Гал тахилга ба гал тухай

Эртэ урда сагһаа хойшо буряад зон гал гээшые бултанһаа ехэ гэжэ тоолодог байгаа. Ямаршье арад зон галаа хүндэлдэг заншалтай.

Урда сагта манай эжы абанар галаа унтараахагүй гэжэ галаа согтойнь манажа байһан юм. Тэрэ үедэ зуруул үгы, үглөөгүүр эртэ тэрэ согоороо галаа һэргээдэг байгаа. Галгүй хүн ажаһуужа шадахагүй. Галай хүсөөр хүн хоолойгоо тэжээдэг, бэеэ дулаасуулдаг. Галай хүсөөр монгол-буряад угсаатан малайнгаа бэлшээри хаража, жэлэй дүрбэн сагта зөөжэ ажаһуудаг намтартай. Гэрэйнгээ тэг дунда тооно дороо галаа байлгаһан гээшэ. Гал заяаша — галай эзэн болоно. Гал заяашаяа яажа тахидаг байгааб гэхэдэ, нэн түрүүн гурбан халбага шара тоһо заяашадаа үргөөд, сомсойжо һуугаад булта мүргэхэ. Эрэ хүн баруун хүл дээрээ сомсойжо һуугаад мүргэдэг, гал заяашаяа магтаха, хүндэлхэ ёһотой байһан гээшэ. Һэхэржэ һуужа болохогүй байгаа, ёро гэжэ хэлсэхэ.

Галда муухай юумэ оруулхагүй, уһа адхахагүй. Галда муу юумэ оруулбал, үхибүүн түүхэйрхэ гэлсэдэг байгаа. Галайнгаа уурлабал, һүрэбэл, ламада гал-заяашаяа тахюулха хэрэгтэй. Галдаа хурса үзүүртэй түлеэ үзүүрээрнь түлихэгүй — гал заяаша айха. Хурса эритэй хутагаар галайнгаа амһар нээжэ болохогүй. Хурса хутага гал руугаа харуулжа табижа болохогүй, — гал заяаша айха. Галайнгаа хаалтануудые хүлөөрөө үдьхэлэн хаажа болохогүй, урданай зон галдаа хүлөөшье шаража дулаасуулдаггүй байгаа. Гал гуламта тээшээ шоройгоо огто хамажа болохогүй. Үглөөниинь эртэ бодоод, гар нюураа угаагаад, галаа түлижэ, сайгаа шанаад, сайнгаа дээжые газаа гаража, орон нютагтаа үргэдэг, орожо ерээд, гал заяашада үргэдэг һайхан ёһо заншалаа бидэ сахижа ябаха ёһотойбди. Үдэшэниинь мяха шүлэеэ шанаа һаа, галда үргэхэ. Галай үнэһэ худхажа, галай улаан сог шангаар сохижо болохогүй, гал заяаша зобохо.

Гал тухай домог

Үни холо сагта хүн амитанай ажамидардаг дэлхэй дээрэ гал үгы байһан юм. Харин тэнгэридэ һүни бүри хэдэн мянгаад галханууд носодог бэлэй. Галтай болоо һаа, дулаасаха һэмди гэжэ газар дэлхэйн ажаһуугшад ойлгоходоо, тэнгэриһээ хайшан гэжэ гал асархаб гэжэ бодомжолбо. Юундэб гэхэдэ, тэнгэриин зон һайн дураараа гал бэлэглэхэгүй байгаа бшуу. Тиимэ һэн тула ямар нэгэ аргаар нюужа асарха ёһотой болоо ха юм. Хүниие эльгээхэ гэхэдэ, хүн огторгой өөдэ гаража шадахагүй байба. Бүргэд шубуу эльгээхэ гэхэдэ, томо бэеэ нюужа шадахагүй. Удаан зүбшэл барин хөөрэлдэжэ, бишыхан бэетэй, шуран солбон хараасгайе эльгээхэ гэжэ шиидэбэ. Хараасгай зүбшөөжэ, бэрхэтэй замда гараба. Дээдэ тэнгэридэ ерээд, нэгэ айлайда хүрэхэдэнь, галынь түлигдэжэ, эдеэн бусалжа байба. Шуран хараасгай үрхөөрнь ниидэжэ ороод, гуламта соонь ууяжа байһан сог хушуундаа зуугаад, дэгдэн гараха гэхэдэнь, эдеэ бэлдэжэ байһан хүгшэн оог хуугай табиба. Гартаа барижа байһан хабшагаараа далагад гэхэдээ, хараасгайн һүүл хабшажа үрдибэ. Хараасгай һүүлээ таһалуулаашье һаа, зууһан согоо алдабагүй. Иигэжэ газар дээрэ гал бии болоһон түүхэтэй.

Гал гуламта тухай таабаринууд
Гэрээр дүүрэн улаан шагай. (Сог)

Дэлхэй дээрэ үмхирхэгүй,
Уһан соо шэнгэхэгүй. (Согой хөө)

Зундаа һэрюусүүлдэг,
Үбэлдөө дулаасуулдаг. (Пеэшэн)

Зуун улаан ямаан соо
Зуудаг хара тэхэ. (Сог, хабшаг)

Гунжан үнеэнэй хэбтэһэн газарта
Гурбан жэлдэ ногоон ургадаггүй. (Гуламта)

Сагаахан үнеэн хэбтэн таргалаа. (Үнэһэн)

Эхэнь бүдүүн, басаганиинь улаахан.
Хүбүүниинь огторгойдо
Гарахамни гээд ябашана. (Пеэшэн, гал, утаан)

Оньһон үгэнүүд

Ганса хүн айл бэшэ,
Ганса сусал гал бэшэ.

Удхалһан галай ошон ехэ,
Оролдоһон таряашанай ургаса ехэ.

Гал түлибэл — нютаг,
Мори сэргэдэ уябал — үтэг.