Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
«Эреэн улаан зүрхэн соом энээхэн дэлхэйм багтанхайл»
29 июня 2020
917
Оһын аймагай Үбэсэ түрэһэн нютагтай Мэри Хамгушкеева «Үлзы тоонто Үбэсэмни» (1997), «Уянга» (1999), «Гайхалта минии юртэмсэ» (2004) гэһэн номуудые амяараа хэблэхэһээ гадна Н.Нимбуевай, Н.Ангараевагай шүлэгүүдые буряадшалһан юм.
Оһын аймагай Үбэсэ нютаг Усть-Ордын тойрогой бата баян һуудал байдалтай һууринуудай нэгэн юм. Үбэсынхид һургуулидаа нютагайнгаа солото хүнүүдэй нэгэн болохо уран зохёолшо Аполлон Иннокентьевич Шадаевай нэрэ зүүлгэһэн байна. Үбэсэһөө урган гараһан поэт, эрдэмтэ, оршуулагша Мэри Хамгушкеевагай шүлэг (хүгжэмынь Баир Батодоржиевай) һуралсалай энэ гуламтын гимн боложо тодорһон юм.
М.М. Хамгушкеева
Боохоной багшанарай училищиин һүүлээр Морозовой найман жэлэй һургуулида багшалаад, уран зохёолдо һэдэбтэй байһан Мэри Хамгушкеева улам зорижо, 1967 ондо М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературын институдта һурахаяа ороо һэн. Уран зохёол шэнжэлэлгын ажалай татаса ехэ байжа, тус институдай аспирантура дүүргээ һэн. Буряад уран зохёолдо поэмын жанрай мүндэлэлгэ ба хүгжэлтые шэнжэлһэн гүн удхатай ажалай дүнгөөр хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа. М.М.Хамгушкеева Буряадай Гүрэнэй университедэй доцент, хэдэн үе оюутадые һургаһан алдартай.
Аба эжы хоёр
Мэри Хамгушкеевагай уянгата шүлэгүүд «Буряад үнэн», «Усть-Ордын» сонинуудта, «Байгал», «Неман» сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдээ. Хамтын согсолборинуудта мүн толилогдоо: «Залуу наһанай охин» (1974, 1978), «Усть-Ордын дуун» (1987), «Үбэсэ гол урина» (1992). Амяараа хэблүүлһэн номуудынь «Үлзы тоонто Үбэсэмни» (1997), «Уянга» (1999), «Гайхалта минии юртэмсэ» (2004). Ород хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн «Белая метка» (2001) гэһэн үгүүлэлнүүдэй суглуулбари номынь үргэн уншагшадай сэдьхэл хүлгөөһэн байха.
Буряадай уран гуурһатан Н.Нимбуевай, Д.Улзытуевай, Б.Дугаровай, Д.Жалсараевай, Ц.Номтоевой, Г.Чимитовэй, Г.Раднаевагай, Л.Тапхаевай зохёолнуудые шэнжэлһэн ажалнуудынь «Сахилгаан шэнги наһан» (1980), «Дондок Улзытуев» (1996), мүн «Портреты писателей Бурятии» (1997) гэжэ суглуулбаринууд соо хэблэгдээ. Н.Нимбуевай, Н.Ангараевагай шүлэгүүдые буряадшалһан юм.
Мэри Хамгушкеева түрэл нютаг Үбэсэеэ олон шүлэгтөө магтан түүрээгээ. Тоонто нютагайнь арюун һайхан шарай бага наһанай хонгор сагаан үзэгдэлтэй хамта һанаа сэдьхэлдэнь батаар хадуугданхай гэжэ эдэ эльгэн дулаан үгэнүүдые уншаад ойлгохоор:
Уужам огторгойн нюрууда
үүлэн-һэмжэн һолжорно.
Агаар шуура татаһаар,
алтан хараасгай элинэ.
Зуһалан газар дээрэһээ
зугаа энеэдэн дуулдана.
Үхибүүд шууялдан, энеэлдэһээр,
үхэр малаа харюулна.
Ажалай улаан үдэр
алтан дэлхэйдэ гиинэ.
Манай ехэ үхэр
малайһаар мөөрэжэ гүйнэ.
Эреэн улаан зүрхэн соом
энээхэн дэлхэйм багтанхайл.
Түрэһэн үдэһэн Үбэсөө
түүрээн мүнөө магтанаб. («Түрэл нютаг»)
Буряад шүлэг зэдэлнэ
Мэри Хамгушкеевагай эсэгэ Матвей Хангалжинович, Степанида Николаевна эжынь арбан хоёр хүүгэдые үргэжэ, эрхимээр хүмүүжүүлжэ, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргэһэн алдартай. Мэри Матвеевна хайрата эсэгэдээ шүлэг зорюулһан юм:
Минии баабай
Сэхыень нюуртань хэлээд,
Сэхэ хаража һууха,
Сэсэн хурса үгэтэй һэн —
Минии баабай.
Үнэн замаар ябахыемни,
Үргэн дардам харгы
Үүсхэн наһандам заяагаа һэн —
Минии баабай.
Арбан хоёр үхибүүдээ
Арбан хоёр һарадал тэгшэ
Абажа, үндылгэжэ табяа һэн —
Минии баабай.
Эрдэм баян гэгдэдэг.
Эрдэмэй һургаал бултандамнай
Эдлүүлжэ, шудалуулжа шадаа һэн —
Минии баабай.
М.М.Хамгушкеевагай түрэл Үбэсын дунда һургуули Эрхүү можын буряад хэлэ заадаг эгээн томо һургуулинуудай нэгэн болоно. 18 жэлэй саана тус һургуули тэрэ үедэ хүтэлжэ байһан В.М.Мантыков багшанарай коллективтэй хамта үүсхэл гаргажа, «Үндэһэн һургуули» гэһэн буряад һургуулиин модель байгуулжа туршаһан юм. Үбэсын дунда һургуулида хүдэлдэг буряад хэлэнэй дүй дүршэлтэй багшанар А.Г.Шадаева, С.И.Башлеева энэ туршалгын ажал эхилһэн. Эхин классуудта бүхы хэшээлнүүд буряад хэлэн дээрэ үнгэрдэг юм. Залуу һүрэг багшанарай түлөөлэгшэ С.Н.Балданова хүүгэдые түрэл хэлэндэ һургахаһаа гадна өөрөө шүлэг бэшэдэг, можонууд хоорондын «Уран үгын абьяас» гэһэн Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан шүлэгшэдэй урилдаанда шангай һуури эзэлээ һэн. «Эхэ хэлэн -манай баялиг» гэһэн Бүгэдэ буряадай ехэ наадамда Үбэсын һургуулиин хүүгэд амжалтатай хабаададаг юм.
Тоонтын магтаал соло«Үндэһэн һургуули» гэhэн туршалга гансал буряад хэлэ заалганаар гү, али үндэhэн соёл, ёhо заншалда hypгahaн предмедүүдээр дүүрэшөө бэшэ. Үндэhэн hургуули хадаа hурагшадые өөрыгөө эмхидхэхэ арга шадалтайгаар хүмүүжүүлхэ, түрэл үндэhэн соёлhоо — бүхэроссиин, дам саашаа — бүхы дэлхэйн соёлдо хамжан оролгые хангаха зорилготой.
Үбэсын дунда hургуулиин эрхим шударгы багшанар хэлсэжэ, эхин классуудта шудалха «Буряад гэр бүлэ» гэhэн программа; 1-4 классуудта шудалха «Буряад арадай аман зохёол» гэжэ программа; эхин классуудта үзэхэ «Буряад хэлэнэй хуряангы толи» зохёон найруулаа.
«Арадай ёhо заншалаар хүүгэдые хүмүүжүүлгын программа» тусгаар зохёогдоод, классай хэшээлнүүдтэ болон классhаа гадуур хэрэглэгдэжэ байдаг. Һуралсалай эхин шатада «Буряад гэр бүлэ» гэhэн шэнэ предмет заалгын хэшээлнүүдтэ заншалта соёлой хүмүүжүүлхы үндэр үүргэ эли үзэгдөө: бага хүүгэдэй түрэл хэлэн эдэбхижээ, буряадаар бодомжоёо найруулан хэлэхэ шадалынь дээшэлээ. Буряад хэлэнэй багша Светлана Башлеевагай мэдээсэһээр, хүүгэд уг гарбалайнгаа 7-8 үе нэрлэдэг, габшагай түрүү ажалаараа, дайшалхы шэн зоригоороо суурхаһан дээдэ үеын түрэлнүүдээрээ омогорхон хөөрэдэг юм. Буряад хэлэндэ һураһан хүүгэдэй тоо 40 процент дээшэлээ гээд энэ туршалгын дүнгүүд элирүүлээ.
Түрэл болон ород хэлэнүүдтэ эршэтэйгээр һyргaxa методико багшанар ашаглаа; тусхай курс болон факультатив зохёон бүридүүлээ: «Нютаг ороноймнай ан амитадай ба ургамалай аймаг», «Түрэл дайдымнай географи», «Түрэhэн нютагайм түүхэ», «Баруун буряадуудай уг гарбал ба hуурижалга», «Бyряадай түүхэтэ роман», «Тойрогой уран зохёолшодой болон поэдүүдэй зохёохы зам».
Үбэсэдэ аймаг соо ори ганса үлэһэн оёдолой цех хүдэлдэг. Һургуулиин багшанарай захилаар эндэ буряад дэгэлнүүдые оёдог болоо һэн. Уран гартай бэрхэ оёдолшод С.А.Бельгаева, К.Т.Садриева, А.В.Халматова нютагайхидай захилаар аха зондо, хүүгэдтэ буряад хубсаһа эсхэжэ, һайн шанартай бүдөөр оёхо гэжэ оролдодог.
«Үбэсын аялга» гэһэн аман зохёолой ансамблиие Алена Ильина хүтэлдэг. Тойрогой олон харалгануудта амжалтатай хабаадажа, 2014 ондо ансамбль «арадай» гэһэн хүндэтэ нэрэтэй болоо һэн. Ансамбль «Хүнжэлэй найр» гэһэн урданай буряад ёһо заншалай уран найруулга харуулдаг. Бэри болохоёо байһан басаганай энжэ суглуулха үедэ нютагай хүгшэд сугларжа, хонин хүнжэл оёхо юм. Зөөлэн дулаан шэнэ хүнжэл дээрэ пулаад табяад, тэрэнээ хүнжэлдөө бүрижэ оёхо зуураа доронь орооһо, мүнгэ хэлсэдэг, элбэг зөөритэй, буян хэшэгтэй ажаһуухыень залуу бүлэдэ хүсэдэг. Хүнжэл оёхо үедөө хүгшэд урданай дуугаа дууладаг, таабари хэлсэдэг, һайхан юрөөл хэлэдэг заншалые уран гоёор тайзан дээрэһээ харуулжа байха юм. Энээнһээ гадна урданай «Зөөхэйн наада» бүжэглэн найруулаа. Сагаан һара угталгын найр, Сурхарбаанай гол «Эрын гурбан нааданиие» ансамблиин зүжэгшэдэй буряад аялга дуун, согтой хатар шэмэглэдэг юм.
Үлгы диваажаншуу нютагни
Үнинэй зүрхэндэм һанагданхайл.
Үнэр баян дайдамни —
Үдэртөөш, һүниндөөш намтайгаал.
...Дуулим талынш хангалһаа,
Дууша шубуудайш аялгаһаа
Дэгжэн, баясан гэшхэлнэб,
Дээжэ шүлэгөө эхилнэб.
Арюухан эхэ Үбэсынгөө
Аршаанта арза амталжа,
Агаарынь амилан ябахадаа,
Амарнал сэдьхэлни, жаргажа... («Үбэсэ»)
Нангин тоонто Үбэсынгөө аршаан булагһаа, ажалша бүхэриг улад зоной үлзы юрөөл хэшэгһээ хүртэжэ, зохёохы ажалдаа шэнэ ульһа абажа байхыень хүндэтэ Мэри Матвеевнада хүсэел даа.
М.М. Хамгушкеева
Боохоной багшанарай училищиин һүүлээр Морозовой найман жэлэй һургуулида багшалаад, уран зохёолдо һэдэбтэй байһан Мэри Хамгушкеева улам зорижо, 1967 ондо М.Горькиин нэрэмжэтэ Литературын институдта һурахаяа ороо һэн. Уран зохёол шэнжэлэлгын ажалай татаса ехэ байжа, тус институдай аспирантура дүүргээ һэн. Буряад уран зохёолдо поэмын жанрай мүндэлэлгэ ба хүгжэлтые шэнжэлһэн гүн удхатай ажалай дүнгөөр хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дид-докторой нэрэ зэргэ хамгаалаа. М.М.Хамгушкеева Буряадай Гүрэнэй университедэй доцент, хэдэн үе оюутадые һургаһан алдартай.
Аба эжы хоёр
Мэри Хамгушкеевагай уянгата шүлэгүүд «Буряад үнэн», «Усть-Ордын» сонинуудта, «Байгал», «Неман» сэтгүүлнүүдтэ хэблэгдээ. Хамтын согсолборинуудта мүн толилогдоо: «Залуу наһанай охин» (1974, 1978), «Усть-Ордын дуун» (1987), «Үбэсэ гол урина» (1992). Амяараа хэблүүлһэн номуудынь «Үлзы тоонто Үбэсэмни» (1997), «Уянга» (1999), «Гайхалта минии юртэмсэ» (2004). Ород хэлэн дээрэ хэблэгдэһэн «Белая метка» (2001) гэһэн үгүүлэлнүүдэй суглуулбари номынь үргэн уншагшадай сэдьхэл хүлгөөһэн байха.
Буряадай уран гуурһатан Н.Нимбуевай, Д.Улзытуевай, Б.Дугаровай, Д.Жалсараевай, Ц.Номтоевой, Г.Чимитовэй, Г.Раднаевагай, Л.Тапхаевай зохёолнуудые шэнжэлһэн ажалнуудынь «Сахилгаан шэнги наһан» (1980), «Дондок Улзытуев» (1996), мүн «Портреты писателей Бурятии» (1997) гэжэ суглуулбаринууд соо хэблэгдээ. Н.Нимбуевай, Н.Ангараевагай шүлэгүүдые буряадшалһан юм.
Мэри Хамгушкеева түрэл нютаг Үбэсэеэ олон шүлэгтөө магтан түүрээгээ. Тоонто нютагайнь арюун һайхан шарай бага наһанай хонгор сагаан үзэгдэлтэй хамта һанаа сэдьхэлдэнь батаар хадуугданхай гэжэ эдэ эльгэн дулаан үгэнүүдые уншаад ойлгохоор:
Уужам огторгойн нюрууда
үүлэн-һэмжэн һолжорно.
Агаар шуура татаһаар,
алтан хараасгай элинэ.
Зуһалан газар дээрэһээ
зугаа энеэдэн дуулдана.
Үхибүүд шууялдан, энеэлдэһээр,
үхэр малаа харюулна.
Ажалай улаан үдэр
алтан дэлхэйдэ гиинэ.
Манай ехэ үхэр
малайһаар мөөрэжэ гүйнэ.
Эреэн улаан зүрхэн соом
энээхэн дэлхэйм багтанхайл.
Түрэһэн үдэһэн Үбэсөө
түүрээн мүнөө магтанаб. («Түрэл нютаг»)
Буряад шүлэг зэдэлнэ
Мэри Хамгушкеевагай эсэгэ Матвей Хангалжинович, Степанида Николаевна эжынь арбан хоёр хүүгэдые үргэжэ, эрхимээр хүмүүжүүлжэ, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргэһэн алдартай. Мэри Матвеевна хайрата эсэгэдээ шүлэг зорюулһан юм:
Минии баабай
Сэхыень нюуртань хэлээд,
Сэхэ хаража һууха,
Сэсэн хурса үгэтэй һэн —
Минии баабай.
Үнэн замаар ябахыемни,
Үргэн дардам харгы
Үүсхэн наһандам заяагаа һэн —
Минии баабай.
Арбан хоёр үхибүүдээ
Арбан хоёр һарадал тэгшэ
Абажа, үндылгэжэ табяа һэн —
Минии баабай.
Эрдэм баян гэгдэдэг.
Эрдэмэй һургаал бултандамнай
Эдлүүлжэ, шудалуулжа шадаа һэн —
Минии баабай.
М.М.Хамгушкеевагай түрэл Үбэсын дунда һургуули Эрхүү можын буряад хэлэ заадаг эгээн томо һургуулинуудай нэгэн болоно. 18 жэлэй саана тус һургуули тэрэ үедэ хүтэлжэ байһан В.М.Мантыков багшанарай коллективтэй хамта үүсхэл гаргажа, «Үндэһэн һургуули» гэһэн буряад һургуулиин модель байгуулжа туршаһан юм. Үбэсын дунда һургуулида хүдэлдэг буряад хэлэнэй дүй дүршэлтэй багшанар А.Г.Шадаева, С.И.Башлеева энэ туршалгын ажал эхилһэн. Эхин классуудта бүхы хэшээлнүүд буряад хэлэн дээрэ үнгэрдэг юм. Залуу һүрэг багшанарай түлөөлэгшэ С.Н.Балданова хүүгэдые түрэл хэлэндэ һургахаһаа гадна өөрөө шүлэг бэшэдэг, можонууд хоорондын «Уран үгын абьяас» гэһэн Буряад Уласай байгуулагдаһаар 95 жэлэй ойдо зорюулагдаһан шүлэгшэдэй урилдаанда шангай һуури эзэлээ һэн. «Эхэ хэлэн -манай баялиг» гэһэн Бүгэдэ буряадай ехэ наадамда Үбэсын һургуулиин хүүгэд амжалтатай хабаададаг юм.
Тоонтын магтаал соло
Үбэсын дунда hургуулиин эрхим шударгы багшанар хэлсэжэ, эхин классуудта шудалха «Буряад гэр бүлэ» гэhэн программа; 1-4 классуудта шудалха «Буряад арадай аман зохёол» гэжэ программа; эхин классуудта үзэхэ «Буряад хэлэнэй хуряангы толи» зохёон найруулаа.
«Арадай ёhо заншалаар хүүгэдые хүмүүжүүлгын программа» тусгаар зохёогдоод, классай хэшээлнүүдтэ болон классhаа гадуур хэрэглэгдэжэ байдаг. Һуралсалай эхин шатада «Буряад гэр бүлэ» гэhэн шэнэ предмет заалгын хэшээлнүүдтэ заншалта соёлой хүмүүжүүлхы үндэр үүргэ эли үзэгдөө: бага хүүгэдэй түрэл хэлэн эдэбхижээ, буряадаар бодомжоёо найруулан хэлэхэ шадалынь дээшэлээ. Буряад хэлэнэй багша Светлана Башлеевагай мэдээсэһээр, хүүгэд уг гарбалайнгаа 7-8 үе нэрлэдэг, габшагай түрүү ажалаараа, дайшалхы шэн зоригоороо суурхаһан дээдэ үеын түрэлнүүдээрээ омогорхон хөөрэдэг юм. Буряад хэлэндэ һураһан хүүгэдэй тоо 40 процент дээшэлээ гээд энэ туршалгын дүнгүүд элирүүлээ.
Түрэл болон ород хэлэнүүдтэ эршэтэйгээр һyргaxa методико багшанар ашаглаа; тусхай курс болон факультатив зохёон бүридүүлээ: «Нютаг ороноймнай ан амитадай ба ургамалай аймаг», «Түрэл дайдымнай географи», «Түрэhэн нютагайм түүхэ», «Баруун буряадуудай уг гарбал ба hуурижалга», «Бyряадай түүхэтэ роман», «Тойрогой уран зохёолшодой болон поэдүүдэй зохёохы зам».
Үбэсэдэ аймаг соо ори ганса үлэһэн оёдолой цех хүдэлдэг. Һургуулиин багшанарай захилаар эндэ буряад дэгэлнүүдые оёдог болоо һэн. Уран гартай бэрхэ оёдолшод С.А.Бельгаева, К.Т.Садриева, А.В.Халматова нютагайхидай захилаар аха зондо, хүүгэдтэ буряад хубсаһа эсхэжэ, һайн шанартай бүдөөр оёхо гэжэ оролдодог.
«Үбэсын аялга» гэһэн аман зохёолой ансамблиие Алена Ильина хүтэлдэг. Тойрогой олон харалгануудта амжалтатай хабаадажа, 2014 ондо ансамбль «арадай» гэһэн хүндэтэ нэрэтэй болоо һэн. Ансамбль «Хүнжэлэй найр» гэһэн урданай буряад ёһо заншалай уран найруулга харуулдаг. Бэри болохоёо байһан басаганай энжэ суглуулха үедэ нютагай хүгшэд сугларжа, хонин хүнжэл оёхо юм. Зөөлэн дулаан шэнэ хүнжэл дээрэ пулаад табяад, тэрэнээ хүнжэлдөө бүрижэ оёхо зуураа доронь орооһо, мүнгэ хэлсэдэг, элбэг зөөритэй, буян хэшэгтэй ажаһуухыень залуу бүлэдэ хүсэдэг. Хүнжэл оёхо үедөө хүгшэд урданай дуугаа дууладаг, таабари хэлсэдэг, һайхан юрөөл хэлэдэг заншалые уран гоёор тайзан дээрэһээ харуулжа байха юм. Энээнһээ гадна урданай «Зөөхэйн наада» бүжэглэн найруулаа. Сагаан һара угталгын найр, Сурхарбаанай гол «Эрын гурбан нааданиие» ансамблиин зүжэгшэдэй буряад аялга дуун, согтой хатар шэмэглэдэг юм.
Шагай нааданда һурана
«Үлгы тоонто Үбэсэмни» гэһэн уран шүлэг уншалгын мүрысөөн нютагай һургуулида үнгэрөө. Поэт Мэри Хамгушкеевагай шүлэгүүд тайзан дээрэһээ зэдэлээ. Шэнэ үеын хүбүүд, басагадай ульгам буряад хэлээр уянгата мүрнүүдыень уншахые шагнаад, баясамаар байна даа:Шагай нааданда һурана
Үлгы диваажаншуу нютагни
Үнинэй зүрхэндэм һанагданхайл.
Үнэр баян дайдамни —
Үдэртөөш, һүниндөөш намтайгаал.
...Дуулим талынш хангалһаа,
Дууша шубуудайш аялгаһаа
Дэгжэн, баясан гэшхэлнэб,
Дээжэ шүлэгөө эхилнэб.
Арюухан эхэ Үбэсынгөө
Аршаанта арза амталжа,
Агаарынь амилан ябахадаа,
Амарнал сэдьхэлни, жаргажа... («Үбэсэ»)
Нангин тоонто Үбэсынгөө аршаан булагһаа, ажалша бүхэриг улад зоной үлзы юрөөл хэшэгһээ хүртэжэ, зохёохы ажалдаа шэнэ ульһа абажа байхыень хүндэтэ Мэри Матвеевнада хүсэел даа.