Буряад зон анхан сагһаа хойшо мал ажалтай байжа, тэрэнэй ашаг шэмээр амидардаг байһан ааб даа. Илангаяа сагаан эдеэн гээшэ буряад зоной эдеэнэй дээжэ байгаа бшуу. Сагаан эдеэн хадаа хүнэй бэедэ шэнгэсэтэй, витамин ехэтэй, хүнгэн шанартай, шэмэ һайнтай хоол ха юм.
Хабар малайнгаа түл абажа, хүхэ ногооной ургажа эхилхэлээр, сагаан эдеэн дэлгэржэ, буряад зон һаба һуулгаяа тодходог гээшэ һэн. Буряад араднай сагаан эдеэнэй элбэгжэһэн зун, намарай үедэ үбэлэйнгөө үүсэ бэлдэһэндэл сагаан эдеэгээ — аарса бозо, тоһо үнжэгэ, айрһа хуруудаа дарадаг, нөөдэг байһан. Тэрэ хадаа үбэлдөө, хабартаа эдихэ хоолынь болодог байгаа.
Сагаан эдеэнэй дэлгэрһэн үедэ айл бүхэн баяжашанхай, түрэ хурим, найр наадаяа тэрэ хабада хэдэг һэн. Айлшаниие хүндэлхэдөө, табаг табижархёод: «Сагаан эдеэ бариит» гэдэг ёһо заншал байһан юм. Хүниие холын аянда мордохуулхадаа сагаан эдеэгээр үдэшэн, тэрэниие аягалдаг байгаа. Зарим нютагта эзэнээ агнуурида удаанаар мордохуулхадаа, олзотой омогтой ябахынь тулада эхэнэрынь үнжэгэеэ хайлуулаад, хундага дүүрэн шара тоһо аягалжа, ама хүргүүлдэг байһан гэхэ. Хори буряад зон хадаа хун шубуун гарбалтай гэһэн домогтой. Тиимэһээ хун шубуун «эхынгээ» абяа дуулан сасуугаа, сагаан эдеэ шанагада удхан гаража, өөдэнь сасан үргэдэг байгаа бэлэй.
Сагаан эдеэн гээшэ буряад арадай аман үгын зохёол соо абдарлаатай байха. Бууһан айлшан мордохо дээрээ: «Сагаан эдеэнтнай дэлбэржэ, һаба һуулгатнай билтаржа байг» гэжэ юрөөдэг байһан юм. Оньһон хошоо үгэнүүд соошье энээн тухай яһала хэлэгдэдэг. Мал ажалаа магтан түүрээһэн иимэ үгэнүүд бии:
Үдхэн тайга — ангай байра,
Үргэн тала — малай байра.
Мал харууһалхада ама тоһодохо,
Үхэр үдэхэдөө һүтэй болодог.
Асатай ногоон амтатай,
Атарай үнеэн һүтэй
— гэһэн эдэ үгэнүүд нилээд баян удхатай. Сагаан эдеэн тухай хэлэгдэдэг оньһон үгэ, таабари олон ааб даа. Жэшээнь, нэгэ хэдэн үгэ доро дурдая:
Толгойтой хада — тоһон,
Тархитай хада — тараг.
Аарса ууһан хүн
Ама садхалан.
Үрмэ зөөхэй — үхэрһөө,
Таряан талхан — газарһаа.
Хүнэй аарсан
Өөрын зөөхэһөө амтатай.
— гэхэ мэтээр харууһалжа байһан мал, хоолложо байһан эдеэгээ аманһаа алдангүй хэлсэжэ ябадаг байһанайнь үльгэр жэшээе эдэ гэршэлнэ.
Буряад зон малайнгаа һүнһөө оло янзын эдеэ буйлуулдаг гээшэ һэн: уураг, айраг, тараг, хоймог, ээдэмэг, шалхамаг, зөөхэй, үрмэ, тоһон; элдэб айрһан — һүнэй, айрагай, аарсанай айрһан, эйзгэй, хурһа хурууд, бислаг, аарсан — эдэ эгээн лэ амтатай эдеэмнай байһан.
Унданайнгаа хүрэхэдэ уһаар хэһэн элдэб унданай орондо айраг, тарагаа уужархидаг бэлэй. Орооһотой айраг, тараг, талха һамарһан гү, али орооһотой аарса, шанаһан зөөхэй-саламаадаар хооллодог һэн.
Ажаглахада, хүдөө нютагта сагаан эдеэн багаар хэрэглэгдэнэ. Илангаяа залуушуул айраг тараг гээшые мэдэхэеэ болинтоо. Зүгөөр городой арад зон ээзгэй (творог), тараг (кефир) гэхэ мэтые хэрэглэдэг ааб даа. Колхозууд аарса бэлдэбэшье, гахай болон тугал, буруунуудтаа эдюулдэг.
Минии ажаглахада колхозууд аарса бэлдэжэ гэшүүдтээ хубаадаг, творог, айраг зэргын сагаан эдеэ бэлдэжэ худалдаха аргатай бэшэ гү гэжэ һанагдана.
Гэрэл зурагууд: Наталья Уланова