«Бүхы дэлхэйн тооһо мана сэлмээжэ...»

Агууехэ Илалтын жабхаланта 75 жэлэй ойн баярта зорюулагдаһан видео-буулгабари Буряад Уласай Роспотребнадзорой ажалшан Даши Замбалов дайнда хабаадаһан Даба Гомбоевич эсэгынгээ баатаршалга тухай дурдалга интернет сүлжээндэ табиһан байна.

Д.Д.Замбалов эсэгэ тухайгаа хөөрэнэ

18 наһатай Даба Замбалов 1942 ондо сэрэгэй албанда мордоод, 1943 ондо Сретенскэ пехотно училищи дүүргэжэ, тэрэл оной октябрьта минометно взводой командирай тушаалда байлдаануудта ороһон юм. Украинска 1, 2, 3, 4 фронтнуудта дайлалдахадаа, хоёр дахин шархатаа. 1945 оной апрелиин 18-да Опава мүрэниие гаталха үедэ харуулһан шэн зоригой түлөө лейтенант Замбалов Улаан Одоной орденоор шагнагдаа һэн. Прагые сүлөөлэлсөөд, удаань хэдэн жэл Донбассые һэргээн бодхоолгын ехэ ажал хэһэнэй һүүлээр, 1948 ондо батальоной командир Даба Замбалов сэрэгһээ табигдаһан алдартай.

Даба Гомбоевич Замбаловые 1970-аад онуудта Түнхэнэй аймагай Толтын дунда һургуулиин директорээр хүдэлхэ үедэнь, баярай жагсаалнуудта орден, медальнуудаа яларуулан зогсохыень нэгэтэ бэшэ хараа һэм. Һүүлдэ, «Буряад үнэндэ» сурбалжалагшаар хүдэлхэдэм, хүндэтэ багша Даба Гомбоевич хирэ болоод лэ, «зай, нютагай үхин, хэр хүдэлжэ байнаш?» гэжэ асууһаар, орожо ерэгшэ бэлэй. Бүхы наһаараа буряад хэлэ хүүгэдтэ зааһан хүндэтэ ахатан арадай түүхэ домогуудые, аман зохёол ехэ һайн мэдэдэг һэн. Түрэл Таһархай нютагайнгаа урданай түүхэ шэнжэлдэг ахатанай хөөрөөе бэшэжэ абаад, саашадаа һургуулиин багшанартай хамта хэблэжэ гаргаһан «Тагархай: село и школа» гэжэ ном соогоо оруулаа һэмди. Үндэһэн буряад хүмүүжүүлгын ёһо заршам, урданай ёһололнууд тухай ехэ һонин юумэ хөөрэгшэ һэн. Эсэгынгээ энэ заншал дагажа, Татьяна Дабаевна басаганиинь буряад арадай һургаал заршамуудта үндэһэлэн, этнопедагогикын шухала асуудалнуудые шэнжэлжэ, эрдэмэй дид-доктор болоһон юм.

Солото буряад эрдэмтэн М.Н.Хангаловай суглуулбари гурбан боти ном соо Буха Ноён Баабай Будан-Хатан Ибии тухай ехэхэн домог оршодог. Даба Гомбоевич Замбалов Түнхэндэ хэлэгдэдэг Буха Ноён Баабай тухай хэдэн ондоо домог хөөрэгшэ һэн. Гадна тэрэ домогтой холбоотой али олон газар тухай ехэ һонин юумэ мэдэгшэ бэлэй. Зарим тэдыень дамжуулаял даа.


Ара Монголой арбан гурбан ноёдуудай аха захань болохо Буха Ноён Баабайн домогто ороһон газарнууд Түнхэнэй Хойморто олон юм: Баян Мандала, Шандагата, Бухын хэбтээшэ, Таалын үндэр. Эдэ үндэр болдогууд урда сагта дэлбэржэ унтарһан бага зэргын вулканууд гэжэ эрдэмтэд тодорхойлһон. Жэшээнь, буряадуудай хэр угһаа Баян Мандала гэжэ үльгэрлэн нэрлэһэн тахилгата болдогые 19 зуун жэлдэ шэнжэлһэн эрдэмтэн И.Д.Черскиин нэрэ һүүлдэ үгтэһэн байна. Геолог, вулканолог эрдэмтэн Иван (Ян) Черский Сибирьтэ сүлэлгэдэ байхадаа, Зүүн Саяанай мундаргануудые, Байгал далайн эрьенүүдые тон нягтаар шэнжэлһэн түүхэтэй. Энэл эрдэмтын ашаар, 336 гол горход Байгал далай руу шудхан ородог гэжэ мэдэнэбди.


Дээрэ нэрлэгдэһэн уула болдогуудһаа зүблэлтэ үедэ туф шулуу малтажа, промышленна ашаглалгада оруулһан. Аймагай бүхы колхоз, совхозууд, барилгын эмхи зургаанууд эндэһээ шулуу зөөжэ, цементтэй холижо, туфоблок болгоод, томо гэгшын малай байра, машина табиха гараж, таряанай склад болон соёлой байшануудые баридаг бэлэй.


Эгээн томо болдогыень зон Бухын хэбтээшэ гээд нэрлэдэг. Энэ болдогой оройһоо Хойморой тала альган дээрэ мэтээр харагдадаг. Хойто таладань абар-табар шэнэһэн урганхай, алтан орой дээрэнь малай хэбтэһэн шэнги хонхорнууд байдаг. Тэндэ хододоо һэбшээтэй, һэрюун хадань, зунай ааяма халуунда ойро тойронхи айлнуудай адуу мал болдогой оройдо тунга ногоон соо бэлшэжэ, амардаг.

Буха Ноён Талын Тарлаг — Эреэн бухатай газар дайдаяа буляалдан, олон үдэрэй турша соо мүргэлдөөд, диилдэхэеэ тухайлхадаа, Түнхэн руу зугадажа ерэһэн тухай Даба Гомбоевич хөөрэһэн. Тарлаг-Эреэн бухаһаа ябаһан замаа нюужа, шээһэн газартаа шугы модо ургуулжа, бааһан газартаа жодоо хуша ургуулжа, бүрхирэн ябаа юм ха. Түнхэнэй урда хаданууд — Хамар Дабаанаар, Үргэдэйн шэлээр буужа, Түнхэн руу ерэхэ зуураа Урда Сахюурта хадын шулуун байсада өөрынгөө зураг орхижо, наашалаа гэхэ. Энэ ушарые баримталан, нютагай хада уулануудые тахидаг үбгэдэй Буха Ноёниие дурдалгын үгэнүүдые тэрэ хэлэһэн юм:

Хадын хүр шулуунда хүрэгөө бүтээгээ бэлэйта,
Баруун эбэрынь дальба мүргүүлжэ,
Эди шэдиеэ баряа бэлэйта.
Ара хойшоо заларжа ябахадаа,
Үргэдэйн эхеэр буужа ерэхэдээ,
Балсар-балсар гэшхэлжэ,
Баглаа хуша ургуулһан бэлэйта,
Шэбир-һабир шээһэн газартаа
Шэнгэн хуша ургуулаа бэлэйта.
Эрхүү мүрэнөө отолжо гарахадаа,
Тайбгайн элһэн дээрэ
Табин таба зохороо бэлэйта,
Хонон үнжэн айлдажа,
Дайда дэлхэй доһолгоһон бэлэйта.
Бүхы дэлхэйн тооһо мана сэлмээжэ,
Амитан зоной гай барсадые дэгдээгээ бэлэйта...

Үргэдэйн харгыгаар ажахынуудай һүрэг адуу, бодо мал туужа абаашаад, намар болотор хадын тунга ногоондо байлгадаг заншалтай. Д.Г.Замбаловай хөөрөөнһөө: «Буха Ноён анхан Түнхэн тосхоной баруун тээ Тайбгайн элһэн соо байрлаха гэжэ шиидэбэ ха. Тэрэ үедэ тэнгэриин 99 хада бурхад эндэ сугларжа, Бугата голой аманда байһан Тулга шулуу таһа харбаха гэжэ бэеэ туршажа байба. Энэнь Бухада аягүйгөөр үзэгдэжэ, саашаа ябаха гэжэ бодобо. Дээшээ хаража зохорходонь, Дээдэ Найман түби хүдэлбэ, доошоо хаража зохорходонь, Доодо долоон түби хүдэлбэ. Буха Хоймор руу ошожо, нэгэ томо болдог таашаажа, эзэлээ юм гэлсэгшэ.

Энэ „хэбтээшэ“ болдогые тойроод, Боготон аймагайхид ажаһуудаг һэн. Буряадуудай ёһо заншалаар, үглөө бүри наранай мандаха сагта айлай зон Үлгэн эхэ дэлхэйдээ, Үндэр Тэнгэри эсэгэдээ сэржэм үргэдэг,амар амгалан һуудал байдал, бэеын элүүр энхые гуйдаг байгаа. Гэбэшье айлнууд гэр байраяа сэбэрлэхэдээ, бог шоройгоо зүг бүри хаядаг байгаа. Бухын „хэбтээшэ“ тээшэ хаяха, баһа зарим эхэнэрнүүд „хэбтээшэ“ тээшэ хаража бэеэ заһаха ушар тохёолдодог һэн. Тиихэдэнь Буха дурагүйдэжэ, хамар амаа уршылгадаг, ондоо тээшээ хараад хэбтэжэ туршадаг байһан юм ха.

Энэ бузарһаа бэеэ зайсуулха, хирэ халдаахагүй гэжэ бодоод, нэгэ һүни Буха зүүн зүг барижа гэшхэлбэ. Далахай нютагай хойто тала хааһан Саяан уулын Хобосогойн үндэрэй зүүн тээ, Сагаан уһанай һэльгеэ абан, Алайр, Боохон тээшэ хаража хэбтэшэһэн түүхэтэй. Тиимэһээ хадын саанаһаа ерэһэн зондо энэ дайда үлзытэй гэлсэдэг.

Буддын шажанай хүрэжэ ерээгүй сагта Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин хүбүүн Буха Ноён Баабай, Будан — Хатан Ибии гэжэ алдаршаһан хадын эзэдые бөөнэр тахидаг байгаа. 1918 ондо Түнхэндэ Түбэдэй Бүдүүн һаарамба заларжа, бөөнэртэй шанга тэмсэл хэжэ, бөө мүргэлые даража эхилээ бэлэй. Буха Ноёниие Буддын шажанай номдо оруулжа, Рэнчэн хаан Бурханай Сахюусан нэрэтэй болгоод, тахилгын ном зохёожо үгэһэн юм. Энэ ном жэл бүри зунай нэгэ үдэр уншуулжа, тахидаг заншалтай болоо бэлэй. Мүн хада уулын сабдагуудые тахидаг Хадаша үбгэд эндэ тайлга хэдэг юм.»


Хамаг Монголой ехэ шүтөөн Буха Ноён Баабай Будан хатан Ибии хоёрто мүргэл хэхэ Ехэ Тайлган Түнхэнэй Далахайда үнгэрдэг заншалтай. Эндэ сагаан хадын оройдо Буха Ноён Баабайн бунхан зохёогдонхой. Тогооной архиин, сагаан эдеэнэй, мяхан табагай дээжые үргэжэ, амгалан тайбан байдал, зол жаргал гуйхаяа хаа хаанаһаа манай угсаатан ерэдэг юм.

Энэ домог хөөрэһэн Даба Гомбоевич Замбалов 75 жэлэй саана «бүхы дэлхэйн тооһо мана сэлмээжэ», энхэ мүнхэ Буряад ороноо, улад түмэнөө хархис дайсадһаа аршалан абарһан алдарта баатарнуудай нэгэн юм.