Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Гайхалтай наhанай үндэр одо заяан
26 мая 2022
515
Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Насанович Ябжановай түрэhөөр 95 жэлэй ойдо
1927 ондо Балдан Ябжанов Улбугайда түрэhэн юм. Дайнай үедэ эдирхэн хүбүүн колхозой бүхы ажал хэжэ байгаа. Арадай аман зохёолдо ехэ дуратай, өөрөө шүлэг зохёожо туршадаг hэн.
Балдан Ябжанов
1943 ондо Түнхэнэй мэргэн буудагша Жамбал Тулаев Советскэ Союзай Герой болоо hэн. Баатар сэрэгшын түрэл нютагтаа бусахада, хэдэн машина Култугһаа Хэрэн хүрэтэр Геройе үдэшэжэ гараад, зуураа Тооро, Зуун-Морин, Загтад, Жэмһэг, Харбяангууд тосхонуудта халуун уулзалга болоһон тухай дээдэ үеын зон дурсадаг. Хэрэнһээ түрэл Хоймортоо бусахадань, зуураа Түнхэндэ, Галбада, Хуурай-Һубагта нютагай зон сагаан эдеэгээр, хадагаар угтажа байгаа. Хуурай-Һубагай ехэ клубта Геройн хүндэдэ ехэ найр наадан болобо.
Гэнтэ эдирхэн Балдан Ябжанов программаһаа гадуур үгэ эрижэ, тайзан дээрэ гараад, нютагай залуушуулай зүгһөө алдарта баатарые амаршалба. Тиигээд Ж.Е.Тулаевта зорюулһан «Саяан уулын бүргэд» гэжэ шүлэгөө уншаба. Зоной нэрьемэ альга ташалган доро тайзан дээрэ гараһан Жамбал Ешеевич залуу зохёолшые тэбэреэд, иигэжэ хэлэбэ:
— Түнхэн дайдамнай уран бэлигтэнээр хэр угһаа суурхадаг. Энэ залуу поэт Ябжановай шүлэгэй мүрнүүд зүрхэ сэдьхэлыем доһолуулба. Гансал дайнай газарта бэшэ, мүн ара таладашье Илалтые таанар дүтэлүүлнэт. Ара талын ажалшадай сэгнэшэгүй зориг, ёһотой баатаршалгые һанаанда хадуугдама хурса үгэнүүдээр зураглан харуулхые, магтан түүрээхые залуу поэдтэ хүсэнэб!
Солото баатарай магтаалда хүртэһэн залуу зохёолшон эдэ захяа үгэнүүдыень мартаагүй. Агуу дайнай темэ Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай олонхи зохёолнууд соо гол һуури эзэлээ: «Майтагсаан», «Саяанай домог», «Зоной хэшэг», «Эртын шүүдэр», «Эхын дуудалга», «Эхэ шоно» гээд үшөөшье нэрлэхээр.
1960-аад онуудай эхеэр Түнхэнэй Мүнхэ Һарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй унтарха тээшээ болоhон гуламта Балдан Ябжановай эрмэлзэл оролдолгоор дахин хүгжэн hэргэhэн юм.
Түнхэн
Балдан Ябжанов Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн «Хүлеэгдээгүй уулзалга» номоо 1963 ондо хэблүүлээ. Эгээн түрүүн Москвада Дээдэ литературна курсануудта hуража гараа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. Нэгэдэлэйхид сооhоо эгээн түрүүн 1993 ондо Буряадай арадай уран зохёолшын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Тэрэнэй гаргаhан эхин зүргые бүри үргэн дардам харгы болгон дабшан алхалжа, Лопсон Тапхаев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Борис Сыренов, Владимир Тулаев, Владимир Халхуев, Владимир Сыренов, Соном Шарбунаев, Элбэг Манзаров, Баатар Романов болон бусад буряад удха зохёолой алтан үүдэ татажа ороhон түүхэтэй.
Тэрэнэй наhанай намтар жэгтэй hонин юм. Иимэ олон мэргэжэл шудалhан, иимэ олон hалбарида хүдэлhэн хүн буряад уран зохёолшодой дунда ондоо үгы ха. Балдан Ябжанов «Буряад үнэн» сониной редакцида подчитчигаар, hүүлдэ, олон жэлэй үнгэрhэн хойно корреспондентээр хүдэлөө. Нэгэ үе П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида hураад, артистаар хүдэлөө, амаргүй hайхан хоолойтой байхадань, Свердловско консерваторидо hурахыень эльгээhэн байна. Дуушанда hуража дүүргэнгүй, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида, удаань М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта hураа. Сэрэгэй алба Монголдо гарахадаа, оршуулагшын ажал дүүргээ, hүүлдэнь модо бэлэдхэлдэ, ПВЗ-дэ токареор, хүдөөдэ комбайнераар хүдэлөө.
Балдан Ябжанов 1968 ондо «Майтагсаан» гэжэ үгүүлэлнүүдэй хоёрдохи номоо хэблүүлжэ, уншагшадай, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Буряад литературада онсо өөрсэ шэнжэтэй, дабташагүй өөрын хэлэтэй прозаик мүндэлөө гэжэ тэдэнэр тэмдэглээ бэлэй.
Эрнст Сафонов
Энэ ном соо ороhон «Майтагсаан», «Халтар» гэhэн уянгата-философско удхатай үгүүлэлнүүдынь авторай сэдьхэлэй халуун ульhаар жэгнэгдэhэн. Темэ болон сюжедынь үнэн ажабайдалhаа абтаhан гээд уран зохёолшо нэгэтэ бэшэ тэмдэглээ бэлэй. «Би нэгэшье юумэ зохёоногүйб. Зохёожо бии болгоhон нэгэшье герой намда үгы. Геройнуудни булта ажабайдалhаа абтаhан — зааханhаа сугтаа ехэ болоhон нүхэдни, дайнай хүндэ жэлнүүдые сугтаа дабажа гараhан, хамта хүдэлhэн зомни» гэжэ Балдан Ябжанов өөрөө хэлэдэг байгаа.
1971 ондо «Саяанай домог» гэжэ туужаяа хэблээ. Мэдээжэ зохёолшо Эрнст Сафонов туужые ородшолоод, «Куда ускакал конь» гэhэн гаршагтайгаар 1974 ондо Москвада хэблэгдэбэ. Һүүлээрнь поляк хэлэн дээрэ Варшавада барлагдаа. Элитэ сурбалжалагша, публицист, «Литературная Россия» сониной редактор Эрнст Иванович Сафоновтой ехэ нүхэсэдэг байhан Балдан Ябжанов хайрата нүхэрэйнгээ 1994 оной октябриин 26-да гэнтэ нүгшэхэдэ, айхабтараар үгылөө бэлэй.
1983 ондо «Зоной хэшэг» гэжэ романиинь хэблэгдэбэ. Социальна шухала асуудалнуудые табиhан энэ ехэ зохёолой гол геройнууд, колхозой түруүлэгшэ парторг хоёр, зонойнгоо hуудал байдалые hайжаруулхын, үйлэдбэри дээшэлүүлхын тула ямар ажал бүтээхэ хэрэгтэйб гэжэ бодомжолно. Ондо ондоо хараа бодолой, онол аргануудай зүрилдөөншье болоно. Энэ ехэ ажал бэелүүлхын тула зүрхэ сэдьхэлэй тэгшэ байдал, сэбэр hэшхэл, hайхан hанаан хэрэгтэй гээд уран зохёолшо тодорхойлно.
Жэл үнгэрхэдэ, Москвада «Проводы» гэжэ туужань, 1986 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Эртын шүүдэр», «Дамнин таабайн хоёр үдэр» гэжэ туужанууд нара хараа hэн.
Нина Токуренова
Балдан Ябжановай хэлсээ баталhанай ашаар Москвагай томо «Современник» хэблэлдэ Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй уран зохёолшодой бүтээлнуүдэй «Золотые гольцы» гэжэ согсолбори 1986 ондо нара хараа бэлэй. Энээнэй hүүлээр А.Ангархаевай, Л.Тапхаевай, И.Намсараевай, Б.Дугаровай, Б.Ябжановай өөрынь номууд Москвада хэблэгдээ hэн. Нэгэдэлэй залуу зохёолшодой бүтээлнүүд ородшологдоод, түбэй литературна журнал болон сонинуудта хэблэгдээ. Тиигэжэ Москвада 10 гаран ном, Польшодо — Ябжановай ном, Монголдо — Тапхаевай, Ангархаевай, Байминовай номууд үргэн уншагшадта хүрэhэн байгаа. Тэрэ үеын СССР ехэ гүрэнэй олон арадуудай хэлэнүүдтэ оршуулагдаха, хэблэгдэхэ аргатай байhан юм.
Буряад болон Сибириин арадуудай уран зохёол шэнжэлэгшэ , хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Саян Балдановай бэшэhээр, «Үнэн нүхэр», «Эхэ шоно» гэжэ туужануудынь бүхы дэлхэйн эгээн дээдэ хэмжээнэй дээжэ бүтээлнүүдэй зэргэдэ орохоор зохёолнууд юм. «Эхэ шоно» гэжэ туужа эхэ зургаан зүйл хамаг амитан, ан арьяатадшье Эхэ дэлхэйн эльгэн дээрэ булта амидарха адли эрхэтэй гэhэн тон гүнзэгы удхатай юм. Уран hайханай, гүн удхын талаар эдэ зохёолнуудые Чингиз Айтматовай «И дольше века длится день», «Плаха», «Белый пароход» гэжэ бүтээлнүүдтэй нэгэ зэргэдэ табихаар" гээд тэмдэглэhэн байна.
Драматургида уран бэлигээ туршажа, нэгэ акттай хэдэн зүжэгүүдые бэшээ. «Эхын дуудалга» гэжэ моно-зүжэгынь Буряад драмын академическэ театрта 1993 ондо табигдаа hэн. Россиин арадай зүжэгшэн Нина Токуренова Эхын ролиие гайхалтай бэрхээр наадаhан байха юм. Солото артисткын зохёохы намтарта энэ роль онсо hуури эзэлдэг.
СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн Балдан Ябжановай «Буряад үнэндэ» собкороор хүдэлхэ үедэ республикын hургуулинуудта буряад хэлэ зааха саг хасагдажа эхилээ. «Партиин Буряадай обкомой зүблөөнүүдэй зал соо Улаан-Үдын сэхээтэнэй түлөөлэгшэдые суглуулаад, буряад хэлэ үзэлгые болюулха гэhэн хараа бодолоо республикын толгойлогшо элирхэйлбэ. Сугларhан сэхээтэд абяагүй шагнаад hуубад. Гансал „Буряад үнэн“ сониной собкор Балдан Ябжанов бодожо, „Арад зомнай түрэл хэлэгүй яагаад ажабайхаб?“ гэhэн асуудал табихадань, саашань хэлүүлээгүй юм», — гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев дурсаа hэн.
1996 ондо Балдан Насанович Ябжановай энэ дэлхэйhээ халин ошоходонь, «Зол шоро хоёр» гэжэ туужануудай болон үгүүлэлнүүдэй ехэ номынь, «Ажамидаралай үндэhэн» гэжэ ородоор бэшэгдэhэн баримтата — уран hайханай роман хэблэгдээгүй үлэhэн юм. Түбэд эмшэлгэ тухай, мүн буряад бэлигтэй эмшэ ламанар тухай ехэ зохёол бэшэжэ байнаб гээд нэгэтэ намда хэлээ бэлэй. Түнхэнэй Аршаан курортдо бодхоогдоhон Отошо бурханай ехэ дүрэ хүрэгтэ зальбархадаа, арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай хэлэhэн тэрэ үгэнүүд ото ойндом ородог.
Түбэдэй эгээн томо Гоман дасанай хамба байhан Түнхэнэй Таhархай нютагhаа гарбалтай Лэгдэн римбүүшэ (Аржигаров) тухай зохёолынь дүүргэгдэнгүй үлэhэн байна.
Тэрэниие мэдэхэ зон ехэ шогууша хүн байhан гээд хэлсэдэг. Домогто ороhон тэрэнэй шог зугаа, энеэдэтэй ушарнууд тухай хөөрөө шагнаад, гайхамаар лэ байгша. Ямар нэгэ үзэгдөө дуулдаагүй ушар тухай хөөрэхэдөө, шагнагшадые үнэншүүлхын тула иигэдэг байгаа:
— Үнэншөө hаа, үнэншөөрэйт, үгы hаа, үгы. Өөрөөшье би үнэншэжэ яданаб. Гэсэр хаанайшье гү, али Майдари бурханайшье буушоо hаань, хай, иимээр гайхахагүй hэм. Бүри үнэнөө хэлэнэб, үбсүүгээ сэлинэб, — гээд, үнэнииень батадхаха гэhэндэл үбсүүгээ халта сэлеэдхидэг байгаа.
Отошо бурханай дүрэ Аршаанда
Балдан Насанович залуу зохёолшодой hурган хүмүүжүүлэгшэ, хүндэтэй аха нүхэр байhан. Түнхэнэй бэри, ирагуу найрагша Елена Цыбикжапова ахамад уран зохёолшын гэрэлтэ дурасхаалда зорюулжа, «Амарыш даа» гэжэ шүлэг бэшэhэн юм. «Анхан залуухан бэри буужа ерэхэдэм, аhан ехээр хөөршөөжэ туhалhан байгаал даа» гээд тэрэ шүлэгэй оролтодо бэшээ hэн:
...Ажалша, зүрхэтэй,
асари хүсэтэй ябааш!
Айл зондоо хүндэ ехэтэй hуугааш.
Нүхэдэйнгөө түлөө улаан голhоонь оролдоош!
Нүхэсэлэй халуун урма баяраар гэрэлтээш!
Мундаргынгаа хормойдо мүнхын нойроор
унтабалши даа.
Хэhэн ажалшни, бэшэhэн номуудшни
Хүбүүн шиниингээ нэрые «Зоной хэшэг»
соогуур махуулнал.
Эдирхэн Майтагсаан хүбүүгээ
эжынь угтанал.
Хээрэ наадаhан шамайгаа Хэрмэшэш
эрхэлжэ хүленэл.
Харьялhан Эрхүүгэй эрьюулгэhээ
Паандаршни абарнал.
«Зол Шор» хоёрые амасажа,
хара сагаанай дундуур зүдхэхэдэшни,
Зоной хүбүүн байhаншни аргагүй элиржэ
бэлигшни аршаандал сэсэрнэл.
Үетэн залуу халаанай hудаhаарнь харьялжа,
шинии сэдьхэл дууланал!
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
hанаа тэгшэхэн амарыш даа...
Ум ма ни бад мэ хум!
Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов гайхамшаг хуби заяатай, гайхалтай ехэ бэлиг талаантай хүн байhан даа.
Балдан Ябжанов
1943 ондо Түнхэнэй мэргэн буудагша Жамбал Тулаев Советскэ Союзай Герой болоо hэн. Баатар сэрэгшын түрэл нютагтаа бусахада, хэдэн машина Култугһаа Хэрэн хүрэтэр Геройе үдэшэжэ гараад, зуураа Тооро, Зуун-Морин, Загтад, Жэмһэг, Харбяангууд тосхонуудта халуун уулзалга болоһон тухай дээдэ үеын зон дурсадаг. Хэрэнһээ түрэл Хоймортоо бусахадань, зуураа Түнхэндэ, Галбада, Хуурай-Һубагта нютагай зон сагаан эдеэгээр, хадагаар угтажа байгаа. Хуурай-Һубагай ехэ клубта Геройн хүндэдэ ехэ найр наадан болобо.
Гэнтэ эдирхэн Балдан Ябжанов программаһаа гадуур үгэ эрижэ, тайзан дээрэ гараад, нютагай залуушуулай зүгһөө алдарта баатарые амаршалба. Тиигээд Ж.Е.Тулаевта зорюулһан «Саяан уулын бүргэд» гэжэ шүлэгөө уншаба. Зоной нэрьемэ альга ташалган доро тайзан дээрэ гараһан Жамбал Ешеевич залуу зохёолшые тэбэреэд, иигэжэ хэлэбэ:
— Түнхэн дайдамнай уран бэлигтэнээр хэр угһаа суурхадаг. Энэ залуу поэт Ябжановай шүлэгэй мүрнүүд зүрхэ сэдьхэлыем доһолуулба. Гансал дайнай газарта бэшэ, мүн ара таладашье Илалтые таанар дүтэлүүлнэт. Ара талын ажалшадай сэгнэшэгүй зориг, ёһотой баатаршалгые һанаанда хадуугдама хурса үгэнүүдээр зураглан харуулхые, магтан түүрээхые залуу поэдтэ хүсэнэб!
Солото баатарай магтаалда хүртэһэн залуу зохёолшон эдэ захяа үгэнүүдыень мартаагүй. Агуу дайнай темэ Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай олонхи зохёолнууд соо гол һуури эзэлээ: «Майтагсаан», «Саяанай домог», «Зоной хэшэг», «Эртын шүүдэр», «Эхын дуудалга», «Эхэ шоно» гээд үшөөшье нэрлэхээр.
1960-аад онуудай эхеэр Түнхэнэй Мүнхэ Һарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй унтарха тээшээ болоhон гуламта Балдан Ябжановай эрмэлзэл оролдолгоор дахин хүгжэн hэргэhэн юм.
Түнхэн
Балдан Ябжанов Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн «Хүлеэгдээгүй уулзалга» номоо 1963 ондо хэблүүлээ. Эгээн түрүүн Москвада Дээдэ литературна курсануудта hуража гараа. Түнхэнэй зохёолшод сооhоо эгээн түрүүн СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоо. Нэгэдэлэйхид сооhоо эгээн түрүүн 1993 ондо Буряадай арадай уран зохёолшын хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн байна.
Тэрэнэй гаргаhан эхин зүргые бүри үргэн дардам харгы болгон дабшан алхалжа, Лопсон Тапхаев, Шагдар Байминов, Ардан Ангархаев, Баир Дугаров, Борис Сыренов, Владимир Тулаев, Владимир Халхуев, Владимир Сыренов, Соном Шарбунаев, Элбэг Манзаров, Баатар Романов болон бусад буряад удха зохёолой алтан үүдэ татажа ороhон түүхэтэй.
Тэрэнэй наhанай намтар жэгтэй hонин юм. Иимэ олон мэргэжэл шудалhан, иимэ олон hалбарида хүдэлhэн хүн буряад уран зохёолшодой дунда ондоо үгы ха. Балдан Ябжанов «Буряад үнэн» сониной редакцида подчитчигаар, hүүлдэ, олон жэлэй үнгэрhэн хойно корреспондентээр хүдэлөө. Нэгэ үе П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищида hураад, артистаар хүдэлөө, амаргүй hайхан хоолойтой байхадань, Свердловско консерваторидо hурахыень эльгээhэн байна. Дуушанда hуража дүүргэнгүй, Д.Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай дээдэ hургуулида, удаань М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудта hураа. Сэрэгэй алба Монголдо гарахадаа, оршуулагшын ажал дүүргээ, hүүлдэнь модо бэлэдхэлдэ, ПВЗ-дэ токареор, хүдөөдэ комбайнераар хүдэлөө.
Балдан Ябжанов 1968 ондо «Майтагсаан» гэжэ үгүүлэлнүүдэй хоёрдохи номоо хэблүүлжэ, уншагшадай, уран зохёол шүүмжэлэгшэдэй үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байна. Буряад литературада онсо өөрсэ шэнжэтэй, дабташагүй өөрын хэлэтэй прозаик мүндэлөө гэжэ тэдэнэр тэмдэглээ бэлэй.
Эрнст Сафонов
Энэ ном соо ороhон «Майтагсаан», «Халтар» гэhэн уянгата-философско удхатай үгүүлэлнүүдынь авторай сэдьхэлэй халуун ульhаар жэгнэгдэhэн. Темэ болон сюжедынь үнэн ажабайдалhаа абтаhан гээд уран зохёолшо нэгэтэ бэшэ тэмдэглээ бэлэй. «Би нэгэшье юумэ зохёоногүйб. Зохёожо бии болгоhон нэгэшье герой намда үгы. Геройнуудни булта ажабайдалhаа абтаhан — зааханhаа сугтаа ехэ болоhон нүхэдни, дайнай хүндэ жэлнүүдые сугтаа дабажа гараhан, хамта хүдэлhэн зомни» гэжэ Балдан Ябжанов өөрөө хэлэдэг байгаа.
1971 ондо «Саяанай домог» гэжэ туужаяа хэблээ. Мэдээжэ зохёолшо Эрнст Сафонов туужые ородшолоод, «Куда ускакал конь» гэhэн гаршагтайгаар 1974 ондо Москвада хэблэгдэбэ. Һүүлээрнь поляк хэлэн дээрэ Варшавада барлагдаа. Элитэ сурбалжалагша, публицист, «Литературная Россия» сониной редактор Эрнст Иванович Сафоновтой ехэ нүхэсэдэг байhан Балдан Ябжанов хайрата нүхэрэйнгээ 1994 оной октябриин 26-да гэнтэ нүгшэхэдэ, айхабтараар үгылөө бэлэй.
1983 ондо «Зоной хэшэг» гэжэ романиинь хэблэгдэбэ. Социальна шухала асуудалнуудые табиhан энэ ехэ зохёолой гол геройнууд, колхозой түруүлэгшэ парторг хоёр, зонойнгоо hуудал байдалые hайжаруулхын, үйлэдбэри дээшэлүүлхын тула ямар ажал бүтээхэ хэрэгтэйб гэжэ бодомжолно. Ондо ондоо хараа бодолой, онол аргануудай зүрилдөөншье болоно. Энэ ехэ ажал бэелүүлхын тула зүрхэ сэдьхэлэй тэгшэ байдал, сэбэр hэшхэл, hайхан hанаан хэрэгтэй гээд уран зохёолшо тодорхойлно.
Жэл үнгэрхэдэ, Москвада «Проводы» гэжэ туужань, 1986 ондо Буряадай номой хэблэлдэ «Эртын шүүдэр», «Дамнин таабайн хоёр үдэр» гэжэ туужанууд нара хараа hэн.
Нина Токуренова
Балдан Ябжановай хэлсээ баталhанай ашаар Москвагай томо «Современник» хэблэлдэ Мүнхэ Сарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй уран зохёолшодой бүтээлнуүдэй «Золотые гольцы» гэжэ согсолбори 1986 ондо нара хараа бэлэй. Энээнэй hүүлээр А.Ангархаевай, Л.Тапхаевай, И.Намсараевай, Б.Дугаровай, Б.Ябжановай өөрынь номууд Москвада хэблэгдээ hэн. Нэгэдэлэй залуу зохёолшодой бүтээлнүүд ородшологдоод, түбэй литературна журнал болон сонинуудта хэблэгдээ. Тиигэжэ Москвада 10 гаран ном, Польшодо — Ябжановай ном, Монголдо — Тапхаевай, Ангархаевай, Байминовай номууд үргэн уншагшадта хүрэhэн байгаа. Тэрэ үеын СССР ехэ гүрэнэй олон арадуудай хэлэнүүдтэ оршуулагдаха, хэблэгдэхэ аргатай байhан юм.
Буряад болон Сибириин арадуудай уран зохёол шэнжэлэгшэ , хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Саян Балдановай бэшэhээр, «Үнэн нүхэр», «Эхэ шоно» гэжэ туужануудынь бүхы дэлхэйн эгээн дээдэ хэмжээнэй дээжэ бүтээлнүүдэй зэргэдэ орохоор зохёолнууд юм. «Эхэ шоно» гэжэ туужа эхэ зургаан зүйл хамаг амитан, ан арьяатадшье Эхэ дэлхэйн эльгэн дээрэ булта амидарха адли эрхэтэй гэhэн тон гүнзэгы удхатай юм. Уран hайханай, гүн удхын талаар эдэ зохёолнуудые Чингиз Айтматовай «И дольше века длится день», «Плаха», «Белый пароход» гэжэ бүтээлнүүдтэй нэгэ зэргэдэ табихаар" гээд тэмдэглэhэн байна.
Драматургида уран бэлигээ туршажа, нэгэ акттай хэдэн зүжэгүүдые бэшээ. «Эхын дуудалга» гэжэ моно-зүжэгынь Буряад драмын академическэ театрта 1993 ондо табигдаа hэн. Россиин арадай зүжэгшэн Нина Токуренова Эхын ролиие гайхалтай бэрхээр наадаhан байха юм. Солото артисткын зохёохы намтарта энэ роль онсо hуури эзэлдэг.
СССР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн Балдан Ябжановай «Буряад үнэндэ» собкороор хүдэлхэ үедэ республикын hургуулинуудта буряад хэлэ зааха саг хасагдажа эхилээ. «Партиин Буряадай обкомой зүблөөнүүдэй зал соо Улаан-Үдын сэхээтэнэй түлөөлэгшэдые суглуулаад, буряад хэлэ үзэлгые болюулха гэhэн хараа бодолоо республикын толгойлогшо элирхэйлбэ. Сугларhан сэхээтэд абяагүй шагнаад hуубад. Гансал „Буряад үнэн“ сониной собкор Балдан Ябжанов бодожо, „Арад зомнай түрэл хэлэгүй яагаад ажабайхаб?“ гэhэн асуудал табихадань, саашань хэлүүлээгүй юм», — гэжэ Буряадай арадай уран зохёолшо, түүхын эрдэмэй доктор Ардан Ангархаев дурсаа hэн.
1996 ондо Балдан Насанович Ябжановай энэ дэлхэйhээ халин ошоходонь, «Зол шоро хоёр» гэжэ туужануудай болон үгүүлэлнүүдэй ехэ номынь, «Ажамидаралай үндэhэн» гэжэ ородоор бэшэгдэhэн баримтата — уран hайханай роман хэблэгдээгүй үлэhэн юм. Түбэд эмшэлгэ тухай, мүн буряад бэлигтэй эмшэ ламанар тухай ехэ зохёол бэшэжэ байнаб гээд нэгэтэ намда хэлээ бэлэй. Түнхэнэй Аршаан курортдо бодхоогдоhон Отошо бурханай ехэ дүрэ хүрэгтэ зальбархадаа, арадай уран зохёолшо Балдан Ябжановай хэлэhэн тэрэ үгэнүүд ото ойндом ородог.
Түбэдэй эгээн томо Гоман дасанай хамба байhан Түнхэнэй Таhархай нютагhаа гарбалтай Лэгдэн римбүүшэ (Аржигаров) тухай зохёолынь дүүргэгдэнгүй үлэhэн байна.
Тэрэниие мэдэхэ зон ехэ шогууша хүн байhан гээд хэлсэдэг. Домогто ороhон тэрэнэй шог зугаа, энеэдэтэй ушарнууд тухай хөөрөө шагнаад, гайхамаар лэ байгша. Ямар нэгэ үзэгдөө дуулдаагүй ушар тухай хөөрэхэдөө, шагнагшадые үнэншүүлхын тула иигэдэг байгаа:
— Үнэншөө hаа, үнэншөөрэйт, үгы hаа, үгы. Өөрөөшье би үнэншэжэ яданаб. Гэсэр хаанайшье гү, али Майдари бурханайшье буушоо hаань, хай, иимээр гайхахагүй hэм. Бүри үнэнөө хэлэнэб, үбсүүгээ сэлинэб, — гээд, үнэнииень батадхаха гэhэндэл үбсүүгээ халта сэлеэдхидэг байгаа.
Отошо бурханай дүрэ Аршаанда
Балдан Насанович залуу зохёолшодой hурган хүмүүжүүлэгшэ, хүндэтэй аха нүхэр байhан. Түнхэнэй бэри, ирагуу найрагша Елена Цыбикжапова ахамад уран зохёолшын гэрэлтэ дурасхаалда зорюулжа, «Амарыш даа» гэжэ шүлэг бэшэhэн юм. «Анхан залуухан бэри буужа ерэхэдэм, аhан ехээр хөөршөөжэ туhалhан байгаал даа» гээд тэрэ шүлэгэй оролтодо бэшээ hэн:
...Ажалша, зүрхэтэй,
асари хүсэтэй ябааш!
Айл зондоо хүндэ ехэтэй hуугааш.
Нүхэдэйнгөө түлөө улаан голhоонь оролдоош!
Нүхэсэлэй халуун урма баяраар гэрэлтээш!
Мундаргынгаа хормойдо мүнхын нойроор
унтабалши даа.
Хэhэн ажалшни, бэшэhэн номуудшни
Хүбүүн шиниингээ нэрые «Зоной хэшэг»
соогуур махуулнал.
Эдирхэн Майтагсаан хүбүүгээ
эжынь угтанал.
Хээрэ наадаhан шамайгаа Хэрмэшэш
эрхэлжэ хүленэл.
Харьялhан Эрхүүгэй эрьюулгэhээ
Паандаршни абарнал.
«Зол Шор» хоёрые амасажа,
хара сагаанай дундуур зүдхэхэдэшни,
Зоной хүбүүн байhаншни аргагүй элиржэ
бэлигшни аршаандал сэсэрнэл.
Үетэн залуу халаанай hудаhаарнь харьялжа,
шинии сэдьхэл дууланал!
Нютагайнгаа зөөлэхэн хүрьhэн соо
hанаа тэгшэхэн амарыш даа...
Ум ма ни бад мэ хум!
Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов гайхамшаг хуби заяатай, гайхалтай ехэ бэлиг талаантай хүн байhан даа.