Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Далита бэлигэй үргэн дэлисэ
29 августа 2021
715
Даширабдан Батожабайн 100 жэлэй ойдо
Даширабдан Батожабай уран зохёолой бүхы жанрнуудаар бэлигээ туршажа, алинииеньшье шадаха байhанаа гэршэлhэн түүхэтэй.
Даширабадан Батожабай
1950-яад оной эхеэр Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта hуража байха үедөө «Сэсэн Сэнгэ», «Адуушанай дуун», «Багшашни хэн бэ?» гэhэн зохёолнуудые бэшэhэн юм. «Адуушанай дуун» гэжэ туужынгаа удхаар киносценари бэшэжэ, тэрэнииень «Мосфильмдэ» кино болгожо 1957 ондо буулгаа бэлэй. Тиигэжэ Буряад ороноо холуур суурхуулhан байна. Москвагай Горькиин гудамжаар мори унаhан буряад милиционернүүд буряад дуугаа дуулалдан үнгэржэ ябахыень энэ кинодо хараhан хүнүүдэй зосоо уярhан, омогорхоhон мэдэрэл түрэhэн байха.
Гол ролииень Владимир Манкетов хэды гоёор, уран шадамараар наадааб, сэбэр түхэл шарайтай, уян hайхан хоолойтой зүжэгшэн hэн даа. СССР-эй Дотоодын хэрэгүүдэй яаман автор Д.Батожабайда «Москва хотын хүндэтэ милиционер» гэhэн нэрэ зэргэ олгоhон юм. Энэ фильмын hүүлээр Батожабай ехэ суурхажа, зондоо мэдээжэ болоо бэлэй.
Владимир Манкетов
«Галта мүрэн», «Дойбод сохилго», «Барометр шуурга харуулна» гэhэн зүжэгүүдынь Буряад драмын театрта табигдаад, олоной hайшаалда хүртэhэн юм.
1958 ондо Москвагай «Детгиз» гэhэн хэблэлээр Д.Батожабайн «Задалагдаагүй конверт» («Невскрытые конверты») гэжэ ном гараа hэн.
1959 ондо Москвада болоhон Буряадай искусство болон литературын хоёрдохи декадада «Барометр шуурга харуулна» зүжэгынь Бага театрта табигдажа, театр шэнжэлэгшэдэй, Москвагай харагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм. Тэрэл жэлдэ Улаан-Үдын хэблэлhээ гараhан «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ романайнь нэгэдэхи хуби ном уншагшадай анхарал яаха аргагүй татаhан байгаа.
«Алтан гэр» гэжэ нэрэтэй фильмын сценари СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповтай хамта бэшэжэ, «Мосфильмдэ» буулгуулаа hэн. Энэ фильм соо граждан дайнай үеын Буряад ороной байдал харуулагдаа. Гол герой Арсалан хүбүүн дасанда хубараг байhанаа тэрьедэжэ, хубисхалай тэмсэлдэ хабаадана. Гомбо Цыдынжапов өөрөө хубараг ябаhан хадаа Даширабдан Батожабайда энэ зохёолоо бүри үнэншэмэ тодо уран зурагтай болгоходонь туhалhан байгаа. Декадын үедэ «Метрополь» гостиницын дэргэдэхи кинотеатрта түрүүшынхиеэ харуулагдаа бэлэй.
Д.О.Батожабай аша үрэтэй ажалайнгаа түлөө, уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ габьяатай байhанайнгаа түлөө хоёрдохи декадын дүнгөөр Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан габьяатай.
1960-1965 онуудта Д.Батожабай «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ роман-трилоги дээрээ хүдэлжэ, тэрэнь буряад ба ород хэлэн дээрэ Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта хэблэгдээ hэн. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ иимэ ехэ хэмжээнэй, үргэн дэлисэтэй, түүхэтэ, философско гүн удхатай захата бүтээл мүндэлүүлээ бшуу.
Энэ роман-трилоги 1959, 1963, 1966 онуудта хоёр хэлэн дээрэ гараhан байна. Сагай ошохо тума романда hонирхолой буурахагүйдэ, 1973 ондо «Советский писатель» гэжэ хэблэл энэ трилогиие түрүүн 50 мянган, hүүлдэнь 100 мянган хэhэгээр хэблэжэ гаргаа.
Энээнhээ гадна 1961 ондо литва хэлэн дээрэ, 1962 ондо украин хэлэн дээрэ, 1966 ондо монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн түүхэтэй. Наhа бараhанайнь hүүлдэ, 1985 ондо гурбалжан номыень нэгэ ехэ боти болгожо Улаан-Үдэдэ хэблэhэн юм.
Москвагай драматург М.Рогачевский романай удхаар зүжэгэй сценари бэшэхэдэнь, Г.Чимитов уран бэрхээр буряад хэлэндэ оршуулаа hэн. 1989 ондо Барханай арадай театр «Жаргалаа бэдэрээшэд» гэhэн энэ зүжэг найруулжа табиhан байна. 1998 ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрта искусствын мэдээжэ мэргэжэлтэн Ю.Александров романай удхаар «Минии Аламжа, Жалмахамни» гэhэн зүжэг найруулан табиhан юм. Театрай тайзан дээрэ табигдаhан энэ зүжэг тэрэ хатуухан сагай эрхэдэ hүрэ hүлдэеэ дарагдахаяа hанаhан зоной хии мориие үргэhэн, сэдьхэлэй хүсэтэ тэжээл болоhон гээд hанагдадаг.
Барас Халзанов Москвагай кинодраматург Алексей Ярышниковтэй «Төөригдэhэн хуби заяан» романда үндэhэлэн, гурбан хэhэг киносценари найруулаа hэн. Свердловскын «Зов» киностудида фильм буулгаха гэхэдэнь, аргагүй ехэ мүнгэн хэрэгтэй байба. Тэрэ үеэр монгол кинорежиссер Дамбын Тербат романаар хоёр серитэй киносценари бэшээд асараа бэлэй. Буряад бэлигтэй драматург Дугар Дылгыров энэ сценариие монголhоо буряадшалhан юм.
Уран зохеолшод
Даширабдан Одбоевичай наhанай нүхэр Һамасу Батуевна яажа энэ роман дээрээ хүдэлhэн тухайнь иигэжэ дурсаhан: «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ номоо бэшэхын, тэрэ темээр материалнуудые суглуулхын тула Москвагай Ленинэй нэрэмжэтэ библиотекэдэ үдэр hүнигүй hууhан, олон оронуудай түүхэ ехэ гүнзэгыгөөр шудалhан байна.
Литературна институт дүүргэхэдээ, энэ романайнгаа нэгэдэхи номоор дипломой хамгаалалта хэhэн юм. Тэрэ номынь «Советский писатель» хэблэлээр гараhан байгаа.
... Романиие ород хэлэн дээрэ подстрочно оршуулга хэхэдэ, Ч.Гомбоин, В.Петонов, Д.Дугаров, Д.Линхобоев, Б.Мужанов, А.Содномов ехэл туhалаа hэн.
Никифор Рыбко романай гурбан боти оршуулжа гараа. Тэрэ хадаа авторай зан абари, нютагай ёhо заншал, буряад зоной байдал hайн мэдэхэ хүн байгаа. Тиимэhээ автор оршуулагша хоёр зан абаряараа тааража, бэе бэеэ ойлгожо, хэдэн жэлэй туршада шангаханаар лэ хүдэлhэн.
Би тэрэ үедэ «Байгал» журналай редакцида корректорээр хүдэлдэг hэм. Романай түрүүшын корректура уншаhан хүм. Ород оршуулгынь корректурые Зоя Александрова уншажа гараhан байха.
...Юумэ бэшэхынгээ урда тээ Даширабдан тон удаан бодолгото боложо ябаха. Бүхэли үдэртөө бодоhон юумэеэ hүниндөө ходол хөөрэжэ, тэрэнээ лабладаг, баталдаг заншалтай бэлэй. Тэрэ хөөрөөень тэсэмгэйгээр шагнажа гарахаб. Зарим геройнуудайнгаа образууд тухай хөөрэхэдөө, Даширабдан зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ, уй-хай болодогшье hэн.
Хоёрдохи номоо бэшэжэ эхилхынгээ урда тээ гэнтэ Даширабдамни абяа аниргүй боложо, хөөрэхэ, дуулахаяашье болишобо. Би гайхахаб. Мүнөө ойлгоходомни, ерээдүйн геройнуудтай тэрэмни хөөрэлдэжэ, тэдэнэртэеэ зүбшэжэ, ондоо хүнүүд тухай hанахаяашье болишоод ябаhан байгаа.
«Төөригдэhэн хуби заяанай» геройнууд ямар олон гээшэб? Ван Түмэр, Гүн Эрбэд, Жалма, Аламжа... Тэдэнэй хуби заяан, уршагта ябадалнууд, уйдхар зоболон Даширабданиие унтуулжа амаруулдаггүй байгаа бшуу.
Түүхын темээр бэшэгдэhэн зохёолые зарим хүнүүд хуушанай документ, материалнууд дээрэhээ буулгажархиhан мэтээр hанадаг. Үнэн дээрээ түүхын тэдэ баримтануудые бүхы сэдьхэл, зүрхэн соогоо бисалгажа, энэмнай энэ, тэрэмнай тэрэ гэжэ хэлэжэ гараха гээшэ айхабтар хүндэ хэрэг юм. Би энээниие хоёр нюдөөрөө хараhан, хоёр шэхээрээ дуулаhан, үзэhэн хүн байнаб" ( Батожабай Д. Горные орлы. Роман.Воспоминания: Һ.Батожабай. Иимэл хүн ябаhан юм даа.- 298, 299, 300,301н.).
Барас Халзанов hүүлдэ Батожабай тухай 50 минутын баримтата фильм буулгаhан юм. Догой нютагайхидайнь мүнгэн туhаламжаар энэ хэрэг бүтээ hэн.
1969 он Д.Батожабайда ехэ хүшэр жэл байгаа. Түрмэдэ ороод, тэндээ хүндөөр үбдэшөө. Үхэхэеэ байтарынь, хирург Еронов операци хэжэ абарhан тухай Һ. Батожабай дурсадаг. 7-8 hара болоод, тэрэ үбшэниинь дахин hүжэрөө. Д.Аюшеев бэрхэ хирург амииень абарhан юм. Һүүлээрнь уушхаяа үбдэжэ, Г.Дугаровада удаахан аргалуулжа гараа. Больницада хэбтэхэ үедөө «Уулын бүргэдүүд» романайнгаа олохон хэhэгүүдые бүтээгээ. Энэ роман 1976 ондо Буряадай номой хэблэлээр барлагдаhан байна.
Эжытэеэ, бүлэтэеэ
Батожабайтанай хүбүүн Бальжинима Батожабай уран дархан, 24 наhандаа СССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн болоhон. Тэрэнэй бүтээhэн уран гоё зүйлнүүд орономнай олон хото, хизаараар үзэмжэдэ табигдаа, хари холын Шри Ланка, Энэдхэг, Франци, Монгол гүрэнүүдтэ дэлгэгдэhэн юм. Уран бэлигтэй энэ хүн үдэрэй тодхороор залуугаар наhа барашоо бэлэй. Наташа басаганиинь эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябана.
Сэсэгма Батожабай хүгжэмдэ ехэ дуратай хадаа энэ урлалда наhаяа зорюулжа, хүүгэдтэ хүгжэмэй хэшээлнүүдые заагаа. Баяр нүхэртэеэ дүрбэн хүүгэдые хүмүүжүүлээ.
1977 ондо Д.О.Батожабайн наhа бараhанай hүүлээр Һамасу Батуевна нэрыень мүнхэрүүлжэ, Догой тоонто нютагтань, мүн Улаан-Үдэдэ музейнүүдтэ шухала юумэнүүдыень үгэжэ хадагалуулаа, хэблэгдээгүй гар бэшэгүүдыень, зарим номуудыень дахин хэблүүлээ. Буряад драмын театрта зүжэгүүдыень табюулhан.
Догойдо музей нээгдээ, уран зохёолшодо хүшөө табигдаа. Улаан-Үдэдэ гудамжа, номой сан тэрэнэй нэрэ зүүнэ. Ленинэй үйлсын 63-дахи гэртэ солото зохёолшоной дурасхаалай самбар тодхогдоо, Батожабайн дүрэ бэлигтэ скульптор Зандан Дугаров бүтээгээ hэн.
Алдарта уран зохёолшодо зорюулагдаhан ехэ олон шүлэгүүд, магтаалай мүрнүүд, дурасхаалай номшье (Г.Раднаева) хэблэгдээ, саашадаашье нара хаража байха.
Буряад уран зохёолой Бальзак гэжэ алдаршаhан Даширабдан Батожабай хадаа бурьялhан булаг шэнги баян сагаан бэлигтэй, далита энэ бэлигэйнгээ шэдитэ элшэ хүсөөр арад зоноо баясуулжа, алдаршуулжа ябаха хуби заяатай байгаал даа.
Даширабадан Батожабай
1950-яад оной эхеэр Москвада М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта hуража байха үедөө «Сэсэн Сэнгэ», «Адуушанай дуун», «Багшашни хэн бэ?» гэhэн зохёолнуудые бэшэhэн юм. «Адуушанай дуун» гэжэ туужынгаа удхаар киносценари бэшэжэ, тэрэнииень «Мосфильмдэ» кино болгожо 1957 ондо буулгаа бэлэй. Тиигэжэ Буряад ороноо холуур суурхуулhан байна. Москвагай Горькиин гудамжаар мори унаhан буряад милиционернүүд буряад дуугаа дуулалдан үнгэржэ ябахыень энэ кинодо хараhан хүнүүдэй зосоо уярhан, омогорхоhон мэдэрэл түрэhэн байха.
Гол ролииень Владимир Манкетов хэды гоёор, уран шадамараар наадааб, сэбэр түхэл шарайтай, уян hайхан хоолойтой зүжэгшэн hэн даа. СССР-эй Дотоодын хэрэгүүдэй яаман автор Д.Батожабайда «Москва хотын хүндэтэ милиционер» гэhэн нэрэ зэргэ олгоhон юм. Энэ фильмын hүүлээр Батожабай ехэ суурхажа, зондоо мэдээжэ болоо бэлэй.
Владимир Манкетов
«Галта мүрэн», «Дойбод сохилго», «Барометр шуурга харуулна» гэhэн зүжэгүүдынь Буряад драмын театрта табигдаад, олоной hайшаалда хүртэhэн юм.
1958 ондо Москвагай «Детгиз» гэhэн хэблэлээр Д.Батожабайн «Задалагдаагүй конверт» («Невскрытые конверты») гэжэ ном гараа hэн.
1959 ондо Москвада болоhон Буряадай искусство болон литературын хоёрдохи декадада «Барометр шуурга харуулна» зүжэгынь Бага театрта табигдажа, театр шэнжэлэгшэдэй, Москвагай харагшадай үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн юм. Тэрэл жэлдэ Улаан-Үдын хэблэлhээ гараhан «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ романайнь нэгэдэхи хуби ном уншагшадай анхарал яаха аргагүй татаhан байгаа.
«Алтан гэр» гэжэ нэрэтэй фильмын сценари СССР-эй арадай артист Гомбо Цыдынжаповтай хамта бэшэжэ, «Мосфильмдэ» буулгуулаа hэн. Энэ фильм соо граждан дайнай үеын Буряад ороной байдал харуулагдаа. Гол герой Арсалан хүбүүн дасанда хубараг байhанаа тэрьедэжэ, хубисхалай тэмсэлдэ хабаадана. Гомбо Цыдынжапов өөрөө хубараг ябаhан хадаа Даширабдан Батожабайда энэ зохёолоо бүри үнэншэмэ тодо уран зурагтай болгоходонь туhалhан байгаа. Декадын үедэ «Метрополь» гостиницын дэргэдэхи кинотеатрта түрүүшынхиеэ харуулагдаа бэлэй.
Д.О.Батожабай аша үрэтэй ажалайнгаа түлөө, уран зохёолой хүгжэлтэдэ ехэ габьяатай байhанайнгаа түлөө хоёрдохи декадын дүнгөөр Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаhан габьяатай.
1960-1965 онуудта Д.Батожабай «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ роман-трилоги дээрээ хүдэлжэ, тэрэнь буряад ба ород хэлэн дээрэ Улаан-Үдэ, Москва хотонуудта хэблэгдээ hэн. Буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ иимэ ехэ хэмжээнэй, үргэн дэлисэтэй, түүхэтэ, философско гүн удхатай захата бүтээл мүндэлүүлээ бшуу.
Энэ роман-трилоги 1959, 1963, 1966 онуудта хоёр хэлэн дээрэ гараhан байна. Сагай ошохо тума романда hонирхолой буурахагүйдэ, 1973 ондо «Советский писатель» гэжэ хэблэл энэ трилогиие түрүүн 50 мянган, hүүлдэнь 100 мянган хэhэгээр хэблэжэ гаргаа.
Энээнhээ гадна 1961 ондо литва хэлэн дээрэ, 1962 ондо украин хэлэн дээрэ, 1966 ондо монгол хэлэн дээрэ хэблэгдэhэн түүхэтэй. Наhа бараhанайнь hүүлдэ, 1985 ондо гурбалжан номыень нэгэ ехэ боти болгожо Улаан-Үдэдэ хэблэhэн юм.
Москвагай драматург М.Рогачевский романай удхаар зүжэгэй сценари бэшэхэдэнь, Г.Чимитов уран бэрхээр буряад хэлэндэ оршуулаа hэн. 1989 ондо Барханай арадай театр «Жаргалаа бэдэрээшэд» гэhэн энэ зүжэг найруулжа табиhан байна. 1998 ондо Х.Намсараевай нэрэмжэтэ Буряад драмын театрта искусствын мэдээжэ мэргэжэлтэн Ю.Александров романай удхаар «Минии Аламжа, Жалмахамни» гэhэн зүжэг найруулан табиhан юм. Театрай тайзан дээрэ табигдаhан энэ зүжэг тэрэ хатуухан сагай эрхэдэ hүрэ hүлдэеэ дарагдахаяа hанаhан зоной хии мориие үргэhэн, сэдьхэлэй хүсэтэ тэжээл болоhон гээд hанагдадаг.
Барас Халзанов Москвагай кинодраматург Алексей Ярышниковтэй «Төөригдэhэн хуби заяан» романда үндэhэлэн, гурбан хэhэг киносценари найруулаа hэн. Свердловскын «Зов» киностудида фильм буулгаха гэхэдэнь, аргагүй ехэ мүнгэн хэрэгтэй байба. Тэрэ үеэр монгол кинорежиссер Дамбын Тербат романаар хоёр серитэй киносценари бэшээд асараа бэлэй. Буряад бэлигтэй драматург Дугар Дылгыров энэ сценариие монголhоо буряадшалhан юм.
Уран зохеолшод
Даширабдан Одбоевичай наhанай нүхэр Һамасу Батуевна яажа энэ роман дээрээ хүдэлhэн тухайнь иигэжэ дурсаhан: «Төөригдэhэн хуби заяан» гэжэ номоо бэшэхын, тэрэ темээр материалнуудые суглуулхын тула Москвагай Ленинэй нэрэмжэтэ библиотекэдэ үдэр hүнигүй hууhан, олон оронуудай түүхэ ехэ гүнзэгыгөөр шудалhан байна.
Литературна институт дүүргэхэдээ, энэ романайнгаа нэгэдэхи номоор дипломой хамгаалалта хэhэн юм. Тэрэ номынь «Советский писатель» хэблэлээр гараhан байгаа.
... Романиие ород хэлэн дээрэ подстрочно оршуулга хэхэдэ, Ч.Гомбоин, В.Петонов, Д.Дугаров, Д.Линхобоев, Б.Мужанов, А.Содномов ехэл туhалаа hэн.
Никифор Рыбко романай гурбан боти оршуулжа гараа. Тэрэ хадаа авторай зан абари, нютагай ёhо заншал, буряад зоной байдал hайн мэдэхэ хүн байгаа. Тиимэhээ автор оршуулагша хоёр зан абаряараа тааража, бэе бэеэ ойлгожо, хэдэн жэлэй туршада шангаханаар лэ хүдэлhэн.
Би тэрэ үедэ «Байгал» журналай редакцида корректорээр хүдэлдэг hэм. Романай түрүүшын корректура уншаhан хүм. Ород оршуулгынь корректурые Зоя Александрова уншажа гараhан байха.
...Юумэ бэшэхынгээ урда тээ Даширабдан тон удаан бодолгото боложо ябаха. Бүхэли үдэртөө бодоhон юумэеэ hүниндөө ходол хөөрэжэ, тэрэнээ лабладаг, баталдаг заншалтай бэлэй. Тэрэ хөөрөөень тэсэмгэйгээр шагнажа гарахаб. Зарим геройнуудайнгаа образууд тухай хөөрэхэдөө, Даширабдан зүрхэ сэдьхэлээ хүдэлгэжэ, уй-хай болодогшье hэн.
Хоёрдохи номоо бэшэжэ эхилхынгээ урда тээ гэнтэ Даширабдамни абяа аниргүй боложо, хөөрэхэ, дуулахаяашье болишобо. Би гайхахаб. Мүнөө ойлгоходомни, ерээдүйн геройнуудтай тэрэмни хөөрэлдэжэ, тэдэнэртэеэ зүбшэжэ, ондоо хүнүүд тухай hанахаяашье болишоод ябаhан байгаа.
«Төөригдэhэн хуби заяанай» геройнууд ямар олон гээшэб? Ван Түмэр, Гүн Эрбэд, Жалма, Аламжа... Тэдэнэй хуби заяан, уршагта ябадалнууд, уйдхар зоболон Даширабданиие унтуулжа амаруулдаггүй байгаа бшуу.
Түүхын темээр бэшэгдэhэн зохёолые зарим хүнүүд хуушанай документ, материалнууд дээрэhээ буулгажархиhан мэтээр hанадаг. Үнэн дээрээ түүхын тэдэ баримтануудые бүхы сэдьхэл, зүрхэн соогоо бисалгажа, энэмнай энэ, тэрэмнай тэрэ гэжэ хэлэжэ гараха гээшэ айхабтар хүндэ хэрэг юм. Би энээниие хоёр нюдөөрөө хараhан, хоёр шэхээрээ дуулаhан, үзэhэн хүн байнаб" ( Батожабай Д. Горные орлы. Роман.Воспоминания: Һ.Батожабай. Иимэл хүн ябаhан юм даа.- 298, 299, 300,301н.).
Барас Халзанов hүүлдэ Батожабай тухай 50 минутын баримтата фильм буулгаhан юм. Догой нютагайхидайнь мүнгэн туhаламжаар энэ хэрэг бүтээ hэн.
1969 он Д.Батожабайда ехэ хүшэр жэл байгаа. Түрмэдэ ороод, тэндээ хүндөөр үбдэшөө. Үхэхэеэ байтарынь, хирург Еронов операци хэжэ абарhан тухай Һ. Батожабай дурсадаг. 7-8 hара болоод, тэрэ үбшэниинь дахин hүжэрөө. Д.Аюшеев бэрхэ хирург амииень абарhан юм. Һүүлээрнь уушхаяа үбдэжэ, Г.Дугаровада удаахан аргалуулжа гараа. Больницада хэбтэхэ үедөө «Уулын бүргэдүүд» романайнгаа олохон хэhэгүүдые бүтээгээ. Энэ роман 1976 ондо Буряадай номой хэблэлээр барлагдаhан байна.
Эжытэеэ, бүлэтэеэ
Батожабайтанай хүбүүн Бальжинима Батожабай уран дархан, 24 наhандаа СССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн болоhон. Тэрэнэй бүтээhэн уран гоё зүйлнүүд орономнай олон хото, хизаараар үзэмжэдэ табигдаа, хари холын Шри Ланка, Энэдхэг, Франци, Монгол гүрэнүүдтэ дэлгэгдэhэн юм. Уран бэлигтэй энэ хүн үдэрэй тодхороор залуугаар наhа барашоо бэлэй. Наташа басаганиинь эсэгынгээ нэрэ нэрлүүлжэ ябана.
Сэсэгма Батожабай хүгжэмдэ ехэ дуратай хадаа энэ урлалда наhаяа зорюулжа, хүүгэдтэ хүгжэмэй хэшээлнүүдые заагаа. Баяр нүхэртэеэ дүрбэн хүүгэдые хүмүүжүүлээ.
1977 ондо Д.О.Батожабайн наhа бараhанай hүүлээр Һамасу Батуевна нэрыень мүнхэрүүлжэ, Догой тоонто нютагтань, мүн Улаан-Үдэдэ музейнүүдтэ шухала юумэнүүдыень үгэжэ хадагалуулаа, хэблэгдээгүй гар бэшэгүүдыень, зарим номуудыень дахин хэблүүлээ. Буряад драмын театрта зүжэгүүдыень табюулhан.
Догойдо музей нээгдээ, уран зохёолшодо хүшөө табигдаа. Улаан-Үдэдэ гудамжа, номой сан тэрэнэй нэрэ зүүнэ. Ленинэй үйлсын 63-дахи гэртэ солото зохёолшоной дурасхаалай самбар тодхогдоо, Батожабайн дүрэ бэлигтэ скульптор Зандан Дугаров бүтээгээ hэн.
Алдарта уран зохёолшодо зорюулагдаhан ехэ олон шүлэгүүд, магтаалай мүрнүүд, дурасхаалай номшье (Г.Раднаева) хэблэгдээ, саашадаашье нара хаража байха.
Буряад уран зохёолой Бальзак гэжэ алдаршаhан Даширабдан Батожабай хадаа бурьялhан булаг шэнги баян сагаан бэлигтэй, далита энэ бэлигэйнгээ шэдитэ элшэ хүсөөр арад зоноо баясуулжа, алдаршуулжа ябаха хуби заяатай байгаал даа.