Илалтын жагсаалда гурба дахин хабаадагша

Түнхэнэй аймагай Хойтогол нютагта 1922 ондо түрэһэн Буда Ангархаев дайнай эхилһээр хоёр һара болоод байхада, сэрэгэй албанда татагдаа һэн. Тиихэдэ агаарай-десантна шэнэ сэрэгэй бүридэлдэ шамбай шиираг нютагай хүбүүд Сэнгэ Манзаров, Санжай Онгоев, Владимир Бологов, Ефим Пермяков, Гончик-Доржо Таряшинов, Владимир Казанцев гэгшэдтэй хамта шэлэгдээд, Буда Ангархаев баруулжаа тэгүүлээ бэлэй.


10-дахи агаарай-десантна корпусой 23-дахи бригада Саратовай можын дэбисхэр дээрэ бүрилдөө һэн. 1941 оной ноябрь соо Москва шадар ябуулагдаба. Тэрэ үбэл Вязьма шадар айхабтар шанга тулалдаанууд болоо һэн. Генерал П.А.Беловой морин сэрэгэй 1-дэхи гвардейскэ корпусой (бүридэлдэнь ехэ олон буряад сэрэгшэд байһан), генерал А.Ф.Казанкинай 4-дэхи агаарай-десантна корпусой сэрэгшэд эдэ байлдаануудта эрэлхэг зориг харуулһан юм. Эндэхи партизануудай дэмжэлгээр манай сэрэгшэд Смоленскэ можын ехэ газар уһые дайсадһаа сүлөөлһэн байна. Эдэ байлдаанууд тухай Буда Дабаевич иигэжэ дурсаһан юм: «Манай бригада дайсадай хүреэлэлгын сахаригые, мүн фронтын шугамые таһалха ёһотой гол хүсэн байгаа. Самоледто һууха захиралта соностожо, десантнигууднай һуурияа эзэлбэ. Хүн бүхэн хүндэ туулмаг нюргандаа үргэлэнхэй, тэрээн соо гурбан үдэрэй хүнэһэн, буугай һомон. Бүһэдэмнай десантнигай хутага, автомадай дискнүүдтэй туулмаг, гранатын тусгаар мүнэһэн, фляга, пистолет. Дайсадай зениткэнүүдэй снарядууд тэһэржэ эхилбэ. Немецүүдэй һүниин бомбардировщигууд манай бууһан газар элирхэйлээд, бомбодожо мэдэбэ. Теэд тэрэ газарнай намагтай шугы байжа, бомбонуудынь тэһэржэ үрдингүй, намаг руу шаагдажал байгаа. Тиигэжэ манай десант нэгэшье гээлтэгүй, байлдаанда ороһон юм.

Хоёр сүүдхын туршада бидэнэр тулалдаабди. Нютагайм баатар хүбүүд сержант С.Пермяков, С.Манзаров дайсанай хоёр танк тэһэлээ. Нютагайм шэн зоригто сэрэгшэ Пурбо Леонтьев олон дайсадта хүреэлэгдэхэдээ, һүүлшынгээ гранатаар тэдэниие дэлбэлээд, баатарай үхэлөөр унаһан юм.

Энэ ехэ байлдаанай түгэсэхэдэ, дайсанай хэдэн танк дүрэжэ, 300 гаран сэрэгшэдынь алдалан хэбтээ һэн».


«1942 оной июниин 18-да генерал П.А.Беловой морин сэрэгэй корпус, генерал А.Ф.Казанкинай агаарай-десантна корпус партизануудтай хамта дайсанай жэжэ бүридэлнүүдые үгы хэһээр, урагшаа дабхижа, 10-дахи армиин эзэлһэн газарта хүрэжэ ерээ һэн.

Тэдэнэр үгтэһэн захиралтые нягтаар дүүргэжэ шадаа бэлэй» гэжэ Советскэ Союзай Маршал Г.К.Жуков «Воспоминания и размышления» гэжэ ном соогоо эдэ байлдаанууд тухай тодорхойлоо һэн. Эдэ байлдаануудай түлөө Б.Д.Ангархаев Улаан Одоной орденоор шагнагдаһан юм.

Сталинградай түлөө асари ехэ тулалдаанда Буда Ангархаев 1942 оной намар шархатаа. Эрэлхэг сэрэгшэ аргалуулаад, дахинаа жагсан дайлалдаа, баруун тээшэ дабхиһаар, 1945 оной жабхаланта хабарые угтаа бэлэй.

Май соо Илалтын жагсаалда хабаадаха сэрэгшэдые шэлэжэ абахадаа, дайшалхы шагналнуудһаань гадна, 173 сантиметрһээ набтар бэшэ, шамбай сула бэетэй байһыень харадаг байгаа. Буда Ангархаев Ленинградска фронтын нэгэдэмэл жагсаалда хабаадаха болобо. Энэ түүхэтэ үйлэ хэрэг тухай тэрэ иигэжэ дурсаа һэн: «Һара хахад саг соо бидэниие бэлдээ һэн. Июниин 24-нэй үдэр бүрхэг, бороотой байгаа. Илатын жагсаал эгээн түрүүн Карельскэ фронт эхилээ, тэдэнэй һүүлээр Ленинградска фронтын ээлжээн болоо. Бидэнэр, десантнигууд, дайшалхы ёһоор зэһэнхэй, парашюдаа үргэлһэн, автомашина дээрэ һуугаад, Улаан Талмай дээгүүр гараа һэмди. Хоёр чаасай туршада жагсаал үнгэрөө, ото бороон орожо байгаа. Тиимэһээ Москва дээгүүр сэрэгэй самоледууд ниидээгүй һэн. Харин үдэшын 23 сагта ниислэлэй тэнгэриие салюдай һолонгын үнгэтэй галнууд гэрэлтүүлээ бэлэй. Прожекторнүүдэй гал огторгойе гэрэлтүүлээд, репродукторнуудһаа хүгжэм зэдэлээ. Москвада бүхэли һүниндөө зон үйлсэ, талмайнууд дээрэ дуулаа, хатараа һэн».


Дайнай һүүлээр эрэлхэг сэрэгшэ Буда Ангархаев аймагайнгаа комсомол залуушуулые ударидаа, Молотовой нэрэмжэтэ колхозой түрүүлэгшээр хүдэлөө. Уласай хүтэлбэри тэрэниие Тимирязевай нэрэмжэтэ Хүдөө ажахын академидэ һурахыень эльгээгээ. Тиигээд уласай засаг түрын шиидхэбэреэр али олон аймагуудта хүдэлөө: Сэлэнгэдэ, Яруунада, Мухар-Шэбэртэ, Бэшүүртэ.

1967 ондо тэрэниие партиин Хэжэнгын райкомой нэгэдэхи секретаряар һунгажа, долоон жэлэй туршада эндэ хүдэлһэн байна. Эдэ жэлнүүдтэ бүтээһэн ажал, зондо хэһэн ехэ туһа тухайнь сэдьхэлэй дулаан үгэнүүдые Буряадай арадай поэт Дансаран Доржогутабай «Буряад үнэн» сониндо хэблэгдэһэн «Дурасхаалта дурдалга» гэжэ нэрэтэй статья соогоо ниитэлээ бэлэй.

1977 ондо Буряад Уласай хүдөө ажахын яаманай сайдай тушаалда томилогдоод, долоон жэл энэ харюусалгатай ажалда хүдэлөө. «Буряадай АССР-эй габьяата агроном» гэһэн хүндэтэ нэрэ зэргэ, Ажалай Улаан Тугай, «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденууд, «Шэн габьяата ажалай түлөө» медаль тэрэнэй амгалан сагай ажал хэрэгые шэмэглээ.


Зүблэлтэ засагай үедэ Илалтын жагсаал ойн баярта 1965, 1985, 1990 онуудта болоо һэн. 1995 онһоо абан Илалтын жагсаал жэл бүхэн Улаан Талмай дээрэ болодог заншалтай. 1990, 1995 онуудай Илалтын жагсаалда хабаадаха хүндэтэ үүргэ Б.Д.Ангархаевта даалгагдаһан юм. Тиигэжэ баатар буряад сэрэгшэ Буда Дабаевич Ангархаев Илалтын жагсаалай зэргэдэ гурба дахин Улаан Талмай дээгүүр гараха гайхалтай хуби заяатай байһан.

Гэрэл зурагууд интернет сүлжээнһээ абтаба.
"Тунка: история и современность"( Улан-Удэ, 1998) гэжэ номһоо мэдээнүүд хэрэглэгдэбэ.