«Хүн түрэhэн табисуурhаань хубииншье бүтээhэйб»

Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй 85 жэлэй ой

«Мүнхын аршаан» гэжэ поэмэдээ, «Мүнхэ ногоон хасуури» гэжэ роман соо, захата ехэ бүтээл болохо «Небо и земля» роман-мозаика соогоо энээн тухай бүри гүнзэгыгөөр удхалжа бэшэhэн байна. 

«Агууехэ шэди» (2001) гэжэ уянгата ном соо ниитэлэгдэhэн «Мүнхын аршаан» гэжэ поэмэ соогоо хүн түрэлтэндэ, мүнхэдөө амитай Байгаалида мүнхэ шанар бии гэжэ, хүнэй амин мүнхэ, һайн һайхан юумэн мүнхэ гэжэ тэрэ түүрээнэ. 



Үхэл баһа хүгжэлтэ!
Үхэлэй үгы һаа,
Түрэхэ хуби заршамай
Түүхэтэ удха үгы хаш...
Эгээл юрын бодос
Эсэстэйхэн наһатайл даа.
Сэдьхэлэй охин, бодол
Сэгээн замбида мүнхэл даа.

Хүн бүхэнэй сэдьхэлдэ, арад түмэнэй түүхэ, заншал, домогто, «агуу нюуса хадагалһан амин-бодосой дундахана» оршодог үнэн һайхан. Энэ мүнхэ юумые үргэн абаха хүн түрэлтэнэй шадалые поэмэ соогоо магтан түүрээгээ. Мундаргын орьёлдо дэбин ошохо далитай, «мүнхэ юумэнэй охиндо дүрэн унаха жаргалтай», һайн һайхан юумые сэдьхэл соогоо сэсэглүүлэн, бөөмэйлэн абажа ябаа сагтаа хүн түрэлтэн алтан энэ дэлхэй дээрээ мүнхэ оршохо гээд поэт найдана. Дайдын шэнхинэмэ дуу шэхээрээ шагнажа, дэлхэйн халуун амисхал бэеэрээ мэдэржэ, мүнхэ бэшэ дэлхэйн энэ мүнхэ таабари тааха үнгэтэ юртэмсын агууехэ шэди бии гэжэ этигэжэ ябахые поэт уряална. 

Зүүн Саяанай гайхамшагта Мундаргануудай хормой доро түрэhэн зохёолшо хадануудаа магтан дуулангүй яахаб. Шүлэглэмэл, прозыншье зохёолнууд соогоо Ардан Ангархаев Мундаргануудта соло дуудаhан юм.

«Сагай дүхэриг» (1998) гэжэ буряад шүлэгэй антологи соо хэблэгдэhэн «Уула» гэжэ шүлэгтөө хадын эгсэ үндэртэ хүрөөд, замбуулинай гүн руу үндэлзэhэн хабсагайн орой өөдэ шэртэн hууhан хүнэй мэдэрэл зураглана:

Дэлхэйн таабариие сүм таажархёоб гэжэ
Гэгээн нэгэнэй айладажархиhан мэтэ.
Гэшхээд үнгэрhэн мүр дээрэмнай гэнтэ
Гэрээд үгэмнай алтан хэбээр аржышаhан мэтэ.

Түмэн жэлдэ алтан энэ хэб
Түгдэршэгүй хабсагайн энгэртэ бүшье толотог...
Тэнгэри тээшэ тэгүүлhэн уулын нэгэ ташаланда
Тэнсүүриеэ олон тогтоhон үемни өөртэмнил бү мартагдаг!

Тэнгэри газар хоёрой уулзуур дээрэ оршодог уулын орьёлдо атаа мүхөөн байхагүй, элеэшэлэн гэтээшэдшье үгы, хёморол тэмсээнhээ сүхэрhэн сэдьхэлэйнгээ иимэ арюун нангин оршомдо тэнсүүриеэ олоhон жабхалантай үе тухай бү мартаhайб гэжэ поэт өөртөө захин хандана.

2005 ондо «Амиды зүрхэнэй шуhан» гэжэ уянгата номоо Ардан Ангархаев уншагшадтаа бэлэглээ һэн. Энэ ном соо ниитэлэгдэhэн уянгата шүлэгүүд сооhоо «Уула хадын уянга», «Би шулуунби» гэhэн зохёолнуудта анхаралаа хандуулая. 

Түб Азиин гүн соо оршодог түүхын хүшөөнүүдые — шулуун дээрэ бэшэгдэhэн эртэ урдын бэшэгүүдые, хүнэй гараар заhагдажа, буурай холын сагта мүргэл шүтөөн болоhон адар томо шулуун дүрэ хүрэгүүдые шэнжэлхэ зорилготойгоор А.Л.Ангархаев 2003 ондо Алтай, Түбэ, Хакас Уласта хүрэhэн байна.

Алтай уулые дабажа эхилхын урдахана эдеэнэй дээжэhээ сэржэм үргэн залахадань, дабхар hолонго тэнгэри газар хоёрые тэбэреэд, толо татан тодорно. Аршаан мэтээр Хүхэ Мүнхэ тэнгэриhээ сүршэhэн бороогой дуhалнууд Үлгэн дэлхэйе арюудхаад, гансаардалгаhаа сүхэрhэн хүниие дулаан амяар жэгнэжэ, найдалай ошо сэдьхэлдэнь бадаруулба гээд түүрээнэ:

Аймшагтай hайхан нютагуудаар
Аяншалаад бусаhуу даа...
Аяга сай шануулаад,
Амаржа hуухаяа найдаhуу даа...

Орой бүтэхэгүй найдалай
Онгон дайраад абашьег,
Доройтоhон байдалай
Доромжолол болошьег...

Дэлхэйн орой, хорбоо юртэмсын нангин түб гэжэ hүгэдэн шүтэhэн хадата энэ дайдада дахинаа сэдьхэлэй тэнсүүри олоhон уянгата герой эрдэм-шэнжэлгын ажалай шуналда абтана: 



Монгол түүрэг хэлэнүүдэй 
Холбоо холисо бэдэрнэб.
Холын холо жэлнуүдэй
Хамтын hудал мэдэрнэб.

...Хаануудые хадагалhан
Хүшөө болдогууд зэлэрнэ.
Алтай, Түбэ оронуудай
Агуу холбоо элирнэ.

Түүрэг монгол арадай
Түүхын нэгые баталая.
Хүннү ехэ угай
Хүн байhанаа магтая.

Түүхын эрдэмэй онол аргаар Түүрэгүүдэй ехэ хаан түрын (Тюркский каганат) зонхилогшодой хүшөөнүүдые шэнжэлжэ байhан буряад-монгол сэдьхэлтэй ирагуу найрагша шулуун эдэ бүтээлнүүд дайда дэлхэйгээ дээрэhээнь хинан хаража, хамгаалжа байха hүлдэ хүсэн болонхой гээд домоглоно: «Хаан ехэ нэрэтэнэй / Хүдөөлэгдэhэн /Хүшөөнүүд, /Ондоо түбидэ үдэшэн, /Обоологдоhон /Үргөөнүүд. ...Хээрэ үргэн талые / Дээрэhээнь хараха үүргэтэйт. ...Хизааргүй үргэн дайдые / Хинажа байhанаа гэршэлнэт. /Холын ехэ солые / Хормойдоо элишэлнэт».

«Хүхэ Мүнхэ Тэнгэри эсэгэмнай, Үлгэн дэлхэй эхэмнай» гэжэ hүгэдэжэ, эрэ эхэнэрэй амин бэеые нангин шүтөөн болгоод, буурай сагта табигдаhан адар ехэ шулуун хүшөөнүүдэй дэргэдэ мүнөө үеын поэдэй ухаанда түрэhэн бодол, хэшэг юрөөлтэй хүсэл:

Агаар дүүрэн амилhан
Амитанай жаргал энэл даа.
Арадай хубиин эхин —
Бурханай гээшэнь зүб лэ даа.
...Хүн түрэhэн табисуурhаань
Хубииншье бүтээhэйб.
Гүн ехэ удхаhаань
Дэлхэй дайдадаа эрьюулhэйб!

2004 ондо бэшэгдэhэн шүлэг соо Швейцарида Альпа хадануудай, Женевэ нуурай үзэсхэлэн хараха үедөөшье уянгата герой ажабайдалай агуу удха тухай, мүнхэ бэшэ дэлхэйн мүнхэ таабариин тайлбари тухай бодомжолно: «Альпа үндэр хадын/ Алтан орой саанал юм.../Ажабайдалай удхын /Агуу шанарынь хаанал юм...»

«Би шулуунби» (Сэдьхэлэй дуун) гэhэн зохёолые шулуунай үльгэр домог гээд нэрлэмээр. Гурбан хубиhаа бүридэhэн энэ шүлэгэй нэгэдэхи хубида талын дунда эртэ сагhаа hууhан ганса шулуун домоглоно:

Заха хизааргүй 
зэрэлгээтэ тала руу 
Зүүдэндээ ошоhон сэдьхэлни.
Жэгүүртэ шубуун болоод,
жэгтэй холуур
Элиhэн халиhан зүрхэмни.

Шүлэгэй хоёрдохи хуби соо далайн эрьедэ хэбтэhэн хүhөө шулуунай домог уншанабди. Долгиной эльбээд абахада, баярладаг, шэмэрүүнээр шуургалан, далайхадань, уян сэдьхэлынь уйлан ёолон, айдаг тухайгаа шулуун дуулана:

Шулуун хэды хатуушье hаа —
Уhанда эдигдэхэ ёhотой юм лэ.
Шулуун хэды шулууншье hаа —
Улаан зүрхэниинь амитай юм лэ...

Гурбадахи хубида хүрэшэгүй үндэр байсада хүрэг боложо тогтоод, тэнгэри тээшэ мүнхэдөө тэгүүлэн дүүлидэг шулуун домоглоно: «Дуулаа hаа, дуулагшаб -/ Дуунай hайхан минии юм. / Дурлаа hаа, дурлагшаб — / Дуранай нангин иимэл юм. /Сахюур сагаан шарайем / Сахилгаан гансал сошоохо. /Аянга нэрьен намайе /Уйгааг болгон доёохо».



Зохёолой гол үйлэдэгшэ герой хорбоо юртэмсэдэ баhал энэ шулуун шэнги гансаардажа, уйдан гашуудан ябаха үйлын үрэдэ хүртөөд, сэдьхэлээ хүйтэрбэшье, хүн боложо түрэhэн хубитай хадаа найдалаа алданагүй:

Уулын нэгэ дабаанда
Дуулаха хүсэл түрэдэг юм.
Сууряан болоhон абяанда
Суурхаад абаха зориг юм.

Эдэ уянгата, гүн удхата зохёолнуудые уншаад, «Поэзигүй бодосой нэгэшье атом үгы, бүхы дэлхэйн үзэгдэлнүүдые бэедээ шэнгээhэн үндэр уран бүтээл гэжэ оршолонгые хаража, сэгнэжэ hурая» гэhэн Флоберэй үгэнүүдтэй зүбшэнэбди. Өөрын гайхамшаг түхэл шарайтай, сэдьхэл доhолгомо аялга дуунтай юртэмсэдэ, поэдэй уран үгын эди шэдеэр бии болошоhон шэнэ дэлхэйдэ аяншалба гээшэбди.