«Уужам сэлгеэн Яруунаяа hанааб»

1934 ондо, Буряадай Уран зохёолшодой холбооной байгуулагдаhан жэлдэ, Жамьян Балданжабоной үүсхэлээр, Жамсо Тумуновай хабаадалгатайгаар Яруунын уран зохёолой «Булаг» нэгэдэл эмхидхэгдэhэн түүхэтэй. Энэл жэшээгээр бэшэшье аймагуудта уран гуурhанда hэдэбтэй бэлигтэйшүүл хамтаржа, нэгэдэлнүүдые байгуулаа бэлэй.



Нэгэдэлэй эхиндэнь байhан уран зохёолшодой габьяа ехэ. Түрүүшын «Булаг» альманах гаргаhан Зугдыр Цыдыпов саашадаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда хабаадаа. Энэ эрэлхэг сэрэгшэ Улаан Одоной орденоор шагнагдаhан, Нарhатын 1-дэхи hургуули баатар сэрэгшын, уран бэлигтэнэй нэрые зүүнэ.

Эдэбхитэй хүдөө бэшэгшэд, «Буряад үнэнэй» үнэн нүхэд байhан хүндэтэ багшанар, сэхээтэд, зохёолшод Эрдэни Бальжинимаевай, Сергей Бахлаевай, Цырен-Ханда Жамьяновагай, Цыренжап Бадмаевай, Цыден Цырендоржиевай, Дашинима Халхаровай, Рэгзэн Эрдынеевэй, Санжи Банзаракцаевай, Полина Эрдынеевагай, Вера Сагановагай, аймагай суута зоной эдэбхи, уран абьяас «Булаг» нэгэдэлэй хүгжэлтэдэ шухала hуури эзэлдэг.

Ухаан зүрхэнhөө
Үгэ үгөөр суглуулжа,
Сэдьхэлэй гүнhөө
Сэсэрэн гараhан мүрнүүднай
Уудам Буряадайм
Дуулим дайдаар жэргэжэ,
Булаг мэтэ
Бурьялжа, арюухан гургаhай

Түүхэтэ эхинhээ 89 жэлэй туршада уран зохёолой гуламта болоhон «Булаг» бурьялhаар. Уран зохёолшо, сэдхүүлшэ Эдуард Будаев 29 жэлдэ «Булаг» нэгэдэлые хүтэлжэ ябана. Журналистикын, ирагуу найруулгын ажалтай хуби заяагаа холбоhон ушар тухай Эдуард Дансаранович иигэжэ хөөрэдэг:

— 1969 ондо сэрэгэй албанай hүүлээр Иисэнгэ нютагаа ерээд, совхозой комсоргоор хүдэлжэ байгааб. «Буряад үнэн» газетын корреспондент Соёлма Будаева (Сультимова) ерээд, намайе hайн таниха hэн тула ажалаарни hонирхобо. Багаhаа хойшо сугтаа наадажа ехэ болоhон миниингээ ажал хэрэгые hайса шэнжэлээд, hүүлдэнь Буряад үнэн" газетын нюурта «Найдамтай нүхэр» гэhэн нэрэтэй зураглал хэблүүлhэн байна.

Багаhаа шүлэг бэшэжэ туршадаг гэжэ намайе мэдэhэн Соёлма иигэжэ хэлээ hэн: «Хэhэн ажал тухайгаа бэшээд, шүлэгүүдээшье газетэдэ эльгээжэ байгыш. Уhан буряад хэлэтэй хадаа юундэ бэшэжэ шадахаүй hэмши». Тиигэжэ минии ухаанда шэнэ хусэл түрөө бэлэй.



Эдэ үгэнүүдынь саашанхи ажалдам ехэ дэмжэлгэ болоhон юм. Хабарай тарилгын үедэ үглөөгүүр зургаан сагта полевой стан дээрэ ерээд, бригадир Иван Ефимович Пермяковтай хамта халаануудай hэлгэтэр байгша hэмди.

Ажалаа ондоо нюдөөр хаража, тарилгада ябаhан зон тухай шадахыса бэшээд, «Үнэндэ» эльгээhээмни, «Хабарай нэгэ үдэр» гэhэн гаршагтай репортажни нара хараа hэн. Совхозой парткомой секретарь Владимир Чимитович Будаев ханын газетэ гаргажа байха даабари үгэhэн юм. «Дайшалхы хуудаhан», «Ажалай алдарай литэ», Үдэр үдэрэй hонин" гэхэ мэтые бэшэжэ, өөрынгөө зурагуудаар шэмэглэжэ гаргадаг байгааб. Ханын газетын редакторhаа эхилээд, аймагай сониной ахамад редактор болотороо ургаhан хүнби.

Эдуард Будаевай хирэ-хирэ болоод лэ, «Буряад үнэндэ» гарадаг юм. Зарим шүлэгүүд соогоо байгаалиин үзэгдэл ехэ хадуугдама дүрэ образ оложо, дүрбэхэн мүрөөр зураглагдана:

Уян залуу хуhан
Үбэлэй хүйтэндэ гуниглан,
Ухаа тооhон жабарта
Үдэр hүнигүй шэшэрнэ.

Үүрэй солбон hэмээхэн
Үүлэнэй забhараар шагаажа,
Үдэрэй ерэхые хүлеэhээр,
Үндэр замбида дуурана.

Ашата аба эжын hайхан дүрэ Эхэ нютагай, Хангайн нангин дүрэнүүдтэй хамта нэгэ уг удхатай, заяа табисууртай гэhэн мэдэрэл шүлэгүүд соонь элихэн даа. Жэшээлхэдэ, дүрбэн мүртэй шүлэгүүдэй нэгэндэ:

Хүжэ санзай хангалтай
Хангай hайхан дайдамни,
Эльгэлэн, энхэрэн тэнжээhэн
Эжы аба хоёрни.

Али гэбэл, «Үнэтэй» гэжэ шүлэгэй мүрнүүд соо поэдэй hанаа сэдьхэлдэ үнэтэй эрдэни зэндэмэниин тоодо ородог:

Үнэтэй намдаа энээхэн
Углуутай сабшамал гэрхэмни.
Үнэтэй намдаа дорюухан
Үетэн хүхюу нүхэдни.

Үнэтэй эхэ, эсэгэмни,
Инаглан хүлеэhэн хайратамни,
Үнэтэй намдаа тоонтомни —
Үлзы hайхан нютагни!

«Эхэдээ» гэжэ шүлэг сооhоо хэдэн мүрнүүдые уншая: «Нялха байхадам, зүрхэн дороо/ Эльгэлэн дүмэгшэ бэлэйт, эжымни./ Наранай гэрэлдэ дууран хэбтэхэдэм,/ Энхэрэн үндэгшэ hэнта, эжымни./ Энэ дэлхэйдэ мүндэлэн тэнжээhэн/ Эжы, тандаа hүгэдэн дохиноб./ Эгээлэй hайхан hанал бодолоо/ Эжы, тандаа бэлэглэнэб».
Эсэгынгээ тоонтодо магтаал шүлэгhөө хэhэг уншая:

Баабайн түрэhэн тоонто —
Баргажан hайхан нютаг юм.
Айдар наhанайнь гуламта —
Аршаан булагтай Могойто.

Бархан уулын оройдо
Бүргэд шубуун уурхайлдаг.
Мүнгэн шэдитэ уhан
Мэлмэрэн тэндэ салгидадаг.

Сайбар уулын бооридо
Сэсэг түүнэ дүүхэйхэн.
Элинсэг хулинсагайм гуламта
Эльгэлэн намаяа уряална.

Уян зөөлэн сэдьхэлтэй ирагуу найруулагша ахатамнай буряад дуунда аргагүй дуратай юм. Энэ шуналынь «Аба, эжынэрэй урданай дуун» гэжэ шүлэг соо эли мэдэрэгдэнэ. Арадаймнай үлгын дуунда, хуур лимбын дээжэ дуунда магтаал соло дуудаhан энэ шүлэгhөө хэhэг уншая:

Зонhоо зондо дамжажа ерэhэн
«Заяан заяалай» дуугаа татахам даа,
Замайм хани, урданай аялга,
Золгоhондоо шамтай, баяртайб даа.

Аялга дуугаа татахамни,
Амаран hуужа шагныт даа.
Аба, эжынгээ анханай дууе
Альгаа ташан угтыт даа.

Найман хизаар, дүрбэн зүгөөр
«Наян Наваа» дуугаа татахам даа.
Найдал түрүүлhэн наhанайм дуун,
Намтай золгоhондош, жаргалтайб даа.

Һүүлэй жэлнүүдтэ хүндэтэ Эдуард Дансаранович Улаан-Үдэ ниислэлдэ зөөжэ ерээд, түрэл болоhон «Буряад үнэндөө» ходо ородог болонхой. Хани нүхэрэй урин зөөлэн харууhан доро үндэр наhаяа угтажа байhан ахатанай түлөө баярладагбди. Наhажаал болоходоо, тоонто нютагаа, түрэл гаралаа, үетэн нүхэдөө hанан дурсан ябадаг, тоонтодоо тэгүүлдэг гэжэ энээхэн шүлэгэй мүрнүүд гэршэлнэ:

Уужам сэлгеэн Яруунаяа hанааб,
Үргэн баян талаяа hанааб,
Үндэр наhатай уулануудаа hанааб,
Урихан шарайтай эхэеэ hанааб.

Эдир залуу нүхэдөө hанааб,
Эелдэр зантай инагаа hанааб,
Энэ дэлхэйн хүрьhэндэ мүнхэрhэн
Энэрхы зөөлэн эгэшэеэ hанааб.

Эльгэ зүрхэнэйм оёорой гуниг
Энхэрэн гэрхэн тээшэм яаруулна.
Тэгүүлхэм даа, түргэн шамдаа,
Тоонтомни, хүбүүгээ угтыш даа.

Эдэ олон жэлнүүдтэ хүндэтэ Эдуард Дансаранович Будаевай хүтэлбэри доро «Булаг» нэгэдэлэй гэшүүд түрэл хэлэеэ, буряад соёлоо, hайхан заншалнуудаа hэргээн хүгжөөхэ гэжэ оролдоо. Энэ ажалынь сэгнэшэгүй сэнтэй, аша буянтай. Ургажа байhан залуу үетэндэ үндэр hайхан жэшээ гээшэ.