехэ туhалhан. Эхэ эсэгынгээ мүрөөр хоёр хүбүүдынь хүгжэмэй үргэн харгыда гараhан байха юм. Эдвард хүбүүниинь Ригэ хотын телерадиокомпанида хүгжэмэй редакцида ажалладаг, Алдар хүбүүниинь консерваторидо hураха үедөө Германи, Итали болон Балтиин оронуудта бэлиг шадабарияа харуулдаг байгаа. Р.Б.Гармаев дээрэ дурдагдаhан статья соогоо Дзинтра Артуровна Вентспилс хотодо хүгжэмэй багшаар хүдэлдэг гэжэ бэшэнэ. Мүнөө тэдэнэй хуби заяан ямараар эрьежэ байhые Шагжиевтанай түрэл гаралнууд мэдээ ёhотой.
Р.Б.Гармаевай статья сооhоо нэгэ хуби уншая: «...П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищиин концерт харуулдаг ехэ зал соо нэгэшье хүнэй hууха hууригүй болошоторнь ород, буряад дуунуудта дуратайшуул, нүхэдынь, нютагаархидынь олоороо сугларба. Гоё hайхан, алтан, мүнгэн утаhануудаар шэмэглэгдэhэн, энгэртээ шэршүү торгон хяазатай хара хилэн буряад дэгэлтэй нүхэрөө хүшэгын саанаhаа огсом гэшхэдэлээр гараhыень, сугларhан хүн зоной нэрьемэ альга ташалгын удаа зал соо гайхалтай хон-жэн болоhые, артистын hайхан дуунай зэдэлhые үсэгэлдэр болоhон шэнгеэр мүнөөшье hанажа ябагшаб.
Теэд артистын ажал хүнгэн бэшэ, жэлэй ямаршье сагта таhалдадаггүй харгы замууд... 1984 оной июниин 8-да хайрата нүхэрөө hүүлшын замдань мордохуулаа hэмди.
Гэбэшье В.Шагжиевай дуулаhан дуунууд замхаагүй. Онсо шэнжэтэй баритон хоолойгоор дуулаhан дуунуудынь „Баян талын аялга“, „Час вашего письма“ дамжуулгануудта шагнагшадай захилаар зэдэлжэл байдаг.
...Хүбүүдынь холын Европоор, бусадшье түби нютагуудаар эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, оюун бэлиг, амжалта түгэс ябахань болтогой...»
Барханай театр
Владимир Шагжиевай тоонто нютаг Барханай зон дууша хүбүүдээ мартадаггүй. Эсэгын дайнhаа урид Барханда театральна бүлгэм байгуулагдаад, саашадаа хүгжэжэ, Барханай арадай театр гэhэн суутай коллектив болон тодороо hэн.
Зүжэг наадатай, солгёон ажалтай,
Баян түүхэтэй бүлгэм байдаг даа.
Аляа зугаатай, арюун hайхан зантай,
Арад уласай агуу нэрэтэй театрнай.
Ашаа бараатай,
Арюун hайхан харгытай,
Хатар дуунай
Халуун охитой Театрнай.
Аажам Буряад дайдаар, Ага, Монголооршье, алдарта Москвагаар аян замтай байhан Барханай арадай театрай зүжэгүүдтэ нютагайнь солото хүбүүдэй уян hайхан хоолойгоор хангюурдаhан дуунуудай аялга зэдэлжэл байhаар.
Карл Шагжиев ахань
Владимир Шагжиев
Баргажан голой шэмэг болохо Бархан уулын хормойдо оршодог Бархан нютагта ерээдүй солото дуушан 1938 оной октябриин 22-то түрэhэн юм. Тэрэнэй үетэн, наhан соогоо нүхэсэжэ ябаhан унаган хани Ревомир Гармаев иигэжэ дурсаа hэн: «Владимир Шагжиев колхозой бухгалтер Шагжи Аршанович Аршановай бүлэдэ түрэhэн. Эхэнь Емжид Хургановна урин зөөлэн зан абаритай, hайхан hанаатай эхэнэр, үхибүүдые минии, хүнэй гэжэ илгахагүй, бүгэдэндэ энэрхы дулаанаар хандажа, hанаагыш заhажа табидаг бэлэй. Аршановтанай бүлын юhэн басагад, хүбүүд соо Володя зургаадахинь, хүбүүдэй дунда хоёрдохинь байhан. Карл Шагжиев ахань географиин эрдэмэй доктор, БГУ-гай географиин болон геоэкологиин кафедрын профессор байhан. Буряад Уласай эрдэмэй габьяата ажал ябуулагша, Гүрэнэй шангай лауреат.
Шагжи Аршанович ехэ хүндэтэй, манай нютагта колхоз байгуулагшадай нэгэн байhан, олон жэлнүүдтэ хамтын ажахын саарhа данса, тоо бүридхэлыень нарин нягтаар эмхидхэжэ, ниитын амжалтада хубитаяа оруулhанайнгаа түлөө колхозой түрүү ажалшадтай хамта 1940 ондо Москва хотодо Хүдөө ажахын бүхэсоюзна выставкэдэ хабаадаад, үндэр шагналда хүртэжэ бусаhан тухай үнэмшэлгэ гэрэйнь ханада үлгөөтэй байдаг hэн.
Бархан Уула
Бага наhандаа Володя бидэнэйнгээ дунда удамарша, ударидагша байха дуратай, алибаа нэгэ hонирхолтой наада үүдхэхэ гү, али hонин ном тухай хөөрэхэ, үгы hаа, Хурган нагасаhаа дуулаhан үльгэрөө бидэндэ хөөрэдэг hэн.
Бархан нютагтаа 7-дохи класс дүүргээд, олонхимнай Хурамхаанай дунда hургуулиин 8-дахи класста ороо hэмди. Саян Раднаев, Владимир Буруев, Даша Самбоцыренов Улаан-Үдэдэ хүгжэмэй училищида hурахаяа ерэhэн юм» («Буряад үнэн», 1998 оной ноябриин 12-ой дугаар).
Ерээдүй солото дуушад, буряад соёлой габьяатан Саян Раднаев, Владимир Буруев, Даша Самбоцыренов, Владимир Шагжиев нэгэ нютагта үндыhэн, үелэн, ханилан ехэ болоhон байнал даа. Хэрбээ Саян, Даша, Владимир Буруев хүгжэм дуунтай хуби заяагаа тэрэ дары холбоhон байбал, Владимир Шагжиев сэрэгэй летчик болохоёо хүсэhэн юм. Эрхүүгэй сэрэгэй авиационно-техническэ училищида hурахаяа ошоод, гэдэргээ бусажа ерээ бэлэй. Ниидэхын орондо самолет заhаха, аэропортын ажал хэхэ дурагүй байhанаа ойлгоо бшуу.
Вера Дашеевна Лыгденова
Нютагтаа колхоздоо модо бэлэдхэлгын бригадада жэл соо хүдэлөөд, Үлаан-Үдын хүгжэмэй училищида ороhон юм. Ехэ бэрхэ багшада hураха талаантай байгаа. Оперын мэдээжэ дуушан, Россиин Федерациин габьяата артист, доцент Вера Дашеевна Лыгденова залуу Владимир Шагжиевта шанга эрилтэ табижа, зүб мүрөөрнь hургаhан, нилээн туhалhан байна. Залуу дуушанай бэлиг шадабариин хүгжэн ургахада, сэгнэшэгүй дэмжэлгэ үзүүлhэн юм.
Тэрэ үедэ Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида буряад соёлой, үндэhэн искусствын омогорхол болоhон ерээдүй солотон hурадаг байгаа: Ким Базарсадаев, Дугаржап Дашиев, Саян Раднаев, Владимир Буруев, Аюша Данзанов, Леонард Шоболов, Даша Самбоцыренов, Клим Миткинов, залуу композиторнууд Ким Раднаев, Базар Цырендашиев болон бусад.
Владимир Яковлевич Буруев
Һайн нүхэр Дугаржап Дашиевые дахажа, оюутан байхадаа, «Байгал» ансамблиин дуушан болоо hэн. Москвада болоhон Буряадай искусствын хоёрдохи декадада хабаадалсаа. «Байгал» ансамбльтайгаа бүхы СССР соогуур гастрольдо ябалсаад, мэргэжэлтэ дуршэлтэй болоо.
Училищияа дүүргээд, В.Шагжиев Д.Дашиевтай хамта Ураалай консерваторидо ороhон юм. Хоёр жэл hураад байтарнь, сэрэгэй албанда татаба. Латвиин Лиепая хотодо алба гараха үедөө уран hайханай бүлэгтэ дууладаг байгаа. Консерваторидоо бусажа, hуралсалаа дүүргэhэн Владимир Шагжиев Буряад ороноо ерээд, «Байгал» ансамбльда дуушанаар абтаhан юм.
Буряад хүнэй сэдьхэлэй хүбшэргэйе дайража, баяр, гуниг, найдал, эршэ зориг түрүүлмэ эди шэдитэй дуунуудаа эндэл хори гаран жэл соо дуулажа ябаhан намтартай. Ансамбльда аха үеын бэлигтэн, солото артистнууд Чимита Шанюшкина, Клавдия Шулунова, Баир Егоров болон бусад тэрэнэй зохёохы ажалдань, hуудал байдалдань нүлөө үзүүлhэн юм. Суг хүдэлдэг Олег Будаев, Людмила Бадарханова, Капитон Халбаев, Эрнест Мотоваров болон бусад нүхэдэй халуун дэмжэлгэтэй эдэ жэлнүүдтэ Владимир Шагжиев республика соогоо мэдээжэ дуушан болоо бэлэй.
1976 ондо «Буряад Республикын габьяата артист» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн Владимир Шагжиев улам абьяастайгаар энхэ мүнхэ Буряадайнгаа соло дуудажа, түрэhэн дайда, хайрата эжы, инаг дуран тухай сэдьхэл уяруулма аялга дуунуудаа зэдэлүүлжэл ябаа. Тэрэнэй туйлаhан зохёохы амжалтанууд «Буряад Республикын арадай артист» гэhэн үндэр нэрэ зэргээр тэмдэглэгдэhэн юм.
Консерваторидо hуража байхадаа, аяар холын Латвиин Дзинтра басагантай танилсаад, хуби заяагаа холбожо, Буряад орондоо хамта бусаhан байгаа. Эдэ бүхы амжалта туйлахадань, Дзинтра Артуровна нүхэрынь ехэ туhалhан. Эхэ эсэгынгээ мүрөөр хоёр хүбүүдынь хүгжэмэй үргэн харгыда гараhан байха юм. Эдвард хүбүүниинь Ригэ хотын телерадиокомпанида хүгжэмэй редакцида ажалладаг, Алдар хүбүүниинь консерваторидо hураха үедөө Германи, Итали болон Балтиин оронуудта бэлиг шадабарияа харуулдаг байгаа. Р.Б.Гармаев дээрэ дурдагдаhан статья соогоо Дзинтра Артуровна Вентспилс хотодо хүгжэмэй багшаар хүдэлдэг гэжэ бэшэнэ. Мүнөө тэдэнэй хуби заяан ямараар эрьежэ байhые Шагжиевтанай түрэл гаралнууд мэдээ ёhотой.
Р.Б.Гармаевай статья сооhоо нэгэ хуби уншая: «...П.И.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищиин концерт харуулдаг ехэ зал соо нэгэшье хүнэй hууха hууригүй болошоторнь ород, буряад дуунуудта дуратайшуул, нүхэдынь, нютагаархидынь олоороо сугларба. Гоё hайхан, алтан, мүнгэн утаhануудаар шэмэглэгдэhэн, энгэртээ шэршүү торгон хяазатай хара хилэн буряад дэгэлтэй нүхэрөө хүшэгын саанаhаа огсом гэшхэдэлээр гараhыень, сугларhан хүн зоной нэрьемэ альга ташалгын удаа зал соо гайхалтай хон-жэн болоhые, артистын hайхан дуунай зэдэлhые үсэгэлдэр болоhон шэнгеэр мүнөөшье hанажа ябагшаб.
Теэд артистын ажал хүнгэн бэшэ, жэлэй ямаршье сагта таhалдадаггүй харгы замууд... 1984 оной июниин 8-да хайрата нүхэрөө hүүлшын замдань мордохуулаа hэмди.
Гэбэшье В.Шагжиевай дуулаhан дуунууд замхаагүй. Онсо шэнжэтэй баритон хоолойгоор дуулаhан дуунуудынь „Баян талын аялга“, „Час вашего письма“ дамжуулгануудта шагнагшадай захилаар зэдэлжэл байдаг.
...Хүбүүдынь холын Европоор, бусадшье түби нютагуудаар эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ, оюун бэлиг, амжалта түгэс ябахань болтогой...»
Барханай театр
Владимир Шагжиевай тоонто нютаг Барханай зон дууша хүбүүдээ мартадаггүй. Эсэгын дайнhаа урид Барханда театральна бүлгэм байгуулагдаад, саашадаа хүгжэжэ, Барханай арадай театр гэhэн суутай коллектив болон тодороо hэн.
Зүжэг наадатай, солгёон ажалтай,
Баян түүхэтэй бүлгэм байдаг даа.
Аляа зугаатай, арюун hайхан зантай,
Арад уласай агуу нэрэтэй театрнай.
Ашаа бараатай,
Арюун hайхан харгытай,
Хатар дуунай
Халуун охитой Театрнай.
Аажам Буряад дайдаар, Ага, Монголооршье, алдарта Москвагаар аян замтай байhан Барханай арадай театрай зүжэгүүдтэ нютагайнь солото хүбүүдэй уян hайхан хоолойгоор хангюурдаhан дуунуудай аялга зэдэлжэл байhаар.
Карл Шагжиев ахань