Владимир Намсараев: «Алтан дэлхэймнай аяа хайратайхан»

Агын буряад тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, габьяата багша, «Россиин эрдэм гэгээрэлэй эрхим хүдэлмэрилэгшэ» гэһэн тэмдэгээр, олон орден, медаляар шагнагдаһан дайнай болон ажалай ветеран, сэтгүүлшэ, үхибүүдтэ зорюулагдаһан дүрбэн номой автор Бадма-Базар Намсарайн гэр бүлэдэ 85 жэлэй саана хоёрдохи үриин түрэхэдэ, Володя гэжэ нэрлээ бэлэй. Владимир Намсараевай журналистикын, уран зохёолой харгыда гарахада, эсэгын нүлөөн ехэ байгаа. Энэ бүлын бүхы үринэр уг гарбалаа суурхуулаа, жэшээнь, Баяр хүбүүн биологиин эрдэмэй доктор, дэлхэй дээрэ мэдээжэ эрдэмтэ-микробиолог, Цыдылма басаганиинь хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-доктор гэхэ мэтэ.


Аха классуудта Владимир Намсараев шүлэгүүдээ «Агын үнэн» сониндо хэблүүлдэг байгаа. Һургуулиин һүүлээр эндэ хүдэлөө. Мэдээжэ уран зохёолшо Жамьян Балданжабоной хүтэлбэрилдэг уран зохёолой нэгэдэлэй эдэбхитэй гэшүүн болоһон юм. Уран зохёолой замдань залууршан болоһон хүндэтэ багша Ж.Балданжабондо зорюулһан «Зүүн Үндэр» гэжэ Шандали нютагай тахилгата уулын нэрэтэй шүлэгөө «Онон» (1971) гэжэ түрүүшын ном соо хэблүүлээ һэн:

...Зэрэлгээтэ холын
Зүүн зүгэй сээжэдэ
Тоонтото минии
Түрэл нютаг оршодог.
Нюдэеэ нээһээр
Ногоон зүлгэ талаяа
Нэн түрүүн
Нэрлэн уяран дурданаб.
Харалган һалхинһаа
Халхалжа үлгыем үндыһэн,
Хатан суута
Хангал уула — Зүүн Үндэр.

М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдта 1960-1965 онуудта һуража гараа. Агаһаа Доржи Эрдынеев, Усть-Ордаһаа Матвей Осодоев гэгшэдтэй хамта уран зохёолой оньһон аргануудые шудалаа. Мэдээжэ поэт Сергей Смирновой хүтэлдэг поэзиин семинарта мэргэжэлээ мүлин хүгжөөгөө, гадна оршуулгын ажалда шадабаритай болоо бэлэй.

«Байгал» сэтгүүлэй уран зохёолой — оршуулгын таһагта редактораар хүдэлөө. Ахамад редактор А.Бальбуров түрүүтэй В.Бараев, Г.Чимитов, Б.Мунгонов, А.Щитов болон бусад уран бэлигтэ зохёолшодоор эб нэгэн хүдэлһэн байна. Эндэ дэлхэйн болон ород классигуудые буряадшалаа. Буряад уран зохёолшо М.Жигжитовэй «Далай шадархи дайда» гэжэ ехэ роман буряад хэлэндэ оршуулһан юм. Л.Толстойн «Хасагууд», Э.Хемингуэйн «Үбгэжөөл ба далай», Е.Парновой «Хүрэл хүлэг» гэжэ романуудые, туужануудые, М.Шолоховой, Л.Соболевой, А.Вампиловай зохёолнуудые, зүжэгүүдые оршуулжа, «Байгал» сэтгүүлдэ хэблүүлһэн байна.

Удаань гушаад жэлэй туршада Буряадай номой хэблэлдэ уран зохёолой ахалагша редактораар хүдэлхэдөө, 500 гаран буряад зохёол бүтээлнүүдэй гар бэшэг наринаар заһажа, номой хэмдэнь хүргэһэн, хэблэлдэ бэлдэһэн намтартай. Иигэжэ буряад уран зохёолой, үндэһэн хэлэнэй хүгжэлтэдэ айхабтар ехэ хубитаяа оруулһан байна.

Өөрынь бэшэһэн шүлэгүүдэй номууд эдэ жэлнүүдтэ гараа: «Нангин мэдэрэл» (1975), «Эрдэни зэндэмэни» (1978), «Нүхэдэй дүхэриг» (1981), «Энхын эрьесэ» (1983), «Аяа хайрата» (1985), «Энхэ тала» (1989).
Владимир Намсараевай шүлэгүүд монгол ба манай ороной олон арадуудай хэлэн дээрэ оршуулагдаа. 1983 ондо «Энхын эрьесэ» гэжэ шүлэгүүдэйнь номые Баир Дугаров ородшолоод, «Круг вечности» гэжэ нэрэтэйгээр хэблүүлээ һэн. 1985 ондо «Дорогой мой человек» гэжэ номынь нара хараа.


Владимир Бадмаевич ород болон дэлхэйн классигуудые бурядшалдаг һэн. Л.Толстойн «Хасагууд», Э.Хемингуэйн «Үбгэжөөл ба далай», Е.Парновой «Хүрэл хүлэг», М.Шолоховой, Л.Соболевой, А.Вампиловай зохёолнуудые буряад хэлэн дээрэ оршуулһан габьяатай. Буряад уран зохёолшо М.Жигжитовэй «Далай шадархи дайда» гэжэ гурбан номһоо бүридэһэн ехэ захатые буряадшалаа. А.де Сент-Экзюпериин «Бишыхан хан тайжа» гэжэ онтохо буряадшалаад, 1979 ондо тусхай ном болгожо хэблүүлээ һэн. Уласай Үндэһэн номой санда ори ганса хэһэг үлэнхэй гэжэ һаяхан мэдээсээ бэлэй. Солото француз уран зохёолшын онтохон соо найруулһан далита үгэнүүд В.Б.Намсараевай ашаар буряадаар иигэжэ соностоно: 

«Үглөөгүүр эртэ бодоод, нюур гараа угаажа, бэеэ сэлмээн лэ сасуу өөрынгөө түбиие сэбэрлэхэ, һэнэгтэй һайн болгохо ёһотой. — Встал поутру, умылся, привел себя в порядок — и сразу же приведи в порядок свою планету». 

«Зүрхэ сэдьхэлэй һонор хурса, сэсэ мэдэрэлһээ бэшэ үлүү юумэн байхагүй. Эгээн шухала юумэ ямаршье нюдөөр харахагүйш. — Зорко одно лишь сердце. Самого главного глазами не увидишь». 

«Ши бэедээ эжэлшүүлһэн бүхы юумэнэйнгээ түлөө харюусаха ушартайш. — Ты навсегда в ответе за всех, кого приручил».

А.Арбузовай «Эрхүүгэй түүхэ» гэжэ зүжэг буряадшалаа. 1984 ондо Буряад театрай ахамад режиссер В.Кондратьев энэ зүжэг тайзан дээрэ найруулаа һэн. Буряад театрай энэ зүжэг Эрхүүдэ үнгэрһэн Бүхэроссиин уран харалган дээрэ үндэрөөр сэгнэгдээд, үндэһэн театрай амжалта боложо тодороо бэлэй.

1985 ондо хэблэгдэһэн «Аяа хайрата» гэжэ ном соо ороһон шүлэгүүдынь гурбан бүлэгһөө бүридэнэ: «Хизааргүй — сагай дэлисэ, хазааргүй — сагай алхаса», «Заяата хубидаа хүн бүхэн аяа хайратай, заяата замдаа хэн бүхэн сагаантай, харатай...», «Аян зам — холотой, дүтэтэй, аяг зан — һайтай, муутай». Сагайнгаа эршэтэ хурдан гүйдэл, ажабайдалай һудалай сохидол, үнэн хани нүхэсэл, олон шэнжэ шанартай хүнэй абари зан тухай домоглон бэшэнэ.


Номой нэрэдэ ороһон «Аяа хайрата...» гэжэ поэмын эпиграфта сэрэгшын мэндын тэмдэгһээ абтаһан иимэ мүрнүүдые уншанабди: «Аяа хайрата аба эжы, абгай дүүнэр, айл аймаг, түрэлхидни! Аюулта дайнда амиды мэндэ ябаһанаа альганай шэнээн саарһан дээрэ мэдүүлнэб!..» Һанаа сэдьхэлдэнь бүхөөр хадуугдаһан бага наһанайнгаа үзэгдэл поэт зураглана:

...Дайн байлдаата
Дүшэн хоёрдохи он һэн.
Гэнэн хонгорхон
Гүлмэрхэн наһандаа ябаа һэм.
...Намайе мээхэй
Нагасам тэбэрин үргэжэ,
Үнэсэн таалаад,
Үгэеэ хэлээ бэлэй даа:
«Үндэр сагаан,
Үнэн сэхэ хүбүүн болоорой,
Эжы абынгаа
Энхэргэн үгэ соо ябаарай,
Эрдэм номоо
Эрхимээр шудалжа ябаарай,
Нагасынгаа захяа бү мартаарай!»
Еши-Нима ахайм
Ерээгүй бусажа нютагаа, 
Ехэ байлдаанда
Ерээдүйн түлөө унаал даа.

Дайнай газарһаа ерэһэн хэдэн бэшэг угай зондо эрдэни зэндэмэни мэтэ һанагдажа, нангин зүйл мэтэ хадагалагдажа байһые поэт зураглана. Тиигээд эхэ монголоор бэшэгдэһэн тэдэ гурбалжан шэгшэгтэй бэшэгүүдэй саг ошохо тума гүн удхатай болоһые мэдэржэ, поэт үнэн сэхээр һанал бодолоо дамжуулна:

...Эхэ бэшэгээ
Эблүүлэн уншаха шадалгүй,
Эрдэм һургаал
Эрэмдэг байһанаа мэдэрнэб.
Угайнгаа бэшэг
Угтааш уншажа шадахагүй
Уймар байһандаа,
Урмагүй харюу бэдэрнэб...
Гурбан шэгшэгтэй
Гансахан хуудаһан бэшэг
Гартаа абанаб,
Гажарал зүрхым тамална.

Үхибүүн байхадаа хүршэ хүгшөөдэйдэ хүбүүнэйнь дайнһаа эльгээһэн бэшэгүүдые үе холбон уншаһанаа поэт дурсана:

«Аяа хайрата эжымни,
Ашата буурал эжымни,
Аяар холын дайдаһаа
Амар мэндэеэ хүргэнэб!..»
Һүлэмхи лаампын гэрэлдэ,
Һүниин аажамхан зоргондо
Хэды олон бэшэг уншаабиб?
Хэды олон үльгэр шагнаабиб?
Хахирмаг гашуун аарса уужа,
Халуун гэртэ аажамхан һуужа,
Дайнай урдын байдал тухай,
Сагай хурдан гүйдэл тухай
Домог хөөрөөень шагнаалби,
Омог мэдэрэлынь таняалби.
Уйдхарынь мэдэн шаналаалби,
Уһатажа нюдөө туляалби.
Түрэһэн ганса хүбүүниинь
Түбэгтэ дайнһаа бусаагүй.
Тоонтоёо эрьехэ хүлэгынь
Тамираа алдан сусаа гү?

Дайн тухай һанахадань, үнөөхи бэшэгүүд соохи үгэнүүд сэдьхэлдэнь соностохо юм:

Мүнөө һанаад үзэхэдэм,
Мүн сэгнэлтэ үгэхэдэм,
Сэнтэ анханайм үзэглэл —
Сэрэгшын бэшэг байгаа юм.

1944 оной январиин 14-дэ Ленинградай хүреэлэлтые таһалхын тулалдаанда орохоёо байһан Сэдэн-Доржо нагасань зээ хүбүүндээ бэшэг эльгээһэн тухай поэт уяран дурсана:

Сэдэн-Доржо 
ахайн гараар
Сэбэрээр 
таталууланхай ураар:
«Аяа хайрата Володя!
Мэндэ һайн 
ябаһанайнгаа 
тэмдэг болгожо,
Энэ дүрэ зураг
шамда эльгэнэб. Сэдэн-Доржо».

...Аяа хайрата 
Сэдэн-Доржо ахай
Аяар тиихэдэ, 
аяар тэндэ
Анхаран сэдьхэн, 
намайе һанаа,
Аршалан заяаем 
тэмсэжэ ябаа...

Дайнай үедэ бэлбэһэн үлэһэн хайрата абгайнарай сэдьхэлээ сэхэлэн, гуниглан дуулаһые шагнажа, эдирхэн заахандаа замби түбиин гуниг мэдэрһэн тухайгаа бэшэнэ. Поэмын һүүлшын хүсэнэг соо иимэ мүрнүүд зэдэлнэ:

Ами наһандамнай
Адлил гансахан
Алтан Дэлхэймнай
Аяа хайратайхан —
Энхэ заяандаа найдал —
Мүнхэ оршохо болтогой!

Тон ехээр ухаандаа мүлижэ, сэдьхэлээ хүдэлгэһэн ушарнууд тухайгаа поэт бэшэдэг байгаа гэжэ элихэн харагдана. Һанал бодолдонь, сэдьхэл зүрхэндэнь байһан юумые номгон зохидоор, түни түбшэн маягаар дамжуулдаг байгаа. Жэшээнь, уран шүлэг тухай хэдыхэн мүрнүүд соо ирагуу найруулгын гол удха багтаанхай:

Уран шүлэг —
Урин һурабхи 
энеэдэн бэшэ,
Улиһан гэншэһэн 
гэмэрээн бэшэ.
Уран шүлэг —
Урда хойтын 
уулзуурта дэлдэһэн
Удха түгэлдэр 
уряал гээшэ.

Бэлигтэй уран шүлэгшэ, оршуулагша, буряад хэблэлэй редактор Владимир Намсараевай хэһэн ажалынь гүрэн түрын зүгһөө үндэрөөр сэгнэгдэһэн: Уласай сэтгүүлшэдэй холбооной олгодог Я.Гашегай нэрэмжэтэ шангай лауреат, Буряад Уласай, Оросой соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшын хүндэтэ нэрэ зэргэнүүдтэй юм. Намсараевтанай гэр бүлын түлөөлэгшэдэй аша габьяа ехэ, жэшээнь, 2016 ондо Агын аймагай номой санда Бадма-Базар Намсарайн нэрэ зүүлгэгдээ һэн.