Буряад эдеэн
Монгол туургата арадуудай заншалта эдеэ хоол
3 ноября 2016
2133
Александр Хантаевай гэрэл зураг
Ямаршье арад хэр угһаа нааша хэдэн мянгаад жэлэй туршада хэрэглэжэ ерэһэн өөрын онсо тусхай эдеэтэй байдаг. Эгээл тиимэһээ бидэ мүнөө үедэ француз кухни, ород кухни, буряад кухни гэхэ мэтээр хэлсэдэг гээшэбди.
Арад бүхэнэй эдеэнэй дээжэнь тэдэнэй ажаһуужа байһан газарһаа, халуун, хүйтэн уларилһаа, тойроод ургажа байһан ургамалһаань, ан амитадай, адуу малай, загаһа жараахайнь аймагһаа сэб сэхэ дулдыдадаг. Гансал үбһэ ногоогоор гү, али үтэ хорхойгооршье эдеэлдэг арадууд бии юм.
Буряад эдеэнэй дээжэ тухай хэлэхэ болоо һаа, сагаан эдеэн болоно гээшэ ааб даа. «Аяга сай — эдеэнэй дээжэ, „а“ үзэг — эрдэмэй дээжэ» гэжэ буряад зон хэлсэдэг. Нүүдэл байдалтай манай элинсэг хулинсагууд таба-зургаан мянган жэлэй саада тээһээ мал үдхэжэ эхилһэн түүхэтэй. Тиихэдээ нэн түрүүн үнеэнэй һү, хониной һү, гүүнэй һү хэрэглэжэ эхилһэн байгаа бэзэ. Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо һүөөр хэгдэдэг эдеэнэй тоо олон арбаадта хүрэнхэй. Сагаан эдеэн гээшэ хүнэй бэедэ, илангаяа хото хоолойдо, гэдэһэ доторто айхабтар туһатай нүлөө үзүүлдэг. «Архи ууһан газаашаа, аарса ууһан досоошоо» гэжэ манай арад дэмы хэлсээгүй байха. Айраг, тараг ходо хэрэглэдэг хүнүүд аюулта муухай бадаган үбшэндэ тон үсөөнөөр дайрагдадаг байна гэжэ хэдэн жэлэй саада тээ япон эрдэмтэд элирхэйлһэн юм. Энэ ушар юун дээрэһээ болоноб гэхэдэ, айраг, тараг бүрилдүүлдэг микроорганизмууд гэдэһэ хотын үнгэртэ айхабтар туһатай нүлөө үзүүлһэнһээнь болоно бшуу.
Монгол арадууд, тэдэнэй тоодо буряадууд, һү тарагайнгаа гашалхагүйн тула харгы замда ябахадаа, сагаан эдеэгээ үйһэн түйсэ соо хэжэ ябадаг байгаа. Хүйтөөр хэгдэһэн һү, тараг хэдышье сагай үнгэрбэл, ямаршье халуун болобол, хүйтэн хэбээрээ түйсэ соо байдаг һэн. Харин үйһэн түйсэ соо халуун сай хэбэл, тон удаан сагай туршада халуун шанараа табидаггүй бэлэй. Тиигэжэ монгол арадууд олон зуугаад жэлэй саада тээ термос гээшые дэлхэй дээрэ эгээн түрүүн һанаһан юм.
Буряад зоной хоёрдохи заншалта хоол гэхэдэ, мяхан табаг болоно. Монгол хэлэтэ арадууд хадаа Түб Азиин үргэн ехэ тала дайдаар адуу малаа үдхэжэ, нүүдэл байдалаа сахиһаар энэ мүнөө саг хүрэтэр эрьен ерэһэн түүхэтэй. Буряад арад гээшэ «Мал хараха — ама тоһодохо» гэдэг. Үнэхөөрөөшье, адуу мал үдхэһэн хүнэй гэртэ һү, тараг, өөхэ тоһон, мяха шүлэн элбэг дэлбэг байдаг гээшэ. Эгээл энээн тухай энэ оньһон үгэ соо хэлэгдээ бэшэ аал даа.
Хүйтэн уларилтай манай нютагта хүсэ шадал орохын тула мяха хүлхөөгүйдэ яашье аргагүй. Үбһэ ногоогоор үл хоолоо залгадаг халуун ороной хатуушуул бэшэ, харин хагсуу хүйтэн жабартай, харалган боролгон үдэрнүүдтэй, юһэн һарын туршада юрэл хүйтэн байдаг уларилтай Түб Азиин тэгэн дундахи малша буряадууд гээшэбди. Тон тиимэ дээрэһээ тодорхойлон хэлэхэ болобол, тэбшэтэй мяха эдингүйгөөр тэнсэхэ шадалнай үгы хаш даа. Эгээл иимэ ушарһаа эгээлэй буряад хүн гээшэ мяхандаа гамтайгаар хандадаг байжа болоо. Үүсэлһэн, гаргаһан малайнгаа гэдэһэ доторынь голонгүй, гахай, нохойдо хаянгүй, тэрэнээ зада аршаад, арилгаад, зулмаагаад, зайлаад, элдэб түхэлэй эдеэ хоол эблүүлэн, зүблүүлэн зохёодог байгаа. Хототой шуһан, нарин гэдэһэнэй шуһан, эреэлжэ, ормог, хошхоног гэхэ мэтэнүүд дээрэ хэлэһыемни гэршэлнэ.
Малай гэдэһэ дотор эдихэдэ, хүнэй өөрынь гэдэһэ дотор һайжардаг юм гэжэ урданай зон хэлсэдэг бэлэй. Урданай хүнэй хэлэһэн үгэ дан холуур буудаагүй байха гэжэ этигэнэб, хото, гэдэһэнэй үнгэртэ туһатайшье байжа болоо гэжэ тухайлнаб.
Малша буряадай мяхандаа гамтайгаар хандадаг үшөө нэгэ ушар гэхэдэ, тэдэ үүсынгээ мяхые сарбаа һүхэ баряад сабшажа ородоггүй, харин үе мүсыень оножо, хутагын үзүүрхэнээр һэндэжэ таһалдаг байгаа.
Монгол хэлэтэ арадууд гээшэ өөрынгөө түүхэдэ ехэ-ехэ нүүдэлнүүдыешье хээ, дайда дэлхэйе дорьбуулһан дайн дажарнуудташье хабаадаа. Тиихэдээ тэдэнэртэ удаан сагай туршада гутахагүй шанар һайтай эдеэ хоол хэрэгтэй болодог байгаа. Тиимэ хоолой тоодо сагаан эдеэнһээ айрһан, хурһан, үрмэн, брынзэ гэхэ мэтэ ороно. Тиигэжэ манай элинсэг хулинсагууд дэлхэй дээрэ эгээл түрүүлэн хатаһан һү, хатаһан мяха хэрэглэжэ эхилһэн түүхэтэй юм.
Мүнөө сагай үхибүүдтэ хандаха ушарни гэхэдэ, архи уухын орондо аарса уужа, чипсэ эдихын орондо борсо эдижэ ябыт даа гэжэ хэлэхэеэ һананаб даа. Тиигэбэл бэетнай элүүр энхэ ябаха бшуу.
Арад бүхэнэй эдеэнэй дээжэнь тэдэнэй ажаһуужа байһан газарһаа, халуун, хүйтэн уларилһаа, тойроод ургажа байһан ургамалһаань, ан амитадай, адуу малай, загаһа жараахайнь аймагһаа сэб сэхэ дулдыдадаг. Гансал үбһэ ногоогоор гү, али үтэ хорхойгооршье эдеэлдэг арадууд бии юм.
Буряад эдеэнэй дээжэ тухай хэлэхэ болоо һаа, сагаан эдеэн болоно гээшэ ааб даа. «Аяга сай — эдеэнэй дээжэ, „а“ үзэг — эрдэмэй дээжэ» гэжэ буряад зон хэлсэдэг. Нүүдэл байдалтай манай элинсэг хулинсагууд таба-зургаан мянган жэлэй саада тээһээ мал үдхэжэ эхилһэн түүхэтэй. Тиихэдээ нэн түрүүн үнеэнэй һү, хониной һү, гүүнэй һү хэрэглэжэ эхилһэн байгаа бэзэ. Тэрэ гэһэн сагһаа хойшо һүөөр хэгдэдэг эдеэнэй тоо олон арбаадта хүрэнхэй. Сагаан эдеэн гээшэ хүнэй бэедэ, илангаяа хото хоолойдо, гэдэһэ доторто айхабтар туһатай нүлөө үзүүлдэг. «Архи ууһан газаашаа, аарса ууһан досоошоо» гэжэ манай арад дэмы хэлсээгүй байха. Айраг, тараг ходо хэрэглэдэг хүнүүд аюулта муухай бадаган үбшэндэ тон үсөөнөөр дайрагдадаг байна гэжэ хэдэн жэлэй саада тээ япон эрдэмтэд элирхэйлһэн юм. Энэ ушар юун дээрэһээ болоноб гэхэдэ, айраг, тараг бүрилдүүлдэг микроорганизмууд гэдэһэ хотын үнгэртэ айхабтар туһатай нүлөө үзүүлһэнһээнь болоно бшуу.
Монгол арадууд, тэдэнэй тоодо буряадууд, һү тарагайнгаа гашалхагүйн тула харгы замда ябахадаа, сагаан эдеэгээ үйһэн түйсэ соо хэжэ ябадаг байгаа. Хүйтөөр хэгдэһэн һү, тараг хэдышье сагай үнгэрбэл, ямаршье халуун болобол, хүйтэн хэбээрээ түйсэ соо байдаг һэн. Харин үйһэн түйсэ соо халуун сай хэбэл, тон удаан сагай туршада халуун шанараа табидаггүй бэлэй. Тиигэжэ монгол арадууд олон зуугаад жэлэй саада тээ термос гээшые дэлхэй дээрэ эгээн түрүүн һанаһан юм.
Буряад зоной хоёрдохи заншалта хоол гэхэдэ, мяхан табаг болоно. Монгол хэлэтэ арадууд хадаа Түб Азиин үргэн ехэ тала дайдаар адуу малаа үдхэжэ, нүүдэл байдалаа сахиһаар энэ мүнөө саг хүрэтэр эрьен ерэһэн түүхэтэй. Буряад арад гээшэ «Мал хараха — ама тоһодохо» гэдэг. Үнэхөөрөөшье, адуу мал үдхэһэн хүнэй гэртэ һү, тараг, өөхэ тоһон, мяха шүлэн элбэг дэлбэг байдаг гээшэ. Эгээл энээн тухай энэ оньһон үгэ соо хэлэгдээ бэшэ аал даа.
Хүйтэн уларилтай манай нютагта хүсэ шадал орохын тула мяха хүлхөөгүйдэ яашье аргагүй. Үбһэ ногоогоор үл хоолоо залгадаг халуун ороной хатуушуул бэшэ, харин хагсуу хүйтэн жабартай, харалган боролгон үдэрнүүдтэй, юһэн һарын туршада юрэл хүйтэн байдаг уларилтай Түб Азиин тэгэн дундахи малша буряадууд гээшэбди. Тон тиимэ дээрэһээ тодорхойлон хэлэхэ болобол, тэбшэтэй мяха эдингүйгөөр тэнсэхэ шадалнай үгы хаш даа. Эгээл иимэ ушарһаа эгээлэй буряад хүн гээшэ мяхандаа гамтайгаар хандадаг байжа болоо. Үүсэлһэн, гаргаһан малайнгаа гэдэһэ доторынь голонгүй, гахай, нохойдо хаянгүй, тэрэнээ зада аршаад, арилгаад, зулмаагаад, зайлаад, элдэб түхэлэй эдеэ хоол эблүүлэн, зүблүүлэн зохёодог байгаа. Хототой шуһан, нарин гэдэһэнэй шуһан, эреэлжэ, ормог, хошхоног гэхэ мэтэнүүд дээрэ хэлэһыемни гэршэлнэ.
Малай гэдэһэ дотор эдихэдэ, хүнэй өөрынь гэдэһэ дотор һайжардаг юм гэжэ урданай зон хэлсэдэг бэлэй. Урданай хүнэй хэлэһэн үгэ дан холуур буудаагүй байха гэжэ этигэнэб, хото, гэдэһэнэй үнгэртэ туһатайшье байжа болоо гэжэ тухайлнаб.
Малша буряадай мяхандаа гамтайгаар хандадаг үшөө нэгэ ушар гэхэдэ, тэдэ үүсынгээ мяхые сарбаа һүхэ баряад сабшажа ородоггүй, харин үе мүсыень оножо, хутагын үзүүрхэнээр һэндэжэ таһалдаг байгаа.
Монгол хэлэтэ арадууд гээшэ өөрынгөө түүхэдэ ехэ-ехэ нүүдэлнүүдыешье хээ, дайда дэлхэйе дорьбуулһан дайн дажарнуудташье хабаадаа. Тиихэдээ тэдэнэртэ удаан сагай туршада гутахагүй шанар һайтай эдеэ хоол хэрэгтэй болодог байгаа. Тиимэ хоолой тоодо сагаан эдеэнһээ айрһан, хурһан, үрмэн, брынзэ гэхэ мэтэ ороно. Тиигэжэ манай элинсэг хулинсагууд дэлхэй дээрэ эгээл түрүүлэн хатаһан һү, хатаһан мяха хэрэглэжэ эхилһэн түүхэтэй юм.
Мүнөө сагай үхибүүдтэ хандаха ушарни гэхэдэ, архи уухын орондо аарса уужа, чипсэ эдихын орондо борсо эдижэ ябыт даа гэжэ хэлэхэеэ һананаб даа. Тиигэбэл бэетнай элүүр энхэ ябаха бшуу.