Һасаран Линховоиной эхин харгы

 Буряадайнгаа оперо ба баледэй театрай тайзан дээрэ ямар партинуудые голлон дууладаг байгааб, хаагуур гастролёор ябааб, ямар нэрэ зэргэдэ хүртөөб гэхэ мэтэ асуудалнуудта харюусаха зон олдохол даа. Зүгөөр тэрэнэй бага балшар, эдир залуу наһан тухайнь дуулаадүй хүнүүд байжа болохо. Тиимэһээ элитэ ехэ дуушанайнгаа эхин харгы тухай нэгэ хэды мэдээлэл уншагшадай һонорто табия.



Һасаран Линховоин уг изагуур һайтай хүн юм. Эсэгэнь — арадай багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ Лодон Линховоин арад түмэндөө тон хүндэтэй. Үбгэн аба Ленхобонь задарюун томо бэетэй, өөдэргэ өөрсэ абаритай Агын талын шадалтай шанга ангуушан байһанаа, түбэд монгол хэлэ бэшэг шудалжа, будын шажан буряадтаа байгуулалсаа юм. Ленхобо үбгэнэй 62-той байхада, 1924 ондо хүбүүниинь наһа баража, бэринь Лодон хүбүүнэйнгээ 3 һаратай байхада, хадам абынгаа харууһан доро анхан орхёод ябаһан. Ленхобо үбгэн дуратай аша хүбүүгээ тала дайдаар дахуулжа, эмдэ ородог ургамалнуудые, хаана хэзээ мал адуулхые заадаг, худалаар хэлэхэгүй, хулгайлхагүй, амитанда нигүүлэсхы сэдьхэлээр хандаха гэхэ мэтэ угай зашалнуудые ойлгуулдаг һэн. Халзан тархитай, яһаар томо, сээжэ тулама сагаан һахалтай үбгэжөөл арсаланшуу харагдаха. Аша хүбүүниинь Сагаалганай найраар үбгэн абынгаа арада утаһан бүһэһээнь барижа һундалдаад, хазаар морёор сагаалдаг байһанаа, айлнуудай тэрээндэ шэхэр, зуруул, зэд, мүнгэн зоосуудые барюулдаг байһыень мартаагүй. Үбгэн абань 94 наһа хүрэжэ, һүүлшынхиеэ хазаар морёор айлаараа ябажа ерээд, аяга һү ууһанай удаа «Сүхэбаадиин орон руу ябахам даа» гэжэ хэлээд, унташаһан гэхэ. 



Харин Лодон хүбүүниинь абынгаа ашаар приходской ород һургуулида һуралсаад, Шэтын семинари дүүргэжэ, Агын 2 жэлэй багшанарай курснуудта һуралсаа. Удаань Ага-Хангилай эхин һургуулида, Агын 9 жэлэй һургуулида багшалжа, арадай дунда «Лодон багша» гэгдэн суурхаа. 1930 ондо Лодон багша хардалгаар түрмэдэ орожо, Һасаран эжытэеэ дасанай дэргэдэ байдаг болоо һэн. Тэндэ байхадаа, дасанай нохойнуудаар наадаха, мүн хуралай үеэр үхэр бүреэ, сан хэнгэрэгэй абяан шагнаха дуратай байгаа.

Һасаран хүбүүн 1932 ондо 8 наһатайдаа Ага-Хагилай һургуулида орожо, уншажа шадаха байһандаа гансата 2-хи класста үгтэбэ. Эсэгын сэсэн һургаалда хүртэһөөр, абынгаа ажалаараа эльгээгдэһэн буряад нютагуудаар һайса ябалсаһан. Лата үзэгтэй буряад үзэглэлтэй боложо, уншажа һураа. Зураг зурахадаа, моринһоо үлүү барасые зураха дуратай һэн. Город зөөжэ ерэхэдээ, ородоор юушье мэдэхэгүй байхадань, үхибүүд гансата «буряад» гэжэ ара нэрэ зүүлгээ. Хотые һайн мэдэхэгүй, һургуулияа, гэрээ түрүүшээр олонгүй төөрижэ, бархиржа байжа, буряадаараа һурахадань, хүн ойлгохогүй. Филипп Гергесов гэжэ һайн хүбүүнтэй танилсажа, тэрэнь «буряад» нүхэрөө таһа үмөөрөөд аршалаад ябадаг болоо һэн.



Буряадай элитэ драматург, бэлигтэй зүжэгшэн Цырен Шагжин «Замай эхин» гэһэн статья соогоо иигэжэ бэшэһэн байна: "1936 ондо Улаан-Үдын П.И. Чайковскиин нэрэмжэтэ театральна-хүгжэмэй училищида һуража байхадаа, зунайнгаа амаралтада Хориин түб — Доодо-Анаада һуудаг хээтэйдээ ошоо һэм. Тэндэ намтай һуража байһан Георгий Лосев, Иван Батурин, Николай Щепин, мүн һургуулида суг һураһан Цырендондок Нанзатов гэгшэд нэгэ команда болоод волейбол наадажа байтарнай, нэгэ бага наһатай хүбүүн ороод наадалсаба. Ехэ бэрхээр наададаг хүбүүн гэжэ ажаглабаб. Бүмбэгэ намда дамжуулхадань, би тэрэнииень шанга гэгшээр сохидог байгааб. Гайхалтай. Иимэ бишыхан аад, һайнаар наададаг хүбүүн хаанаһаа бии болошоо гээшэб?

- Хүбүүн, хэн гэжэ нэрэтэйбши? — гэжэ асуубаб.
- Һасаран, — гэжэ тэрэм харюусаба.
- Үглөө үдэшэ ерээрэй, баһа намдаа пас үгэхэш, — гэбэб.
- Зай, ерэхэб, — гэжэ тэрэмни харюусаба.

Үглөө үдэшэнь тэрэ хүбүүмни ерэхэ сагтаа ерээд наадалсаа. Иигэжэ арбаад үдэр шахуу үдэшэ бүри наадабабди. 



Тиин уданшьегүй өөрынгөө түрэһэн нютаг Хүрбын Хара-Шэбэр ерэхэдэмни, мүнөөхи Һасарамни эндэхи Гомбо-Намжал, Дабаа-Жалсан гэжэ жаа хүбүүдээр наадажа байба.

- Энэ ши хайшан гээд манай нютаг руу ерэбэ гээшэбши?, — гэжэ гайхан асуухадамни, 
- Гэртэхимни танай нютагта ерэнхэй. Энээхэн минии дүү хүбүүн Эрдэмтэ, — гээд, нэгэ тон жаахан шара хүбүү харуулба.
- Гэртэхиншни хэд гээшэб?
- Лодон Линховоин абамни гээшэ, — гэбэ. Иигэжэ тон түрүүн Һасаран Линховоинтой танилсаа һэм. Үнэхөөрөө, тэрэ зун Һасаранай аба эжы, тэдэнэй үхибүүд: Һасаран, Бальжад, Эрдэмтэ гурбан манай Хара-Шэбэртэ зуһаһан байгаа.



Тэрэ гэһэнһээ хойшо хэдэн жэл үнгэрөө, би артист боложо, Улаан-Үдын Кировой гудамжын 42-хи гэртэ ахатанаараа байдаг байбаб. Нэгэтэ репетициһээ орой һүни ерэхэдэмни, орон дээрэмни нөөхи танил Һасаран хүбүүн унтажа хэбтэбэ. Мүнөө тэрэ түрүүн хараһан заахан хүбүүн бэшэ, үндэр томо бэетэй болошонхой. Би хажуугаарнь орожо унтаха баатай болобоб. Үглөөгүүр Лодон Линховоин абань орожо ерээд:

- Цырен, ши энэ хүбүүемни театрта оруулжа үзыш, — гээ бэлэй.

Тиигэжэ 1941 оной намарай үглөө Һасарантаяа театр ошобобди. Театрай хоорые хүтэлэгшэ Василий Данилович Мидныйтэй уулзажа хөөрэлдэһэнэй удаа Һасаран хоорто дуулалсаха болобо.

- Иимэ бүдүүн бас хоолой манда тон хэрэгтэй, хүгжэмэй һургуули хэжэ эхилхэбди, — гэжэ хоорой хүтэлэгшын хэлэхэдэнь:
- Хүгжэм би мэдэхэб, — гэжэ Һасаран зоримгойгоор хэлэбэ. — Һургуулида һуража ябахадаа оркестртэ наадаа һэм, — гэбэ.
- Ямар инструмент дээрэ наададаг һэмши? — гэжэ асуухадань:
- Гуулин томо туба дээрэ наададаг һэм, — гэжэ омогоор хэлээд, тэндэ байгшадые энеэлгэжэ жаргуулаа һэн.

Тэрэ намар Һасаранай абатан Улаан-Үдэ ерэжэ, Һасаран городой дунда һургуули дүүргэһэн байгаа. Энэ үедэ дайн эхилжэ, ахамни сэрэгэй албанда абтажа, абгаймни хүбүүнтэеэ Хара-Шэбэрээ нүүжэ ошоо. Кировэй 42-хи гэртэ Һасаран бидэ хоёр үлэбэбди. Һасаран бэеэр томошье һаа, намһаа 5 наһаар дүү һэн. Аба эжынь мяханай комбинадай ойро байратай байгаа. Һасаранай эжы хаа-яа бидэндэ эдихэ хоол асарха. Һасаран эдеэ хоол бэлдэхэдээ ехэ бэрхэ, өөрынгөө хубсаһа угааха, элюурдэхэдээ тон шадамар хүбүүн байгаа. Иигэжэ Буряадай үндэр бэлигтэ артист боложо суурхаха заяатай Һасаран Линховоинтой анхан танилсажа, үе наһанай нүхэд болоһон байнабди.



Абынгаа Хэжэнгэдэ хүдэлжэ байһан саг тухай Һасаран Линховоин өөрөө иигэжэ дурсаһан: «Хэжэнгын һургуулиин завуч байха үедөө абамни хүбшэргэйтэ хүгжэмэй зэмсэгүүдые худалдан абажа, үхибүүдтэ ноото заажа үгөөд, оркестр эмхидхээ юм. Өөрөө мандолина дээрэ наададаг байгаа. Аба ород хэлэ литература заахадаа, Пушкин, Лермонтовэй зохёолнуудые ябууд оршуулжа уншадаг һэн. Поэт Бато Базаронтой суг „Капитанская дочка“ уншаха болоходонь, бүхы һургуули яаража шагнахаяа ошодог бэлэй. Бидэниие үшөө бальна хатарта һургахадань, бүхы һургууляархин багшанар, шабинар, хүгшэн залуу илгаагүй хатарха. Хүн бүхэн инсрументээр наадаха ёһотой байһан. Нэгэтэ хэшээлдэ тоомоо таһархыемни хараад, хамаг зоной нюдэн дээрэ намайе альгадаад үлдөө һэн. 

Улаан-Үдэдэ анхан ерээд байхадаа, хоорто ябажа эхилһэмби. Намайе ходо түрүүшын сопранотой табиха. Тиихэдэ ород хэлэгүй аад, гансата 2-хи класста ороһон би олон юумэ ойлгодоггүй байгааб. Хэжэнгэдэ абынгаа хүтэлдэг кружогуудта хүгжэмэй талаар ехэ мэдэсэтэй болооб. Оркестртэ гитара, балалайка, мандолина дээрэ наададаг, дуу дууладаг, муу бэшээр хатардагшье һэмби. Зүжэг бэшэхэ гэжэ оролдоод, тэрэмни бүтөөгүй. Тиихэдэ бидэнээр Чимит Цыдендамбаев һурадаг байжа, неделиин 6-7 шүлэг бэшэжэрхихэ, бидэниинь хүгжэмтэ номернуудые бэлдэжэ, колхозуудаар наада харуулжа ябагша һэмди. Илангаяа Дагзама Чимитова (Бурдрамын ерээдүй бэлигтэй зүжэгшэн), Заятуев, Жамсаранов, Василий Степанов гэгшэд урдаа хараха зүжэгшэднай байгаа. Би тиимэ үлүү гарама слухтэй бэшэ һэм, зүгөөр энэ талаар тон оролдожо хүдэлдэг байһамби».

Хэжэнгынгээ һургуулиин 6-хи класста һураха үедөө түрүүшын дуранай сэбэр мэдэрэлдэ абтаһан тухайгаа тон һайханаар зураглаһан байна. Үдэр һүнигүй гансал хүн тухай бодожо, үрэ зүрхэеэ хүлгөөжэ, һанаа үнөөндэ хататараа дурлаһан байна. Хүн болохо багаһаа гэжэ ерээдүйн агууехэ дуушанай сэдьхэлэй туйлай ехэ хүсэн, алибаа зүйлдэ хамаг бэеэ, һанаан бодолоо дууһыень зорюулдаг абьяас элитэ харагдаа. Хожомоо театртаа дууладаг байһан партинуудтаа иимэл гүнзэгы мэдэрэл, доторой ехэ хүсые гарган дуулажа ябаал даа. 



Эдир залуу наһандань хатуу шэрүүн жэлнүүд ушаржа, зобохо, зүдэрхые арһа мяхаараа мэдэрээшье. 1937 он ерэжэ, абыень панмонголизмын хараа бодолтой гэжэ хардаад, түрмэдэ хаагаа. Ном бэшэггүй эжытэеэ гурбан үхибүүдынь үлэшоо. Һасаран гэртэхиндээ тулга боложо, морёор зониие шэрэдэг (кучер) болоһоор, учхозой ажалшанаар орожо, газар хахалдаг, таридаг, борнойлдог болоо. Һургуулиһаа жэлээр гээгдээд, 7 классай удаа кооперативна техникумда стипендиин түлөө оробо. Тэрэ мүнгөөрөө бултадаа амидаржа байгаа. Тэндээ духовой оркестртэ наадажа эхилээ. Мариинкын капельмейстер, Петербургын консерватори анхан дүүргэһэн М.А. Иванов багшань тон эрилтэ ехэтэйгээр, шангаар һургадаг һэн. Горсадай хатарай үдэшэ наадаха, Һасаран В-бас (туба), һүүлдэнь кларнедээр наададаг болоо. Мүн хүниие хүдөөлхэдэ наадаха, һарын 3-4 хүн наһа баража байха. Түрмэ руу абадаа хилээмэ абаашажа үгэдэг һэн.

«Дайнай эхилхэдэ, абамнай, эгэшэмнай фронт руу ябаа. Бидэ дахин эжытэеэ үлөөбди. Дүү басагамни, мүн үшөө олон дүүнэрни наһа бараа. Тэрэ үеэр «Энхэ-Булад баатар» гэжэ оперо шагнаһан аад, юушье мүртэй ойлгоо, һонирхоогүйб. Нэгэтэ кинодо джаз дуулахыень шагнаад һажаажа дууладаг болобоб. Ород буряад арадай дуунуудые дуулахаш, илангаяа «Ермакта» дуратай һэмби. Нэгэтэ суг һурадаг Лиза Баранникова Полина Шулунова хоёр намайе Е.В. Владимирская гэжэ багшада Дом пионеров асарба. Би энээнһээ урда тээнь дуунуудаа хашхаран дуулаһан байжа, хоолой юу байхаб? Гэбэшье тэрэ багша шагнаад хэлэбэ: «Би мэдэнэгүйб, хоолой бии юм гү, үгы гү, юрэдөөл доодо регистртэ нэгэ жаахан ноото байна», — гээд оперно театрай вокалай багшада, үбгэндөө, Н.В. Владимирский гэгшэдэ эльгээбэ. 

Тиихэдэ би үндэр аад, тон туранхай хүбүүн ябааб. Оперно театр ошохын тула нүхэдһөө хубсаһа эрижэ үмдэбэб. Бата-Мүнхэ Базаровай пиджак, Доржо Хутошкеевэй сабхи самса хоёрынь абабаб. Үмдэмнил өөрымни, үбдэгһөөм тээ доро, абын дайнай урда абаһан костюмай хамсынь тохоногһоом тээ доро. Нүхэдни булта һанаагаа зобоо, хубсаһым элюурдээ, үһымни заһаа (сэрэгтэ ошохоо бэлдэжэ үһэеэ халзалһан байгааб). Нэгэнэй часы абажа, бүдүүзгэй харагдахын тула хармаандаа хэбэб. Тиигэжэ нүхэдни намайгаа бэлдээд, чекушка архи, буханка хилээмэ абажа, намайгаа театрта үдэшэлгэн болобо. Театрта намайе, хараха янзада, үндэр соёлтой, сагаан шарайтай, нюдэндөө шэлтэй хүн угтаба. «Ермагые» дууладагби гэжэ хэлээд, шалгуулхын тулада хашхаржа мэдэбэб. Тэрэ хүн үлэ мэдэг энеэбхилээд «хватит» гэбэ. Тиигээд хоолоймни диапазон шалгахадань, доогуур бас дуулдаад, дээшээ нарин боложо эхилээ. «Материал есть, хүсэд тогтоодүй, хойто жэл ерээрэй» гэбэ. Хэдытэйбши гэжэ асуухадань арбан долоотойб гэбэб. Гараад ябажа ябатарни гэдэргэмни дуудаба. «Хэзээ армида абахаб?» гэжэ асуухадань «һургуулияа дүүргэмсээрээ Сталинград хамгаалхаяа ябахаб» гэбэб. «Тиигэбэл үглөөдэр намда гэртэмни 2 сагта ерэгты» гээ һэн. 1942 он байгаа тиихэдэ. Энэ хатуу сагта багша намтай үдэр бүри ажаллажа, үдын халуун хоолоор, сай, бутерброд гэхэ мэтээр хүндэлжэ байжа һургаа бэлэй. Һара үнгэрһэнэй удаа би Греминэй ба Собакинай аринуудые вокалай талаар яһала барагаар дууладаг болоод байгааб. Удангүй театрай хоорто дуулаһаар байтарни, Мировский Цыдынжапов хоёр намайе адаглан хараһаар, багахан рольнуудые үгэдэг болоо һэн. Үнөөхи оодогор костюмаараа хоровой класста ороходомни, артистнуудай энеэдэһээ хүрэһыень обёороо һэмби. Нээрээшье, үзэмжэгүй харагдажа байгаалби даа: зүб түхэлтэй гэхээр бэшэ, һарюушаг халзан толгой, үлүү гарама ута хүл гарнууд, оодон хубсаһан. Тиигэбэшье, хоолойем шалгангаа, хэдэн дасгал үгэхэдэнь, даабарииень һайнаар дүүргэжэ магтуулааб. 



Һасаран Линховоиной наһанай хани, мэдээжэ оперно дуушан Вера Дашиевна Лыгденова тиихэдэ театрай солистка байһан байжа, тон түрүүн тэрэниие харахадаа ехэтэ голожо: «Иимэ үзэмжэгүй хүниие театрта абажа боломоор юм гү? — гэжэ һэжэг түрэһэн гэхэ. Тэрэ сагһаа 5 жэл үнгэрһэнэй удаа хоёр дуушад гэр бүлэ зохёожо, 3 һайхан басагадаа үндылгээ һэн. 1954 ондо Ленинградай консерватори дүүргээд, түрэл театртаа бүхы наһаараа ялас гэмэ амжалта түгэс хүдэлөө. Кносерваторидо һурахадаа, хоюулан «таба» сэгнэлтэ абажал байха, харин Һасаран оролдосын хүсөөр оторо Сталинска стипенди абажа һуралсаһан юм.

Иигэжэ Һасаран Линховоиной дуушан болохо эхинэйнь харгы билтарма бэлигэйнь, бурьялма ажалайнь, багшанар, зон нүхэдэй ашаар үргэн ехэ зам болоод, алас холын оронуудые үзүүлээ, алдар солодо хүртүүлээ, түби дээрэ түрэл арадайнь соло дуудуулаа гээшэл! 

Хэрэглэһэн номууд, зурагууд: «Священное имя Лхас», изд-во"Буряад-Монгол Ном«, Улан-Удэ, 2014 г.; «Замай эхин», Цырен Шагжин, «Байгал» сэтгүүл; сахим сүлжээн.