Бэлиг бадаруулма сэдьхэлэй эршэ хүсэн

Владимир Цыдыповичтэй эгээн түрүүн 1986 ондо «Буряад үнэндэ» танилсаа бэлэйб. Хурамхаанhаа бэшэдэг эгээн эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэдэй нэгэн В.Баторовай тэмдэглэл, мэдээсэлнүүдые ото уншадаг, хэблэлдэ бэлдэдэг байгааб. Нюур нюураараа уулзажа, тэрэнэй хөөрэлдэхэ аяг зангые, бардаастай шангаар, тодо хурсаар өөрынгөө hанамжа элишэлэн хэлэхэ зан абариие hонирхон адаглаа hэм.

Совхозой хүтэлбэридэ олон жэл хүдэлжэ байхаhаа гадна Баргажан голдо гурбан арадай театр байгуулhан, өөрөө зүжэгүүдтэ наададаг, зүжэгүүдые зохёодог, найруулан табидаг гэжэ мэдээд, ехээр гайхаа бэлэйб. Нэгэ хүнэй хуби заяанда иимэ олон hалбариин бэлиг талаан тудажа, уран бэлигынь манай буряад хүдөөдэ иимэ эршэтэйгээр урган бадарhаниинь үнэхөөрөө гайхалтай ушар. 



В.Ц.Баторовай ульгам жороо үгүүлэлнүүд «Буряад үнэн» сониной ябаган зугаагай жасада оронхой юм. Сониной 100 жэлэй ойдо зорюулагдажа, 2021 ондо хэблэгдэhэн «Үнэн үүргэ» гэжэ ехэ суглуулбари ном соо Буряадай арадай поэт, сониной эрхилэгшээр олон жэлдэ хүдэлhэн Галина Базаржапова-Дашеева «Дэлхэй дээрэшье иимэ ушар үгы» гэhэн гаршагтай hонин үгүүлэл дурадхана: «Уланхаанай совхозой директорээр хүдэлжэ байхадаа, В.Ц.Баторов магтаалай үгэ дэлгээдэг байhан: «Зохёохы зон манда бии. Хоёр хонишоднай поэдүүд, шүлэгүүдэй согсолборинуудтай. Университедэй дипломтой мэргэжэлтэ философ хонишоноор хүдэлдэг».



Иигэжэ хэлээд,нэгэ заа зуг татаад, өөрыгөө жэшээ болгон табиха: «Би өөрөө, совхозой директор, „театрай режиссер“ гэhэн мэргэжэлээр дипломтойб, РСФСР-эй соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэб. Дэлхэй дээрэшье, хай, иимэ ушар үгы ёhотой».

90 жэлэй саана Баргажанай аймагай Ягдаг hууринда түрэhэн Владимир Баторов эдир залууhаань соёл гэгээрэлэй ажалда абьяастай байгаа. Хяагтын соёл-гэгээрэлэй училищиин hүүлээр Баргажанай аймагай К.Марксын нэрэмжэтэ ажахыда хүдэлөө. Баянголой СДК тэрэнэй оролдолгоор Буряадтаа эгээн түруү зэргэдэ гаража, саашадаа «РСФСР-эй эрхим Соёлой байшан» гэhэн нэрэдэ хүртэhэн байна. Баянголдо hайн дуратанай театр (1958) байгуулаа. Удаа дараалан Хурамхаанай Дэрээндэ (1959), Уланхаанда (1967) театрнуудые байгуулhан габьяатай. 



1961 ондо Дэрээнэй театр республикын арадай театрнуудай декадада Б-М.Пурбуевай «Сасуутан» гэжэ зүжэг харуулаад, БурАССР-эй Соёлой яаманай 1 шатын дипломоор шагнагдаа бэлэй. «Театрай хабар» гэhэн республикын хэмжээнэй харалга-фестивалиин илагша лауреадай, дипломантын нэрэ зэргэдэ нэгэтэ бэшэ хүртэhэн Дэрээнэй театр 1969 ондо «арадай» гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ хүртөө hэн.

Дэрээнэй арадай театр 1973 ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын академическэ театрай солото тайзан дээрэ Ц.Шагжинай «Түруүшын жэл» гэhэн зүжэгэй найруулга олоной үзэмжэдэ табижа, халуунаар угтагдаhан байна.
1977 ондо Дэрээнэй театр Шэтэдэ үнгэрhэн арадай уралигай Бүхэсоюзна конкурсын лауреат болоод, Ехэ алтан медальда хүртэhэн туүхэтэй.

Энэ театрай hайн дуранай зүжэгшэдэй дундаhаа Буряадай соёлой 5 габьяата хүдэлмэрилэгшэд ургажа гараа. Эгээн бэлигтэйшүүлэй тоодо ородог Жан болон Людмила Балдановтаниие Бурдрамда хүдэлхыень уриhан юм. Дэрээнэй арадай театрта түрэлхиин уран бэлигынь элирhэн зүжэгшэн Жан Балданов уласай үндэhэн театрта амжалтатай алба хэжэ, нэрэ солонь холо ойгуур тараа hэн. Буряадай арадай артист Жан Балданов үндэhэн театрай түүхэдэ өөрынгөө нэрэ үлээгээ. Дэрээнэй арадай театрай зүжэгшэдэй үринэр, хэдэн үе зон искусстватай хуби заяагаа холбожо, мэргэжэлтэ тайзан дээрэ уран бэлигээ мүлинэ. Үнэхөөрөө, гайхамаар ушар бэшэ гү?

Дэрээнэйхидэй үүсхэлые дэмжэжэ, СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжапов, РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, драматург Цырен Шагжин, РСФСР-эй арадай артист Буда Вампилов, РСФСР-эй габьяата артистнууд Буянто Аюшин, Петр Николаев гэгшэд сэгнэшэгүй туhа хүргэhэн юм. 

В.Ц.Баторов хадаа суута Бурдрам, оперо болон баледэй театрнуудтай, РЦНТ мэтын томо эмхи зургаануудтай нягта холбоо тогтоожо, али зэргын туhаламжада хүртэхэ арга олодог байгаа. 



Холын хүдөө нютагайхидайнгаа сэдьхэлэй халуун ольhые бадаруулжа, уран hайханда тэгүүлдэг шуналыень залан хүтэлжэ шадаhан ударидагшын, идхан хүтэлэгшын аргагүй ехэ бэлигтэй Владимир Баторов ажахынгаа асуудалнуудые үдэр бүри шиидхэдэг байгаа. Бэлигтэй эрхилэгшэ В.Ц.Баторовай хүдэлхэ үедэ Уланхаанай совхоз аймаг соогоо түрүү зэргэдэ гараа hэн. Совхозойнгоо ажалшадта 80 гэр барюулжа, түбхинүүлээ. Ажахы тухай hураг суу холуур тараа гээшэ ааб даа.

Новосибирскын киностудиhаа зохёохы бүлэг зон ерэжэ, «Четвертое лето. Совхоз «Улюнханский» гэhэн баримтата фильм буулгаhан байна. Режиссер А.Косенков, операторнууд В.Пономарев, Г.Распевин гэгшэдэй найруулhан энэ фильм 1979 ондо үргэн харагшадай анхаралда дурадхагдаа hэн.

Басаганиинь, бэлигтэй журналист, буряад нютаг хэлэнүүд тухай сонин гаргадаг Дулма Владимировна Баторова «Буряад үнэнэй» сайт дээрэ эсэгэ тухайгаа иигэжэ бэшэнэ: «Эсэгэмни хүнэй hонирхол абаhаар татадаг гайхамаар зан баритай, хүниие баярлуулха, дэмжэхэ, амжалта туйлахадань, үнэн зурхэнhөө баясадаг сагаан зантай, ёhотойл зоной хүн байhан юм даа.



Ажалай hүүлээр үдэшэндөө репетици хэхэ, hүни hуужа, сценари бэшэхэ. Ажалдаа ехээр эсэжэ ерээд, „театртай носолдохо арга шадални hалаа“ гэжэ гэмэрхэ. Эжымнай харюудань хэлэгшэ hэн: „Шинии совхоз саашадаа үгы боложо магадгүй, харин театр мүнхэ оршодог“. Эдэ үгэнүүдынь зүнтэй байгаа бшуу...

Ажахые эрхилэгшэ эсэгэмнай Улаан-Үдэhөө гастрольдо ерэhэн театрнуудые, „Байгал“ ансамблиинхидые хүндэмүүшэ ёhоор угтадаг hэн. Нэрэ солото артистнууд эндэмнай алишье сагта амархаяа ерэдэг бэлэй. 2017 ондо эсэгымнай наhа бараhанай hүүлээр намтай уулзаhан танил артистнууд дурасхаалыень hайхан үгэнүүдээр хүндэлэн дурсажал байдаг даа».

Баргажан голhоо гаража ошоод, Загарайн аймагай Эрхирэгтэ Баторовтанай бүлэ түбхинөө hэн. Эндэшье Владимир Цыдыпович амархан hуугаагүй, 1988 ондо театр байгуулаа. Эрхирэгэй театр баhал «арадай» гэhэн үндэр нэрэ зэргэтэй болонхой. 

Ууган буряад хэлэнэй, түрэл орон дайдынгаа үнэн патриот, 1991 онhоо РСФСР-эй Журналистнуудай холбооной гэшүүн Владимир Баторов ехэ олон шүлэг, сценари, зүжэг, зураглал болон очеркнуудые бэшэhэн. «Буряад үнэн» сониной эмхидхэhэн «Буряадай түрүү хүнүүд» гэhэн зохёохы мүрысөөнэй лауреадай нэрэ зэргэдэ В.Ц.Баторов хэдэн дахин хүртэhэн байна. Тэрэнэй геройнуудай тоодо Баргажан голой суута хонишон, Социалис Ажалай Герой О.Э.Сангадиева, эвенк яhатанай «Арун» түбые ударидагша М.Б.Бадмаева болон бусад. Владимир Баторов тухай сониноймнай эдэбхитэй бэшэгшэдэй нэгэн Климентий Бадмаев зураглал найруулаад, «Сагаан Үбгэн-2003» номинацида лауреат боложо шалгараа hэн.



В.Ц.Баторов нютагайнгаа ажалша бэрхэ, уран бэлигтэй зон тухай, ажалай болон дайнай баатарнууд тухай 26 суглуулбари ном бэлдэжэ гаргаhан юм. «Народные театры Баргузинской долины» гэжэ ном 2006 ондо нара харуулhан байна. Тэрэнэй бэшэhэн шүлэгүүд сооhоо Дэрээн тухай мүрнүүдые анхаран уншая:

Дэрээн

...Баргажан мүрэнэйм эхиндээ эршэтэй тохойнууд
Дэнхэн холын Дэрээнэй аршаануудhаа hудалтай,
Баталсан ябаhан бидэнэрэй хуби заяан
Боолон-Түмэр, Бархан уулаhаа эхитэй.
Сэлгеэ үбэлдөө сэбдэг хүйтэн жабартай
Баргажан мүрэнэй дала түшэhэн Алламни
Намжаа намартаа ая гангаар надхама.
Нюсэгэн хүлөөрөө газар гэшхэhэн Ягдагни.
Үүлэндэ тамарhан Сахилтаар, Бууралтаар орьёлнуудhаа,
Тодожо абаhан аршаан булагуудтай Алла —
Залуу наhанаймнай хуби заяанай эхин
Үри бэеымнай үлгы тоонто нютаг.

Бархан нютаг тухай hүр ялбама мүрнүүдтэй шүлэгынь арадай дуунай хэлбэритэй гээд дары ойлгохоор:

Бархан нютаг

Хүнтэйн сээжэдэ hуудалтай,
Малшадай урданай буусанууд.
Үүлээр зэргэлээд байдалтай,
Үргэлжэ Барханай байсанууд.
Бархан үндэр ууламнай
Баргажан зондоо найдалтай.
Баатар ажалтай араднай
Бардамхан баян зугаатай.
Бархан уулымнай үбэртэ
Бугын урамдаан зэдэлдэг.
Хабсагай тулама ташаланда
Хонгёохон дуунуудтай ниилэдэг.
Сорьёмо аршаантай Бархандаа
Агаарынь тэнюухэн, hэрюухэн.
Алтарма таряатай Хүнтэйдээ
Ажалшад арюухан шарайтай.

Мэдээжэ хүгжэмшэн Баир Батодоржиев энэ шүлэгтэ хүгжэм аялга тааруулhанай hүүлээр Бархан нютагай гимн болон зэдэлээ бшуу. Владимир Баторовай сэдьхэлэй эршэ хүсэ шэнгээhэн эдэ мүрнүүд дуун боложо далижаад, Бархан уулын хормойдо ажаhууhан зоной hүр hүлдые үргэдэг, сэдьхэл бодолдонь жэгүүр олгодог шэдитэй болоо юм.

Владимир Баторовай байгуулhан дүрбэн арадай театр саг үеые ахин дабшажа, буряад зонойнгоо сагаан сэдьхэлэй нарин хүбшэргэй дайрама зүжэг наадаяа арадтаа бэлэглэжэ байхань болтогой!