Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
«Зэрэлгээтэн бусайдана бодолнууд»
30 сентября 2020
954
Согсолбориин онсо зүйл гэбэл, номой автор Яруунын Эгэтын-Адаг тоонтотой Дашицыренов Дарма-Базар Дондокович мэргэжэлтэ уран зохёолшоншье, сэдхүүлшэншье бэшэ.
Һаяхан иимэ гаршагтай, нимгэхэншье һаа, 100 гаран шүлэгүүдые багтааһан, уншагшадай һонирхол татамаар ном хэблэгдэн гараба. Энээхэн шэнэхэн согсолбориин онсо зүйл гэбэл, номой автор Дашицыренов Дарма-Базар Дондокович мэргэжэлтэ уран зохёолшоншье, сэдхүүлшэншье бэшэ, нэрэ солонь үргэн олондо дуулдаагүй шахуу. Юуб гэхэдэ, тус зохёогшомнай 35 жэлэй туршада хүдөө нютагтаа комбайн, трактор хүлэгүүдээ ээлжэлэн жолоодожо, «Победа» колхозойнгоо газар хахалжа, алтан таряа хуряалсажа тухагүй ябаһан хүн лэ даа.
Д.Дашицыренов ажалдаа
Тэрэ 1943 ондо Яруунын баруун заха Эгэтын-Адаг нютагай Маарагта гэжэ үзэсхэлэн буланда Дондогой Дашицыренэй гэр бүлэдэ түрэһэн. Эсэгын дайнай түлэг дунда мүндэлхэ заяатай хүбүүн тэрэ үеын бүхы хүүгэдтэл адли сагай шэрүүн амисхаал бэе дээрээ мэдэрэн, халуун хүйтые үзэжэ үндыгөө. Тиихэдэ жаашуулые харууһалха ямбалха сүлөөтэй зон үгы һэн Үбгэд, хүгшэд, эхэнэрнүүд, 10-аад гара наһатай хүүгэдшье бултадаа ара талын ажалда үдэр һүнигүй һалиржа, харин абанар, аханар асари ехэ дайн байлдаанай дүлэн соогуур ябаа. Хэды хүндэ сагта тэнжэжэ ябабашье, хүдөөгэй затагархан үхибүүд урма зоригоор таһараагүй. Дайнай үеын хүүгэдые шулуун дээрэ ургаһан сагдуул мододтой жэшэхээр лэ! Дарма-Базаршье дайнай һүүлэй хохин жэлнүүдтэ борьбо дээрээ бордойходоо, байдалай тулюурта гомдоогүй, гэнэхэн сэдьхэлдээ уянгын үрэһэ бөөмэйлжэ ябаа. Түрэһэн дайдынгаа дүрбэн зүг, найман хизаарай сэнхир алас руу һонюуша хёрхо нюдөөр шэртэн ябахадань, байгаалиин арюун зурагһаа бэлигэйнь сэсэг һэмээхэн задаржа захалаа. Дарма-Базар һургуулиин наһанһаа эжэлүүдгүй шүлэгүүдые бэшэжэ, олон шүлэгүүдынь «Ярууна», «Буряад Үнэн» һонинуудта толилогдоо. Бүхыдөө хоёр томохон дэбтэр соо шүлэгүүдынь суглараад байһанаа, ном боложо үрдеэдүй һэн.
Совет Армиин сэрэгшэн
2020 ондо «Зэрэлгээтэн бусайдана бодолнууд» гэһэн гаршагтай шүлэгүүдэйнь согсолбори хэблэгдэбэ. Оролто үгэнүүдыень зохёогшын гар бэшэгүүдые хинажа, тухандань хүргэһэн багшын ажалай ветеран Гыма Базаржаповна Цыренжапова болон мэдээжэ хүдөө бэшэгшэ, багшын ажалай ветеран Полина Цыбиковна Эрдынеева хоёр бэшэһэн байна. Тиин авторай хүбүүн, Зандан-Жуу бурхантай Эгэтын дасанда хорёод жэлэй туршада шэрээтээр амжалтатай хүдэлжэ байһан Амгалан лама өөрынгөө, мүн дүүнэрэйнгээ талаһаа хүсэлжэ, абынгаа номдо нара харуулаа.
«Дарма-Базарта шүлэг бэшэхэ талаан бурханһаа, байгаалиһаа үршөөгдэһэн байгаа бэзэ. Тоонто нютагайнь „шэдитэ байгаалиин шэбэнээн досооһоом үлхэлдэн зэдэлнэл“, „зосоомни, мэдэнэгүйб, юушьеб гэршэлэн, зэрэлгээтэн бусайдана бодолнууд“. „Хэтэдээ һанагдан“ байһан Маарагтын „хүхэрэгшэ үндэр хаданууд“, „ая арса, шэлбүүһэнэй хангал“ шүлэгүүдэйнь мүрнүүдээр дэбтэр соонь зураглагдаа. Шүлэгүүдынь уншахада, сэбэр һайхан бодолдо абтан, түрэһэн дайда, түрэл нютагтаа ондоо хандасатай, шэнэ харасатай болонош. Дарма-Базар Дондокович бүхы наһаараа түрэл колхоздоо механизатор ажалтай хүдэлһэн, ажахынгаа хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан гээшэ.
Хүхэхэн минии трактор
Хүшэтэй гээшэнь гайхалтай..
Эсэхэ сусахые мэдэхэгүй
Эрдэни түмэр хүлэг даа, — гэжэ наһаараа хүдэлһэн түмэр хүлэгөө магтана. Манай нютагай бэлигтэй шүлэгшэнэй номтой танилсажа, хужарлан уншахыетнай уряалнаб,» — гэжэ Гыма Базаржаповна Цыренжапова хандана.
«Түрэхэһөө бэлигтэй Дарма-Базар Эгэтын-Адагай эхин һургуули дүүргээд, Үльдэргын долоон жэлэй һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Һүүлээрнь нютагайнгаа дунда һургуулиин УКП-гээр аттестат абаһан юм. 1962 онһоо 1965 он хүрэтэр Совед армиин алба Эрхүүгэй „Белый“ станциин дэргэдэхи сэрэгэй частьда алба хээ. Уялгата албаяа дүүргэһээр, 35 жэлэй туршада түрэл колхоздоо механизатораар хүдэлжэ гараа. Сагаан түмэр Луу жэлдэ 50 наһаяа гүйсөө һэн.
Жэлэй дүрбэн сагта сүлөө забдагүй ажал хэжэ, үбһэ һолоомо, талха таряа зөөжэ ябахадаашье, шүлэгэй мүрнүүдые эзэлүүдгүй тааруулжа ябаа ха гэжэ тобшолбоб. Дарма-Базар Дондокович ходол газаагуур ажал хэжэ ябаһан хадань, зохёолнууд соонь нютагай байгаали онсо һуури эзэлэнхэй. Ажал хүдэлмэриһөө гадна, уран шүлэгүүдээ нютагаархиндаа бэлэглэжэ ябаһан Дарма-Базар Дондокович Дарима Жамбаловна нүхэртэеэ гурбан үри хүүгэдые үдхэжэ, зоной харгыда табинхай, мүнөө дүрбэн ашанарынь сэдьхэлынь ханаан байдаг юм», — гэжэ Полина Цыбиковна Эрдынеева бэшэһэн байна.
Тус согсолбори удхынгаа талаар 7 бүлэгүүдтэ хубаагдаа. Буряадай юртэмсэдэ 3, 7, 9, 11, 21 гэхэ мэтэ тэгшэ бэшэ тоо үлзытэйдэ тоологдоно. Долоо гэбэлнай: долоон эрдэни, долоон үнгын һолонго, тэнгэриин долоон мүшэд (Долоон үбгэд) гэхэһээ эхилээд, аман зохёолдош хэлэгдэдэг.
I.НЮТАГНИ
Эгэтын-Адаг анханһаа баян түүхэтэй, ара хоймортоо Зандан-Жуу бурхантай Эгэтын дасантай, ажал хүдэлмэреэр урдалдаг, эдэбхи үүсхэлтэй зоноороо суутай нютаг. Хэр угһаа буряад зон орон дэлхэйдээ шүтэдэг заншалаа үри хүүгэдтээшье дамжуулжа ябаһан. Дарма-Базар Дашицыренов иимэл хүмүүжэлтэй хүбүүн хадаа оршон тойроноо уран нюдөөр хаража, шүлэглэжэ һураа. 1-дүгэр бүлэгтэ хорёод шүлэг, дуунууд оронхой. Шүлэгүүдэйнь мүрнүүд соо «арьягар шулуун хадануудай араһаа эхитэй Маарагта» харьялна, «Яруунымнай хаданууд хабартаа ягааран гэнтэ» харагдана, «шэнэһэн тужа модоороо шэлэеэ дахан нэбшынэ», «хандагай, бугын хатар һануулан, харьялан үдхэн шэдхэ соогуур» хүбшын түргэн горход урдана. Ирагуу найруулагша түрэл дайдаяа үнэнхэ зүрхэнһөө һайхашаан, уһан торгон эхэ хэлэн дээрээ уянгатуулан түүрээнэ.
Үлгы нютаг
Үдхэн ногоон, набша сэсэгээр нэмжыһэн
Үргэн уужам тоонто нютагаймни тала.
Гурбан тээһээ хүжэ модоо нэмэргэһэн
Гоёнууд үндэр, шулуун байсата майла.
Баруун захаараа буусынгаа һудал дахан,
Буртаг шулуун дэбисхэртэ горхон.
Буурал-Хатан эжы, үндэр хадата бурхан
Бүрхэжэ манатабал, бороо хура татастай,
Бабжа баатарай амарһан шулуун олбогтой,
Буряадтаа мэдээжэ үльгэр суута домогтой
Байха Бүхын түрэһэн тоонто гуламта.
Хада нугаараа хүхэрэн манатан байдаг,
Халуун үдэр зэрэлгээндэ хөөрэн харагдадаг
Хорёо шулуун, хажуудань Далһаа тахилгатай
Хонгор һайхан Булган уужам талатай
Молон багшын адистай нангин нютаг,
Маарагта голойм эрьеын хуһан шэмэг
Ая-ганга, арсын үнэрөөр анхилһан,
Аршаан булаг, эмтэ уһаараа дэлбэрһэн,
Амитан зоной суглархада, бурьялан гарадаг
Арюун тунгалаг уһатай аршаан булаг.
Зунай сагта зонууд эндэһээ таһардаггүй,
Заһажа бэеэ, торходо орожо амардаг.
Таараһан хүндөө туһатай гээшэнь аргагүй
Томогто, Маарагтым аршаан ехээр дэлбэрэг!
Олохон зоной этигэл дура татадаг
Ород буряадгүй ерэһэн улад магтадаг
Заахан наһанайм Үлгы нютаг үргэхэдэнь,
Зүрхэмни хүлгэн, шэмшэрэн гэнтэ сохилдог.
II.БАЙГААЛИ
...Үдэшэ багаар, бүрхэг дулаахан,
Үүлэд сугларна эндэ тэндэ.
Турын оройгоор, бүтүүрэн, манатан
Тооһорон ороно саһан гэнтэ... — гэхэ мэтээр элдэб янзын байгаалиин үзэгдэлнүүд уһан, тоһон шэрээр бэелүүлжэ байһандал, нюдэндэ харагдамаар зураглагданхай. «Хүйтэн дулаанай хабсараан, хурмаста тэнгэреэр үймөөн», «Үдын голой шугы соо үбсүү шарахан гургалдай», «Үбэлэй хагсуу хабаяа харуулан үлеэн тууна саһаяа тэрээгүүр», «Намарай хүйтэн бороо нобшорон удаа ороо», «Тэнгэриин хаяа улайран манатажа, тогтомол хүйтэн амяар үлеэнэ» гэхэшэлэн, тон хёрхо талын малшанай нюдөөр саг сагай уларил тэмдэглэхэ зуураа хүнэй сэдьхэл соо үймэлдэһэн мэдэрэлнүүдтэй холбожо шадана.
Сэнтэшэһэн сонходоо удаахан һуунаб, дуурашоод,
Сээжымни мүрнүүд сэдьхэлһээм ходорон сэлмэшоол.
III.ЗАЛУУ НАҺАНАЙ ОХИН
«Урихан хабарай намжааран, уняартан манаяа дэлгэхэдэ», алтан дэлхэйн жама ёһоор түрүүшын дуран Үдын долгиндол эбхэрэн ерэхэл.
Инаг дуран, эдирхэн хаһам,
Энэ наһанай нангин эрмэлзэл.
Дурлажа шадаха залуу наһан —
Дали ургуулдаг шэдитэ хүсэл...
IV.ЯБАГАН МҮРНҮҮД
Буряад уран зохёолдо богонихон, удхатай зүйлнүүд бэшэгдэжэ, «ябаган» хөөрөөн гү, али шүлэгүүд гэгдэнэ. Ябаган шүлэг уянгата, гүн бодолто (философско), шог ёгтотошье байлтай. Эндэ 4 мүртэй шүлэгүүд үгтөө.
Һамгатай болоод ябахадам басагад
Һанаархаһандал, юундэбшье һанаа алдаа.
Али, магад, зүрхэмни тэршэлээд,
Аляахан наһаяа дурсажашье болоо.
V.СЭДЬХЭЛЭЙМ БОДОЛНУУД
Автор ниигэм олоной дунда ябаа хадаа, ганса өөр тухайгаа бодохо бэшэ, тойроод байһан зондоо, эдир үетэн, удамуудтаа сэдьхэлээ табин, урданай байдал дурсажашье, оршон ба ерээдүй сагуудай ажабайдалда һанаагаа зобожошье бодомжолно. Архидалган, ой модоёо хюдалган, бог шоройгоо голой эрьеэр хаялган, зөөридэ шуналган гэхэ мэтэ асуудалнууд зүрхыень үбдэхөөнэ. «Үлэнхэ шонын малда ороһондол, улаагаараа юундэ модондоо аһашоо юм, байгаалиин шэмэг хэмжүүртэй юм даа, бардамлаха гээшэнь ямархан юм даа?!» — гэжэ бэшэһэниинь гайхалгүй, урданай буряад зон иимэ юумэ харабал, яаха байгааб гэжэ хэлэхэеэ айхаар.
Үлгэн дэлхэйн эрьюулгэ —
Үдэр һүнинүүд урилдана.
Һара жэлнүүд үнгэрнэ,
Наһанай хүрдэ эрьелдэнэ...
VI.ШОГ ЁГТО ДОЛГИН
Хүн гээшэ хүлһөөн тородоггүй,
Харин ута хэлэнһээ тородог.
Үлүүдэ гоёор бэеэ һайрхажа,
Уһан дээрэ үрмэ тогтоодог.
Хамаг юумэ мэдэһэн байха,
Хоб-жэб түрүүн дуулгаха.
VI.Сагаан һараар, Сагаалганаар!
Үндэһэтэнэй эртын һайндэр зүблэлтын үедэ хорюултай байһан, зүгөөр Эгэтын-Адаг нютагаархин хэнһээш дулдыдангүй, үбгэд дээдэсынгээ зохёоһон найр ёһо соонь найрлахаяа алдаагүй юм. Уран шүлэгшэн Дарма-Базар Дондокович оролсонгүй юу үлэхэб даа.
Сагаан торгон дэлһэеэ намилзуулан,
Сагаан морин жэл морилон буубаш.
Элинсэг хулинсагайм заншал мүнхэлэн,
Эгээлэй хэтын һайндэр гэгдэбэш...
Эгэтын дасанай шэрээтэ Амгалан Дашицыренов
VII.АМИТАД
Найруулагша анханай малша, ангууша зоной удам хадаа, тала дайдын шэмэг табан хушуун малаа, хүбшэ тайгын баялиг ан арьяатанаа бүгэдыень магтажа шүлэглөө. Морин-эрдэниһээ эхилһэн шүлэгүүдэйнь бүлэг авторай һайхан сэдьхэлээр бултыень хөөршөөн, зан соонь зураглаһые гэршэлнэ.
Үндэр сабидар бэетэй,
Ута сагаан дэлһэтэй
Унадаг моримни ульгамхан
Урагшаа гүйхэнь урматай...
Тус номой автор Дарма-Базар Дондокович гайхалтайл хүн байна. Хүдөө нютагтаа бүхы наһаараа хара ажал хэжэ ябаһан аад, яажа сүлөө забдаа оложо, иимэ олон шүлэгүүдые зохёогоо гээшэб даа? Одоо арадай гүн сооһоо тодорһон ирагуу найруулагшаяа тэнгэри туласа магтахаар лэ! Түрэлхиин бэлиг гээшэ хүниие байлгаха, һуулгахагүй байнал даа, талын булаг яагаад соорогшоб — тон тэрээншүү үзэгдэл гээшэ. Ульгам буряад хэлэн дээрэ, авторай сэдьхэлэй дулаан ульһа, сэсэн бодол, бэлиг талаан шэнгээһэн иимэ һайхан номой гараһанда тон ехээр баясахаар байнал даа.
Д.Дашицыренов ажалдаа
Тэрэ 1943 ондо Яруунын баруун заха Эгэтын-Адаг нютагай Маарагта гэжэ үзэсхэлэн буланда Дондогой Дашицыренэй гэр бүлэдэ түрэһэн. Эсэгын дайнай түлэг дунда мүндэлхэ заяатай хүбүүн тэрэ үеын бүхы хүүгэдтэл адли сагай шэрүүн амисхаал бэе дээрээ мэдэрэн, халуун хүйтые үзэжэ үндыгөө. Тиихэдэ жаашуулые харууһалха ямбалха сүлөөтэй зон үгы һэн Үбгэд, хүгшэд, эхэнэрнүүд, 10-аад гара наһатай хүүгэдшье бултадаа ара талын ажалда үдэр һүнигүй һалиржа, харин абанар, аханар асари ехэ дайн байлдаанай дүлэн соогуур ябаа. Хэды хүндэ сагта тэнжэжэ ябабашье, хүдөөгэй затагархан үхибүүд урма зоригоор таһараагүй. Дайнай үеын хүүгэдые шулуун дээрэ ургаһан сагдуул мододтой жэшэхээр лэ! Дарма-Базаршье дайнай һүүлэй хохин жэлнүүдтэ борьбо дээрээ бордойходоо, байдалай тулюурта гомдоогүй, гэнэхэн сэдьхэлдээ уянгын үрэһэ бөөмэйлжэ ябаа. Түрэһэн дайдынгаа дүрбэн зүг, найман хизаарай сэнхир алас руу һонюуша хёрхо нюдөөр шэртэн ябахадань, байгаалиин арюун зурагһаа бэлигэйнь сэсэг һэмээхэн задаржа захалаа. Дарма-Базар һургуулиин наһанһаа эжэлүүдгүй шүлэгүүдые бэшэжэ, олон шүлэгүүдынь «Ярууна», «Буряад Үнэн» һонинуудта толилогдоо. Бүхыдөө хоёр томохон дэбтэр соо шүлэгүүдынь суглараад байһанаа, ном боложо үрдеэдүй һэн.
Совет Армиин сэрэгшэн
2020 ондо «Зэрэлгээтэн бусайдана бодолнууд» гэһэн гаршагтай шүлэгүүдэйнь согсолбори хэблэгдэбэ. Оролто үгэнүүдыень зохёогшын гар бэшэгүүдые хинажа, тухандань хүргэһэн багшын ажалай ветеран Гыма Базаржаповна Цыренжапова болон мэдээжэ хүдөө бэшэгшэ, багшын ажалай ветеран Полина Цыбиковна Эрдынеева хоёр бэшэһэн байна. Тиин авторай хүбүүн, Зандан-Жуу бурхантай Эгэтын дасанда хорёод жэлэй туршада шэрээтээр амжалтатай хүдэлжэ байһан Амгалан лама өөрынгөө, мүн дүүнэрэйнгээ талаһаа хүсэлжэ, абынгаа номдо нара харуулаа.
«Дарма-Базарта шүлэг бэшэхэ талаан бурханһаа, байгаалиһаа үршөөгдэһэн байгаа бэзэ. Тоонто нютагайнь „шэдитэ байгаалиин шэбэнээн досооһоом үлхэлдэн зэдэлнэл“, „зосоомни, мэдэнэгүйб, юушьеб гэршэлэн, зэрэлгээтэн бусайдана бодолнууд“. „Хэтэдээ һанагдан“ байһан Маарагтын „хүхэрэгшэ үндэр хаданууд“, „ая арса, шэлбүүһэнэй хангал“ шүлэгүүдэйнь мүрнүүдээр дэбтэр соонь зураглагдаа. Шүлэгүүдынь уншахада, сэбэр һайхан бодолдо абтан, түрэһэн дайда, түрэл нютагтаа ондоо хандасатай, шэнэ харасатай болонош. Дарма-Базар Дондокович бүхы наһаараа түрэл колхоздоо механизатор ажалтай хүдэлһэн, ажахынгаа хүгжэлтэдэ горитой хубитаяа оруулһан гээшэ.
Хүхэхэн минии трактор
Хүшэтэй гээшэнь гайхалтай..
Эсэхэ сусахые мэдэхэгүй
Эрдэни түмэр хүлэг даа, — гэжэ наһаараа хүдэлһэн түмэр хүлэгөө магтана. Манай нютагай бэлигтэй шүлэгшэнэй номтой танилсажа, хужарлан уншахыетнай уряалнаб,» — гэжэ Гыма Базаржаповна Цыренжапова хандана.
«Түрэхэһөө бэлигтэй Дарма-Базар Эгэтын-Адагай эхин һургуули дүүргээд, Үльдэргын долоон жэлэй һургуулида һуралсалаа үргэлжэлүүлээ. Һүүлээрнь нютагайнгаа дунда һургуулиин УКП-гээр аттестат абаһан юм. 1962 онһоо 1965 он хүрэтэр Совед армиин алба Эрхүүгэй „Белый“ станциин дэргэдэхи сэрэгэй частьда алба хээ. Уялгата албаяа дүүргэһээр, 35 жэлэй туршада түрэл колхоздоо механизатораар хүдэлжэ гараа. Сагаан түмэр Луу жэлдэ 50 наһаяа гүйсөө һэн.
Жэлэй дүрбэн сагта сүлөө забдагүй ажал хэжэ, үбһэ һолоомо, талха таряа зөөжэ ябахадаашье, шүлэгэй мүрнүүдые эзэлүүдгүй тааруулжа ябаа ха гэжэ тобшолбоб. Дарма-Базар Дондокович ходол газаагуур ажал хэжэ ябаһан хадань, зохёолнууд соонь нютагай байгаали онсо һуури эзэлэнхэй. Ажал хүдэлмэриһөө гадна, уран шүлэгүүдээ нютагаархиндаа бэлэглэжэ ябаһан Дарма-Базар Дондокович Дарима Жамбаловна нүхэртэеэ гурбан үри хүүгэдые үдхэжэ, зоной харгыда табинхай, мүнөө дүрбэн ашанарынь сэдьхэлынь ханаан байдаг юм», — гэжэ Полина Цыбиковна Эрдынеева бэшэһэн байна.
Тус согсолбори удхынгаа талаар 7 бүлэгүүдтэ хубаагдаа. Буряадай юртэмсэдэ 3, 7, 9, 11, 21 гэхэ мэтэ тэгшэ бэшэ тоо үлзытэйдэ тоологдоно. Долоо гэбэлнай: долоон эрдэни, долоон үнгын һолонго, тэнгэриин долоон мүшэд (Долоон үбгэд) гэхэһээ эхилээд, аман зохёолдош хэлэгдэдэг.
I.НЮТАГНИ
Эгэтын-Адаг анханһаа баян түүхэтэй, ара хоймортоо Зандан-Жуу бурхантай Эгэтын дасантай, ажал хүдэлмэреэр урдалдаг, эдэбхи үүсхэлтэй зоноороо суутай нютаг. Хэр угһаа буряад зон орон дэлхэйдээ шүтэдэг заншалаа үри хүүгэдтээшье дамжуулжа ябаһан. Дарма-Базар Дашицыренов иимэл хүмүүжэлтэй хүбүүн хадаа оршон тойроноо уран нюдөөр хаража, шүлэглэжэ һураа. 1-дүгэр бүлэгтэ хорёод шүлэг, дуунууд оронхой. Шүлэгүүдэйнь мүрнүүд соо «арьягар шулуун хадануудай араһаа эхитэй Маарагта» харьялна, «Яруунымнай хаданууд хабартаа ягааран гэнтэ» харагдана, «шэнэһэн тужа модоороо шэлэеэ дахан нэбшынэ», «хандагай, бугын хатар һануулан, харьялан үдхэн шэдхэ соогуур» хүбшын түргэн горход урдана. Ирагуу найруулагша түрэл дайдаяа үнэнхэ зүрхэнһөө һайхашаан, уһан торгон эхэ хэлэн дээрээ уянгатуулан түүрээнэ.
Үлгы нютаг
Үдхэн ногоон, набша сэсэгээр нэмжыһэн
Үргэн уужам тоонто нютагаймни тала.
Гурбан тээһээ хүжэ модоо нэмэргэһэн
Гоёнууд үндэр, шулуун байсата майла.
Баруун захаараа буусынгаа һудал дахан,
Буртаг шулуун дэбисхэртэ горхон.
Буурал-Хатан эжы, үндэр хадата бурхан
Бүрхэжэ манатабал, бороо хура татастай,
Бабжа баатарай амарһан шулуун олбогтой,
Буряадтаа мэдээжэ үльгэр суута домогтой
Байха Бүхын түрэһэн тоонто гуламта.
Хада нугаараа хүхэрэн манатан байдаг,
Халуун үдэр зэрэлгээндэ хөөрэн харагдадаг
Хорёо шулуун, хажуудань Далһаа тахилгатай
Хонгор һайхан Булган уужам талатай
Молон багшын адистай нангин нютаг,
Маарагта голойм эрьеын хуһан шэмэг
Ая-ганга, арсын үнэрөөр анхилһан,
Аршаан булаг, эмтэ уһаараа дэлбэрһэн,
Амитан зоной суглархада, бурьялан гарадаг
Арюун тунгалаг уһатай аршаан булаг.
Зунай сагта зонууд эндэһээ таһардаггүй,
Заһажа бэеэ, торходо орожо амардаг.
Таараһан хүндөө туһатай гээшэнь аргагүй
Томогто, Маарагтым аршаан ехээр дэлбэрэг!
Олохон зоной этигэл дура татадаг
Ород буряадгүй ерэһэн улад магтадаг
Заахан наһанайм Үлгы нютаг үргэхэдэнь,
Зүрхэмни хүлгэн, шэмшэрэн гэнтэ сохилдог.
II.БАЙГААЛИ
...Үдэшэ багаар, бүрхэг дулаахан,
Үүлэд сугларна эндэ тэндэ.
Турын оройгоор, бүтүүрэн, манатан
Тооһорон ороно саһан гэнтэ... — гэхэ мэтээр элдэб янзын байгаалиин үзэгдэлнүүд уһан, тоһон шэрээр бэелүүлжэ байһандал, нюдэндэ харагдамаар зураглагданхай. «Хүйтэн дулаанай хабсараан, хурмаста тэнгэреэр үймөөн», «Үдын голой шугы соо үбсүү шарахан гургалдай», «Үбэлэй хагсуу хабаяа харуулан үлеэн тууна саһаяа тэрээгүүр», «Намарай хүйтэн бороо нобшорон удаа ороо», «Тэнгэриин хаяа улайран манатажа, тогтомол хүйтэн амяар үлеэнэ» гэхэшэлэн, тон хёрхо талын малшанай нюдөөр саг сагай уларил тэмдэглэхэ зуураа хүнэй сэдьхэл соо үймэлдэһэн мэдэрэлнүүдтэй холбожо шадана.
Сэнтэшэһэн сонходоо удаахан һуунаб, дуурашоод,
Сээжымни мүрнүүд сэдьхэлһээм ходорон сэлмэшоол.
III.ЗАЛУУ НАҺАНАЙ ОХИН
«Урихан хабарай намжааран, уняартан манаяа дэлгэхэдэ», алтан дэлхэйн жама ёһоор түрүүшын дуран Үдын долгиндол эбхэрэн ерэхэл.
Инаг дуран, эдирхэн хаһам,
Энэ наһанай нангин эрмэлзэл.
Дурлажа шадаха залуу наһан —
Дали ургуулдаг шэдитэ хүсэл...
IV.ЯБАГАН МҮРНҮҮД
Буряад уран зохёолдо богонихон, удхатай зүйлнүүд бэшэгдэжэ, «ябаган» хөөрөөн гү, али шүлэгүүд гэгдэнэ. Ябаган шүлэг уянгата, гүн бодолто (философско), шог ёгтотошье байлтай. Эндэ 4 мүртэй шүлэгүүд үгтөө.
Һамгатай болоод ябахадам басагад
Һанаархаһандал, юундэбшье һанаа алдаа.
Али, магад, зүрхэмни тэршэлээд,
Аляахан наһаяа дурсажашье болоо.
V.СЭДЬХЭЛЭЙМ БОДОЛНУУД
Автор ниигэм олоной дунда ябаа хадаа, ганса өөр тухайгаа бодохо бэшэ, тойроод байһан зондоо, эдир үетэн, удамуудтаа сэдьхэлээ табин, урданай байдал дурсажашье, оршон ба ерээдүй сагуудай ажабайдалда һанаагаа зобожошье бодомжолно. Архидалган, ой модоёо хюдалган, бог шоройгоо голой эрьеэр хаялган, зөөридэ шуналган гэхэ мэтэ асуудалнууд зүрхыень үбдэхөөнэ. «Үлэнхэ шонын малда ороһондол, улаагаараа юундэ модондоо аһашоо юм, байгаалиин шэмэг хэмжүүртэй юм даа, бардамлаха гээшэнь ямархан юм даа?!» — гэжэ бэшэһэниинь гайхалгүй, урданай буряад зон иимэ юумэ харабал, яаха байгааб гэжэ хэлэхэеэ айхаар.
Үлгэн дэлхэйн эрьюулгэ —
Үдэр һүнинүүд урилдана.
Һара жэлнүүд үнгэрнэ,
Наһанай хүрдэ эрьелдэнэ...
VI.ШОГ ЁГТО ДОЛГИН
Хүн гээшэ хүлһөөн тородоггүй,
Харин ута хэлэнһээ тородог.
Үлүүдэ гоёор бэеэ һайрхажа,
Уһан дээрэ үрмэ тогтоодог.
Хамаг юумэ мэдэһэн байха,
Хоб-жэб түрүүн дуулгаха.
VI.Сагаан һараар, Сагаалганаар!
Үндэһэтэнэй эртын һайндэр зүблэлтын үедэ хорюултай байһан, зүгөөр Эгэтын-Адаг нютагаархин хэнһээш дулдыдангүй, үбгэд дээдэсынгээ зохёоһон найр ёһо соонь найрлахаяа алдаагүй юм. Уран шүлэгшэн Дарма-Базар Дондокович оролсонгүй юу үлэхэб даа.
Сагаан торгон дэлһэеэ намилзуулан,
Сагаан морин жэл морилон буубаш.
Элинсэг хулинсагайм заншал мүнхэлэн,
Эгээлэй хэтын һайндэр гэгдэбэш...
Эгэтын дасанай шэрээтэ Амгалан Дашицыренов
VII.АМИТАД
Найруулагша анханай малша, ангууша зоной удам хадаа, тала дайдын шэмэг табан хушуун малаа, хүбшэ тайгын баялиг ан арьяатанаа бүгэдыень магтажа шүлэглөө. Морин-эрдэниһээ эхилһэн шүлэгүүдэйнь бүлэг авторай һайхан сэдьхэлээр бултыень хөөршөөн, зан соонь зураглаһые гэршэлнэ.
Үндэр сабидар бэетэй,
Ута сагаан дэлһэтэй
Унадаг моримни ульгамхан
Урагшаа гүйхэнь урматай...
Тус номой автор Дарма-Базар Дондокович гайхалтайл хүн байна. Хүдөө нютагтаа бүхы наһаараа хара ажал хэжэ ябаһан аад, яажа сүлөө забдаа оложо, иимэ олон шүлэгүүдые зохёогоо гээшэб даа? Одоо арадай гүн сооһоо тодорһон ирагуу найруулагшаяа тэнгэри туласа магтахаар лэ! Түрэлхиин бэлиг гээшэ хүниие байлгаха, һуулгахагүй байнал даа, талын булаг яагаад соорогшоб — тон тэрээншүү үзэгдэл гээшэ. Ульгам буряад хэлэн дээрэ, авторай сэдьхэлэй дулаан ульһа, сэсэн бодол, бэлиг талаан шэнгээһэн иимэ һайхан номой гараһанда тон ехээр баясахаар байнал даа.