Имагтал мал ажалтай агын буряадуудай эдеэ хоолойнь зүйл мяхан, сагаан эдеэн байһан юм.
МЯХАН. Ноябриин һүүлээр, декабрь соо айл бүхэндэ үүсэ хэлгэн болодог һэн. Тон үгытэй хүн нэгэ бодо, арбаад гаран бодотой болоод ерэхэлээрээ хоёр бодо, хорёод бодотой айлнууд гурбан бодо аладаг байгаа. Энэ мяханиинь, тухайлхада, май һара шахатар хүрэдэг һэн. Шадалтай баян зон мяхаяа бүхэлеэр шанажа эдидэг, дунда ба доодо шадалтан ехэнхидээ мяхаяа жэжэхэнээр хэршээд, шүлэ гаргадаг байгаа. Зүгөөр бүлынгөө түрүү эрэшүүлдэ шүлэнһөө гадна бүхэли мяха шаналсажа үгэдэг һэн. Шүлэндөө холихо юумэниинь гэхэдэ, гансал орооһон байгаа. Ехэ тогоон соо орооһоёо хээд, яһатай мяха үйжэ, орооһонойнгоо үлтиртэр бусалгахадань, ехэ үдхэн шүлэн болодог юм. Тэрэнээ уужа садаад, үлэһэн орооһоёо үглөөдэрэйнгөө шүлэндэ хэхэеэ хадагалдаг һэн.
Мяхаяа яһалал болгожо эдидэг һэн. Зүгөөр шалзартар бусалгадаггүй байгаа. Буряадууд түүхэй мяха эдидэг юм гэдэг үгэ тон худал. Хаа-яа даа, ехэ яарал болоо һаань, бага зэргэ шүүдэнгыгээр эдихэ ушар болодог һааб даа.
Үүсэ хээд байхадаа, малайнгаа зүрхэн, эльгэн, бөөрэ, хошхоног дүрбэнһөө бэшэ гэдэһэ доторынь һайнаар угаагаад, гүзээн соонь хэжэ хүргэдэг һэн. Тэрэнь хирмаса гэжэ нэрэтэй юм. Энээнээ оруулжа, тэбшэ соо һүхөөр хэршээд, мяхантай холижо шүлэндөө үйдэг юм. Хирмасын шүлэн хүндэтэй эдеэндэ тоологдодоггүй тула айлшадта иимэ эдеэ хэдэггүй байгаа.
Үүсэлһэн малайнгаа уураг тархиие гаргаад, зөөлэн мяхантай холижо жэжэхэнээр, татаад, тэрээндээ мангир, дабһа хээд, нарин гэдэһэн соонь хэжэ уяад, 20-30-40 сантиметр утатайгаар тус тустань хүргэжэрхёод, хэрэгтэй сагтаа нэгэ нэгээр оруулжа шанадаг юм. Энээниие тархи гэжэ нэрлэдэг. Энэ ехэл амтатай эдеэ хоол юм. Мүн эльгэн өөхэн хоёрые татаад, баһа иимээр гэдэһэн соо хэхэдэнь, дутуугүй амтатай эдеэн болодог. Хониной һархинсагые һайса угаагаад, забһартань жэжэхэнээр татаһан мяха хэжэ, амһарынь бүтүүлэн, модоор шэбхэдээд шанагша һэн.
Бүтүү юумэн соо хэжэ бэлдэһэн эдэ юумэнүүд ехэл амтатай эдеэн болодогшье һаа, ехэ хүндэтэ айлшадай хүндэдэ балай оролсодоггүй бэлэй. Зунай сагта хони гаргаад байхадаа, эльгыень сог дээрэ табижа болгон татаад, һэмжэ соонь орёожо шородо хадхаад, тэрэнээ гал дээрэ барижа шарадаг һэн. Тэрэнь һугабша гэжэ нэрэтэй. Заримдаа, илангаяа үбһэнэй үедэ түргэн мяха эдихын тула шородо хадхаад, сог дээрэ барижа, сонгоожо шарадаг бэлэй.
Тала газарай хүнүүд тарбага боожо, амтатай эдеэ хэдэг бэлэй. Тарбаганай тархииень таһа отолжо хаяад, арһыень үбшэнгүйгөөр, гэдэһынь ерэнгүй, бүхы доторынь гаргаад, хүзүүнэйнь нүхөөр һуулижа, яһыень ходо татажа абаад, досоонь мангир, дабһа хэдэг һэн. Тиигээд шулуу халаажа халаажа, досоонь хээд, тарбаганайнгаа хүзүүе таһа уяад, тэрэнээ газар дээгүүр мухарюулдаг, шулууень һэлгэдэг һэн. Тиигэһээр байтарынь тарбаганай үһэн халсаржа унадаг, эндэ тэндэнь үлэһэн үһыень хуйхалдаг бэлэй. Тиигэһэн хойноо бэлдээд байһан нүхэн соо халуун бурма хээд, бурма дээрээ тарбагаяа табяад, дээрэһээнь баһа бурмаар булаад, үшөө дээрэһээнь шоройгоор хушадаг юм. Удаань 2-3 час тухай байлгаад, абажа эдихэдэ, ехэл амтатай хоол болодог һэн. Досоонь уһа хээгүйшье һаа шүлэн бии болошоһон байгша бэлэй. Тарбаганай гэдэһэ доторые хэршээд, досоонь хэлсэдэг байгаа. Тэрэнь дамбар гэжэ нэрэтэй юм.
Тарбага хабшаха гээшэ иимэ юм. Гэдэһынь хаха ерээд, үбсүүень хадаад дэлгээхэ, үһыень хуйхалха, тиигээд нүхэн соо дээрэ дороһоонь халуун шулуунай хоорондо хабшажа булаад орхиходонь болошодог юм.
Үбэл үүсэ хэхэдээ, алаһан малайнгаа хабһан, һээр, хошхоног болон амтатай мяханайнь зүйлнүүдые багахан торхо, айрагай һаба мэтын амһарта соо нягтаар дараад, амбаар соо гү, али һүүдэр газарта саһан соо хадагалдаг байгаа. Иигэжэ хадагалһан мяхан нари гэжэ нэрэтэй юм. Тээ хабар тэрэнээ задалжа эдидэг һэн.
— Хадамда ошоһон басагатай зон үүсэлһэн бодо малайнгаа уусые мяхатайгаар абажа хадагалдаг заншалтай байгаа юм. Тэрэнээ хадамда гараһан басагандаа хэшэг гэжэ үгэдэг байһан юм.
Зарим хүнүүд хони үүсэлхэдээ, арһынь үбшөөд, толгойень һалгаад, мяхынь эбдэнгүйгөөр, хамаг доторынь арилгаад, шуһынь шудхаад, мяханайнь досоо хэжэ, мяхынь бүхэд гээд хүргэжэрхидэг һэн. Тэрэнээ хабар гэдхээжэ задалхадань, һая хони гаргаһан шэнги байха юм.
Зөөдэлөөр ябадаг хүнүүд амбааргүй дээрэһээ үүсынгээ мяхые үхэрэй арһан соо (үүсэлһэн үхэрэй) орёожо хүргэжэрхёод, гэрэйнгээ һүүдэртэ саһаар булажархидаг байгаа. Ондоо газарта зөөхэдөө, тэрээнээ шэрээд ябадаг бэлэй.
Дулаан болоходо, мяханиинь гутадаг һааб даа. Хагшажа үнэр орошоһон мяхаяа угааншьегүйгөөр шанаад эдидэг байгаа. Хагшаһан мяхаяа зарим зон бүри һонирхожо, амтархажа эдигшэ һэн.
Мяханайнгаа гутахагүйн тула зарим хүнүүд декабрь, январь соо тэрэнээ 30-40 сантиметр тухай гонзогороор жүһөөд, амбаар соогоо үлгэжэрхихэдэнь, тэрэнь һэбхэгэр, зөөлэншэгөөр хатадаг һэн. Тиимэ борсые үни удаан саг соо хадагалдаг юм. Дулаанай сагта мал алаа һаа, мяхаяа бүри нарииханаар жүһөөд хатаадаг. Тэрэнь шэлдэн хатуугаар хатадаг һэн. Иигэжэ хатаахын урда мяхаяа дабһатай халуун уһан соо хээд гү, али талха түрхеэд үлгэдэг байгаа юм.
САГААН ЭДЕЭН. Урдандаа Агын буряадууд таряан ажал хэдэггүй байгаа гэжэ дээрэ хэлэгдээ һэн. Теэд талханай зүйл оройдоошье эдидэггүй бэшэ, эдидэг байгаа. Тэдэнэр бусалгаха орооһоёо, аарсандаа һамарха талхаяа ород дэрээбэн ошожо, тоһо өөхэ, ямаанай хөөбэр, хониной болон тэмээнэй нооһоор болон арһаар хэһэн аргамжа, һүр мэтэ юумээрээ андалдажа асардаг һэн. Гэбэшье тэрэ сагта тэдэнэр талханай зүйл тоншье багаар хэрэглэдэг байгаа ха юм даа. Ехэнхи хоолынь мяхан сагаан эдеэн хоёр байгаа юм.
Һүнһөө гараһан хамаг бүхы эдеэ хоолоо сагаан эдеэн гэдэг байгаа. Хабар үүсынгээ дууһахада, сагаан эдеэгээрээ байдаг һэн. Үнеэдынь апрель, май һара соо түрэжэ, ногооной хүсэд гаратар һү ородоггүй аад, богонихон саг соо зон эдеэ хоолоор ядалдаад абадаг һэн. Майн һүүлээр: «Баха дуугарба, үнеэн ногоондо садаха болоо» — гэжэ һамгад хөөрэлдэгшэ бэлэй. Һү орохолоорнь, зон ядамаргүй болодог һэн.
Һүөөрөө хоймог, уураг, тараг, айраг, аарсан, сагаан, айрһан, хурһан, зөөхэй, үрмэн гэхэ мэтэ эдеэнэй зүйлнүүдые хэдэг байгаа.
ХОЙМОГ. Табаг соо хоёр-нэгэн халбага сагаа хээд, дээрэһээнь халуун һү хэжэ худхахадань, сагааниинь ээдэжэ гашуугүй монсогор хоймог, һүниинь шара шүүһэн болодог. Ехэнхидээ хоймогынь эдигшэ һэн. Зүгөөр шара шүүһыньшье заримдаа уудаг байгаа. Хоймогой шүүһэ уухадаа, шадал ородог, таргалдаг юм гэлсэгшэ бэлэй.
УУРАГ. Һая түрэһэн үнеэнэй шэнэ һүн уураг гэжэ нэрэтэй. Энээниие тогоон соо хээд, удаан бусалгажа, ээзгэй хэдэг байгаа. Ээзгэйе хилээмэнэй орондо эдидэг һэн.
ТАРАГ. Һүеэ халаажа, досоонь сагаа хээд, хүнэг мэтэ амһарта соо эюулэжэ, хубсаһа хунараар орёогоод орхиходонь, тэрэнь хэдэн час болоод ээдэхэдээ, тараг болодог бэлэй. Тараг болоһон, түүхэй гэжэ илгаатай юм. Болоһон тараг хөөрүүлһэн (бусалгаһан) һүөөр, түүхэй тараг миин һүөөр бүригдэдэг һэн. Тарагайнгаа гашуун байгаа һаа, һүөөр зуураад эдидэг бэлэй. Заримдаа тарагта бусалгаһан орооһо гү, али шанаһан тибһэ хэжэ худхаад эдидэг байгаа. Май, июнь һара соо хониёо һаагаад, һүөөрнь тараг бүридэг һэн. Хонин тараг эгээ амтатай тарагта тоологдодог һэн.
АЙРАГ, ААРСАН. Амһартаа үлэ мэдэг уйтан болодог модон байлгуур соо һүеэ хэжэ, хонон үнжэн орхиходонь, ээдэшэдэг байгаа. Тэрэ ээдэмэгээ тусгаар, госхогор амһарта — һаба соо хэжэ суглуулдаг юм. Модоор хэһэн һабань дээшээ метр үндэртэй, оёорынь 40-өөд сантиметр, амһарынь 17-18 сантиметр диаметртэй амһарта юм. Тэрээн соохи ээдэһэн һүн дээрээ тараг болон һү нэмэдэг. Дунда шадалтайхан айлай һабань 3-4 хоног соо дүүрэдэг һэн. Һаба соогоо һү, тараг хэхэ бүреэ ойро зуура бүлэдэг байгаа. Иигэжэ һаба соо суглуулһан һүн, тарагынь ээдэжэ, айраг болодог юм. Айрагаа бүлэдэг тусгаар бүлүүр гэжэ юумэн байдаг һэн. Бүлүүр гээшэ һабаһаа үндэрхэн нариихан модон барюултай, доодо үзүүртэнь һуулгаһан, диаметрынь хорёод сантиметр аад, олон нүхэтэй модон юм. Айрагайнгаа һабадаа дүүрэхэдэ, һайсахан бүлэд гээд, тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ халаагаад, һөөргэнь һабадаа эюулээд, хахад үдэр шахуу, хоорондонь забһарлалгатайгаар бүлэдэг юм. Бүлэхэдэнь айрагынь изармаггүй боложо, дээрэнь тоһониинь илгардаг. Нэгэ бүлэхэдэнь, 2-3 килограмм тоһон гарадаг һэн.
Бүлэлгэеэ дүүргэхэлээрээ һабаяа хубсаһан, һэеы, арһан мэтэ юумээр орёогоод орхидог юм. Үглөөдэрынь тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ, дээрэһээнь тогоонойнгоо амһарта тон адли хэмжүүртэй бэрхээг (модон һаба) уруунь харуулжа хабхаглаад, тогоон бэрхээг хоёройнгоо ниилэһэн забһарые тойруулан, үхэрэй нойтон шабааһаар шабадаг байгаа. Бэрхээгэй дээдэ талада нэгэ бишыхан нүхэн байдаг. Тэрэ нүхэнтэй оносолдуулан, соргын нэгэ үзүүрые табидаг юм. Сорго гээшэ метр тухай утатай, дундаа годигор, досоогуураа ото гараһан нүхэтэй хүнды модон юм. Соргын нүгөө үзүүрые шэрэм танхын хабхагай нүхэндэ онуулан табяад, тойруулжа шабааһаар шабадаг. Танхань һиибэртэй хүйтэн уһан соо байдаг юм. Һиибэр гээшэ набтархан, табхагар аад, уужам модон амһарта.
— Һиибэргүй һаа, ехэ тогоон соо уһа хээд, танхаяа һуулгадаг. Тиигээд тогоотой айрагаа бусалгадаг юм. Айрагай бусалхада, ууралынь соргоороо дамжаад, хүйтэн уһан соо һууһан танха руу ороходоо, архи боложо гарадаг. Тогоон соохи айрагынь үдхэржэ, сагаан болодог бэлэй. Сагаагаа торхонууд соо хээд, газаагаа орхиходонь, шүүһэниинь торхын оёорой забһараар, хабһандань зорюута гаргаһан бишыхан нүхэнүүдээр һайлажа, сагааниинь үдхэрөөд, аарсан болодог юм.
Аарсаяа уһанда хэжэ, талха һамаран шанаад уудаг һэн. Хоолтой, бэедэ ехэ һайн эдеэн бэлэй. Үбэлэй хүйтэндэ хээрэ мал адуулхаяа ошоходоо, мүн газаагуур ажал хэжэ даарашоод гэртээ ороходоо, хүнүүд холисогүйгөөр халуун аарсаяа уудаг һэн.
АЙРҺАН. Һүн соогоо сагаа хэжэ бусалгаад, шара шүүһыень нохойдоо хэжэ үгэдэг, үдхэниинь (ээзгэйень) хабтагай дээрэ хэжэ хатаадаг бэлэй. Тэрэнь айрһан болоно. Энээниие хилээмэнэй орондо эдидэг һэн. Айл бүхэн үбэлдөө эдихэеэ айрһаяа суглуулдаг байгаа. Зарим һамгад сагаагаа адхан бажуужа, хурганайнгаа забһараар годигонуулан гаргадаг һэн. Тиигэжэ хатааһан айрһан гашуун байдаг бэлэй.
ХУРҺАН. Ээзгэйгээ абажа, аягын амһарай зэргэ гү, али тэрээнһээ багашагшье, ехэшэгшье түхэреэн хэбтэ сохёод, хабтагай дээрэ хатаадаг байгаа. Тэрэнь хурһан гэжэ нэрэтэй юм. Хоймогооршье хурһа баридаг һэн. Хурһаар эдеэ хэдэггүй, харин бэлэг болгожо, конфетын орондо хүндэ үгэдэг бэлэй.
ЗӨӨХЭЙ. Байлгуур соо хэжэ ээдүүлһэн һүнэй дээрэ зузаан зөөхэй тогтодог юм. Тэрэниие абажа, айрагайнгаа тоһонтой холин иилүүлдэг һэн. Зөөхэй шэгээрнь балай эдидэггүй, зүгөөр аян замда, хүдөө хүдэлмэридэ, үбһэндэ ябагшад сайгаа һүлэхын тула хэрэглэдэг байгаа. Зөөхэйгөө тогоон соо хээд, бага зэргэ талха һамаржа бусалгахадань, ехэ үег, амтатай хоол болодог һэн.
ҮРМЭН. Һүеэ хөөрүүлээд, гал дээрээ хүдэлгэнгүй орхиходо, хөөһэниинь үрмэн болон загсадаг байгаа. Тэрэнэй зузаараад байхада, хутагын үзүүрээр зуража, тогоонһоонь һалгаадаг юм. Тиигээд тэг дундуурнь (диаметрээрнь) нариихан мүшэр гулдируулан үргэжэ абаад, гэрэйнгээ ханада үлгэжэрхидэг, үгышье һаа хабтагай дээрэ дэлгэжэ хатаадаг байгаа юм. Иигэжэ хатааһан үрмэн нилээд удаан саг соо гутангүй байдаг һэн. Намар тээшэ үнеэнэй һүн эдеэшэжэ, тоһо ехэтэй болодог, үрмэниинь хурга зузаанаар хүшэдэг, хэмгүй амтатай болодог һэн. Үрмэеэ заал һаа хатааха бэшэ, шанагаар, халбагаар хумижа абадагшье байгаа.
Бараг шадалтай зон тоһоёо шарлуулжа хайлуулаад, үхэрэй, хониной сууха, мухар гэдэһэн соо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ, зариманиинь наймаалхаяа хадагалагша һэн.
Сагаан эдеэн болбол хүнэй бэедэ айхабтар туһатай, тон шухала хоол байгаа юм.
УРГАМАЛ ЭДЕЭН. Агын буряадууд огородой эдеэ оройдоошье эдидэггүй һэн. Хожомой үедэ, 1910 гаран оноор, хартаабха худалдажа абажа, намарай сагта мяхантаяа холижо эдидэг болоо һэн. Зүгөөр хүдөөгэй зэрлиг ургамалнуудые үни сагһаа хойшо хэрэглэдэг байгаа. Теэд хүсэд эдеэ хоол болгожо эдидэг юумэнииньшье үсөөн һэн. Тибһэ малтаад, һүн соо шанажа эдидэг, айрһан, ээзгэй, заримдаа хилээмэнтэй холижо һүндэ бусалгаад, сагаан эдеэн болгожо, табаг дээрэ табидаг һэн. Энэ эдеэ хоолоо үрмэн гэжэ нэрлэдэг юм. Үрмэ ехээр хээ һаа, сагаалган болотор хадагалдаг байгаа. Түрэ хэхэ зон зорюута үрмэ болгодог һэн.
Мангир татажа хатаагаад, шүлэндэ хэдэг һааб даа. Бүри урда сагта мангирай тархиие талхан болотор нюдөөд, талханай орондо аарсандаа һамаржа үдхэрүүлдэг һэн. Эдээнһээ гадна һүдэн, гэшэгэнээн, намарһан, гүбһэн, шэхэр гэхэ мэтэ үбһэнүүдэй үндэһэ малтажа үхибүүд, залуушуул эдидэг һэн. Зунай сагта тарнаан, гэшүүнэ, дааган шэхэн, хурьган шэхэн гэжэ гашуун аад, шүүһэ ехэтэй үбһэнүүдые түүжэ хүүгэд эдидэг байгаа.
Жэмэсүүд гэхэдэ, үлир, мойһон, гүлжөөргэнэ, алирһан, нэрһэн, долоогоно түүдэг һэн. Үлир, мойһон, долоогоно гурбые шанажа, үрмэндэ хэлсэдэг, нюдөөд, хурһа хэдэг байгаа. Алирһа, нэрһэ миин лэ эдидэг, заримдаа зөөхэйдэ, һүндэ зуураад эдигшэ бэлэй. Ганса нэгэн хүн ехээр түүгээд наймаалагша һэн.
Сайн хомор байхада, нохойн хоншоор, үлирэй набшаһа шанажа, сайн орондо уугша бэлэй.
МЯХАН. Ноябриин һүүлээр, декабрь соо айл бүхэндэ үүсэ хэлгэн болодог һэн. Тон үгытэй хүн нэгэ бодо, арбаад гаран бодотой болоод ерэхэлээрээ хоёр бодо, хорёод бодотой айлнууд гурбан бодо аладаг байгаа. Энэ мяханиинь, тухайлхада, май һара шахатар хүрэдэг һэн. Шадалтай баян зон мяхаяа бүхэлеэр шанажа эдидэг, дунда ба доодо шадалтан ехэнхидээ мяхаяа жэжэхэнээр хэршээд, шүлэ гаргадаг байгаа. Зүгөөр бүлынгөө түрүү эрэшүүлдэ шүлэнһөө гадна бүхэли мяха шаналсажа үгэдэг һэн. Шүлэндөө холихо юумэниинь гэхэдэ, гансал орооһон байгаа. Ехэ тогоон соо орооһоёо хээд, яһатай мяха үйжэ, орооһонойнгоо үлтиртэр бусалгахадань, ехэ үдхэн шүлэн болодог юм. Тэрэнээ уужа садаад, үлэһэн орооһоёо үглөөдэрэйнгөө шүлэндэ хэхэеэ хадагалдаг һэн.
Мяхаяа яһалал болгожо эдидэг һэн. Зүгөөр шалзартар бусалгадаггүй байгаа. Буряадууд түүхэй мяха эдидэг юм гэдэг үгэ тон худал. Хаа-яа даа, ехэ яарал болоо һаань, бага зэргэ шүүдэнгыгээр эдихэ ушар болодог һааб даа.
Үүсэ хээд байхадаа, малайнгаа зүрхэн, эльгэн, бөөрэ, хошхоног дүрбэнһөө бэшэ гэдэһэ доторынь һайнаар угаагаад, гүзээн соонь хэжэ хүргэдэг һэн. Тэрэнь хирмаса гэжэ нэрэтэй юм. Энээнээ оруулжа, тэбшэ соо һүхөөр хэршээд, мяхантай холижо шүлэндөө үйдэг юм. Хирмасын шүлэн хүндэтэй эдеэндэ тоологдодоггүй тула айлшадта иимэ эдеэ хэдэггүй байгаа.
Үүсэлһэн малайнгаа уураг тархиие гаргаад, зөөлэн мяхантай холижо жэжэхэнээр, татаад, тэрээндээ мангир, дабһа хээд, нарин гэдэһэн соонь хэжэ уяад, 20-30-40 сантиметр утатайгаар тус тустань хүргэжэрхёод, хэрэгтэй сагтаа нэгэ нэгээр оруулжа шанадаг юм. Энээниие тархи гэжэ нэрлэдэг. Энэ ехэл амтатай эдеэ хоол юм. Мүн эльгэн өөхэн хоёрые татаад, баһа иимээр гэдэһэн соо хэхэдэнь, дутуугүй амтатай эдеэн болодог. Хониной һархинсагые һайса угаагаад, забһартань жэжэхэнээр татаһан мяха хэжэ, амһарынь бүтүүлэн, модоор шэбхэдээд шанагша һэн.
Бүтүү юумэн соо хэжэ бэлдэһэн эдэ юумэнүүд ехэл амтатай эдеэн болодогшье һаа, ехэ хүндэтэ айлшадай хүндэдэ балай оролсодоггүй бэлэй. Зунай сагта хони гаргаад байхадаа, эльгыень сог дээрэ табижа болгон татаад, һэмжэ соонь орёожо шородо хадхаад, тэрэнээ гал дээрэ барижа шарадаг һэн. Тэрэнь һугабша гэжэ нэрэтэй. Заримдаа, илангаяа үбһэнэй үедэ түргэн мяха эдихын тула шородо хадхаад, сог дээрэ барижа, сонгоожо шарадаг бэлэй.
Тала газарай хүнүүд тарбага боожо, амтатай эдеэ хэдэг бэлэй. Тарбаганай тархииень таһа отолжо хаяад, арһыень үбшэнгүйгөөр, гэдэһынь ерэнгүй, бүхы доторынь гаргаад, хүзүүнэйнь нүхөөр һуулижа, яһыень ходо татажа абаад, досоонь мангир, дабһа хэдэг һэн. Тиигээд шулуу халаажа халаажа, досоонь хээд, тарбаганайнгаа хүзүүе таһа уяад, тэрэнээ газар дээгүүр мухарюулдаг, шулууень һэлгэдэг һэн. Тиигэһээр байтарынь тарбаганай үһэн халсаржа унадаг, эндэ тэндэнь үлэһэн үһыень хуйхалдаг бэлэй. Тиигэһэн хойноо бэлдээд байһан нүхэн соо халуун бурма хээд, бурма дээрээ тарбагаяа табяад, дээрэһээнь баһа бурмаар булаад, үшөө дээрэһээнь шоройгоор хушадаг юм. Удаань 2-3 час тухай байлгаад, абажа эдихэдэ, ехэл амтатай хоол болодог һэн. Досоонь уһа хээгүйшье һаа шүлэн бии болошоһон байгша бэлэй. Тарбаганай гэдэһэ доторые хэршээд, досоонь хэлсэдэг байгаа. Тэрэнь дамбар гэжэ нэрэтэй юм.
Тарбага хабшаха гээшэ иимэ юм. Гэдэһынь хаха ерээд, үбсүүень хадаад дэлгээхэ, үһыень хуйхалха, тиигээд нүхэн соо дээрэ дороһоонь халуун шулуунай хоорондо хабшажа булаад орхиходонь болошодог юм.
Үбэл үүсэ хэхэдээ, алаһан малайнгаа хабһан, һээр, хошхоног болон амтатай мяханайнь зүйлнүүдые багахан торхо, айрагай һаба мэтын амһарта соо нягтаар дараад, амбаар соо гү, али һүүдэр газарта саһан соо хадагалдаг байгаа. Иигэжэ хадагалһан мяхан нари гэжэ нэрэтэй юм. Тээ хабар тэрэнээ задалжа эдидэг һэн.
— Хадамда ошоһон басагатай зон үүсэлһэн бодо малайнгаа уусые мяхатайгаар абажа хадагалдаг заншалтай байгаа юм. Тэрэнээ хадамда гараһан басагандаа хэшэг гэжэ үгэдэг байһан юм.
Зарим хүнүүд хони үүсэлхэдээ, арһынь үбшөөд, толгойень һалгаад, мяхынь эбдэнгүйгөөр, хамаг доторынь арилгаад, шуһынь шудхаад, мяханайнь досоо хэжэ, мяхынь бүхэд гээд хүргэжэрхидэг һэн. Тэрэнээ хабар гэдхээжэ задалхадань, һая хони гаргаһан шэнги байха юм.
Зөөдэлөөр ябадаг хүнүүд амбааргүй дээрэһээ үүсынгээ мяхые үхэрэй арһан соо (үүсэлһэн үхэрэй) орёожо хүргэжэрхёод, гэрэйнгээ һүүдэртэ саһаар булажархидаг байгаа. Ондоо газарта зөөхэдөө, тэрээнээ шэрээд ябадаг бэлэй.
Дулаан болоходо, мяханиинь гутадаг һааб даа. Хагшажа үнэр орошоһон мяхаяа угааншьегүйгөөр шанаад эдидэг байгаа. Хагшаһан мяхаяа зарим зон бүри һонирхожо, амтархажа эдигшэ һэн.
Мяханайнгаа гутахагүйн тула зарим хүнүүд декабрь, январь соо тэрэнээ 30-40 сантиметр тухай гонзогороор жүһөөд, амбаар соогоо үлгэжэрхихэдэнь, тэрэнь һэбхэгэр, зөөлэншэгөөр хатадаг һэн. Тиимэ борсые үни удаан саг соо хадагалдаг юм. Дулаанай сагта мал алаа һаа, мяхаяа бүри нарииханаар жүһөөд хатаадаг. Тэрэнь шэлдэн хатуугаар хатадаг һэн. Иигэжэ хатаахын урда мяхаяа дабһатай халуун уһан соо хээд гү, али талха түрхеэд үлгэдэг байгаа юм.
САГААН ЭДЕЭН. Урдандаа Агын буряадууд таряан ажал хэдэггүй байгаа гэжэ дээрэ хэлэгдээ һэн. Теэд талханай зүйл оройдоошье эдидэггүй бэшэ, эдидэг байгаа. Тэдэнэр бусалгаха орооһоёо, аарсандаа һамарха талхаяа ород дэрээбэн ошожо, тоһо өөхэ, ямаанай хөөбэр, хониной болон тэмээнэй нооһоор болон арһаар хэһэн аргамжа, һүр мэтэ юумээрээ андалдажа асардаг һэн. Гэбэшье тэрэ сагта тэдэнэр талханай зүйл тоншье багаар хэрэглэдэг байгаа ха юм даа. Ехэнхи хоолынь мяхан сагаан эдеэн хоёр байгаа юм.
Һүнһөө гараһан хамаг бүхы эдеэ хоолоо сагаан эдеэн гэдэг байгаа. Хабар үүсынгээ дууһахада, сагаан эдеэгээрээ байдаг һэн. Үнеэдынь апрель, май һара соо түрэжэ, ногооной хүсэд гаратар һү ородоггүй аад, богонихон саг соо зон эдеэ хоолоор ядалдаад абадаг һэн. Майн һүүлээр: «Баха дуугарба, үнеэн ногоондо садаха болоо» — гэжэ һамгад хөөрэлдэгшэ бэлэй. Һү орохолоорнь, зон ядамаргүй болодог һэн.
Һүөөрөө хоймог, уураг, тараг, айраг, аарсан, сагаан, айрһан, хурһан, зөөхэй, үрмэн гэхэ мэтэ эдеэнэй зүйлнүүдые хэдэг байгаа.
ХОЙМОГ. Табаг соо хоёр-нэгэн халбага сагаа хээд, дээрэһээнь халуун һү хэжэ худхахадань, сагааниинь ээдэжэ гашуугүй монсогор хоймог, һүниинь шара шүүһэн болодог. Ехэнхидээ хоймогынь эдигшэ һэн. Зүгөөр шара шүүһыньшье заримдаа уудаг байгаа. Хоймогой шүүһэ уухадаа, шадал ородог, таргалдаг юм гэлсэгшэ бэлэй.
УУРАГ. Һая түрэһэн үнеэнэй шэнэ һүн уураг гэжэ нэрэтэй. Энээниие тогоон соо хээд, удаан бусалгажа, ээзгэй хэдэг байгаа. Ээзгэйе хилээмэнэй орондо эдидэг һэн.
ТАРАГ. Һүеэ халаажа, досоонь сагаа хээд, хүнэг мэтэ амһарта соо эюулэжэ, хубсаһа хунараар орёогоод орхиходонь, тэрэнь хэдэн час болоод ээдэхэдээ, тараг болодог бэлэй. Тараг болоһон, түүхэй гэжэ илгаатай юм. Болоһон тараг хөөрүүлһэн (бусалгаһан) һүөөр, түүхэй тараг миин һүөөр бүригдэдэг һэн. Тарагайнгаа гашуун байгаа һаа, һүөөр зуураад эдидэг бэлэй. Заримдаа тарагта бусалгаһан орооһо гү, али шанаһан тибһэ хэжэ худхаад эдидэг байгаа. Май, июнь һара соо хониёо һаагаад, һүөөрнь тараг бүридэг һэн. Хонин тараг эгээ амтатай тарагта тоологдодог һэн.
АЙРАГ, ААРСАН. Амһартаа үлэ мэдэг уйтан болодог модон байлгуур соо һүеэ хэжэ, хонон үнжэн орхиходонь, ээдэшэдэг байгаа. Тэрэ ээдэмэгээ тусгаар, госхогор амһарта — һаба соо хэжэ суглуулдаг юм. Модоор хэһэн һабань дээшээ метр үндэртэй, оёорынь 40-өөд сантиметр, амһарынь 17-18 сантиметр диаметртэй амһарта юм. Тэрээн соохи ээдэһэн һүн дээрээ тараг болон һү нэмэдэг. Дунда шадалтайхан айлай һабань 3-4 хоног соо дүүрэдэг һэн. Һаба соогоо һү, тараг хэхэ бүреэ ойро зуура бүлэдэг байгаа. Иигэжэ һаба соо суглуулһан һүн, тарагынь ээдэжэ, айраг болодог юм. Айрагаа бүлэдэг тусгаар бүлүүр гэжэ юумэн байдаг һэн. Бүлүүр гээшэ һабаһаа үндэрхэн нариихан модон барюултай, доодо үзүүртэнь һуулгаһан, диаметрынь хорёод сантиметр аад, олон нүхэтэй модон юм. Айрагайнгаа һабадаа дүүрэхэдэ, һайсахан бүлэд гээд, тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ халаагаад, һөөргэнь һабадаа эюулээд, хахад үдэр шахуу, хоорондонь забһарлалгатайгаар бүлэдэг юм. Бүлэхэдэнь айрагынь изармаггүй боложо, дээрэнь тоһониинь илгардаг. Нэгэ бүлэхэдэнь, 2-3 килограмм тоһон гарадаг һэн.
Бүлэлгэеэ дүүргэхэлээрээ һабаяа хубсаһан, һэеы, арһан мэтэ юумээр орёогоод орхидог юм. Үглөөдэрынь тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ, дээрэһээнь тогоонойнгоо амһарта тон адли хэмжүүртэй бэрхээг (модон һаба) уруунь харуулжа хабхаглаад, тогоон бэрхээг хоёройнгоо ниилэһэн забһарые тойруулан, үхэрэй нойтон шабааһаар шабадаг байгаа. Бэрхээгэй дээдэ талада нэгэ бишыхан нүхэн байдаг. Тэрэ нүхэнтэй оносолдуулан, соргын нэгэ үзүүрые табидаг юм. Сорго гээшэ метр тухай утатай, дундаа годигор, досоогуураа ото гараһан нүхэтэй хүнды модон юм. Соргын нүгөө үзүүрые шэрэм танхын хабхагай нүхэндэ онуулан табяад, тойруулжа шабааһаар шабадаг. Танхань һиибэртэй хүйтэн уһан соо байдаг юм. Һиибэр гээшэ набтархан, табхагар аад, уужам модон амһарта.
— Һиибэргүй һаа, ехэ тогоон соо уһа хээд, танхаяа һуулгадаг. Тиигээд тогоотой айрагаа бусалгадаг юм. Айрагай бусалхада, ууралынь соргоороо дамжаад, хүйтэн уһан соо һууһан танха руу ороходоо, архи боложо гарадаг. Тогоон соохи айрагынь үдхэржэ, сагаан болодог бэлэй. Сагаагаа торхонууд соо хээд, газаагаа орхиходонь, шүүһэниинь торхын оёорой забһараар, хабһандань зорюута гаргаһан бишыхан нүхэнүүдээр һайлажа, сагааниинь үдхэрөөд, аарсан болодог юм.
Аарсаяа уһанда хэжэ, талха һамаран шанаад уудаг һэн. Хоолтой, бэедэ ехэ һайн эдеэн бэлэй. Үбэлэй хүйтэндэ хээрэ мал адуулхаяа ошоходоо, мүн газаагуур ажал хэжэ даарашоод гэртээ ороходоо, хүнүүд холисогүйгөөр халуун аарсаяа уудаг һэн.
АЙРҺАН. Һүн соогоо сагаа хэжэ бусалгаад, шара шүүһыень нохойдоо хэжэ үгэдэг, үдхэниинь (ээзгэйень) хабтагай дээрэ хэжэ хатаадаг бэлэй. Тэрэнь айрһан болоно. Энээниие хилээмэнэй орондо эдидэг һэн. Айл бүхэн үбэлдөө эдихэеэ айрһаяа суглуулдаг байгаа. Зарим һамгад сагаагаа адхан бажуужа, хурганайнгаа забһараар годигонуулан гаргадаг һэн. Тиигэжэ хатааһан айрһан гашуун байдаг бэлэй.
ХУРҺАН. Ээзгэйгээ абажа, аягын амһарай зэргэ гү, али тэрээнһээ багашагшье, ехэшэгшье түхэреэн хэбтэ сохёод, хабтагай дээрэ хатаадаг байгаа. Тэрэнь хурһан гэжэ нэрэтэй юм. Хоймогооршье хурһа баридаг һэн. Хурһаар эдеэ хэдэггүй, харин бэлэг болгожо, конфетын орондо хүндэ үгэдэг бэлэй.
ЗӨӨХЭЙ. Байлгуур соо хэжэ ээдүүлһэн һүнэй дээрэ зузаан зөөхэй тогтодог юм. Тэрэниие абажа, айрагайнгаа тоһонтой холин иилүүлдэг һэн. Зөөхэй шэгээрнь балай эдидэггүй, зүгөөр аян замда, хүдөө хүдэлмэридэ, үбһэндэ ябагшад сайгаа һүлэхын тула хэрэглэдэг байгаа. Зөөхэйгөө тогоон соо хээд, бага зэргэ талха һамаржа бусалгахадань, ехэ үег, амтатай хоол болодог һэн.
ҮРМЭН. Һүеэ хөөрүүлээд, гал дээрээ хүдэлгэнгүй орхиходо, хөөһэниинь үрмэн болон загсадаг байгаа. Тэрэнэй зузаараад байхада, хутагын үзүүрээр зуража, тогоонһоонь һалгаадаг юм. Тиигээд тэг дундуурнь (диаметрээрнь) нариихан мүшэр гулдируулан үргэжэ абаад, гэрэйнгээ ханада үлгэжэрхидэг, үгышье һаа хабтагай дээрэ дэлгэжэ хатаадаг байгаа юм. Иигэжэ хатааһан үрмэн нилээд удаан саг соо гутангүй байдаг һэн. Намар тээшэ үнеэнэй һүн эдеэшэжэ, тоһо ехэтэй болодог, үрмэниинь хурга зузаанаар хүшэдэг, хэмгүй амтатай болодог һэн. Үрмэеэ заал һаа хатааха бэшэ, шанагаар, халбагаар хумижа абадагшье байгаа.
Бараг шадалтай зон тоһоёо шарлуулжа хайлуулаад, үхэрэй, хониной сууха, мухар гэдэһэн соо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ, зариманиинь наймаалхаяа хадагалагша һэн.
Сагаан эдеэн болбол хүнэй бэедэ айхабтар туһатай, тон шухала хоол байгаа юм.
УРГАМАЛ ЭДЕЭН. Агын буряадууд огородой эдеэ оройдоошье эдидэггүй һэн. Хожомой үедэ, 1910 гаран оноор, хартаабха худалдажа абажа, намарай сагта мяхантаяа холижо эдидэг болоо һэн. Зүгөөр хүдөөгэй зэрлиг ургамалнуудые үни сагһаа хойшо хэрэглэдэг байгаа. Теэд хүсэд эдеэ хоол болгожо эдидэг юумэнииньшье үсөөн һэн. Тибһэ малтаад, һүн соо шанажа эдидэг, айрһан, ээзгэй, заримдаа хилээмэнтэй холижо һүндэ бусалгаад, сагаан эдеэн болгожо, табаг дээрэ табидаг һэн. Энэ эдеэ хоолоо үрмэн гэжэ нэрлэдэг юм. Үрмэ ехээр хээ һаа, сагаалган болотор хадагалдаг байгаа. Түрэ хэхэ зон зорюута үрмэ болгодог һэн.
Мангир татажа хатаагаад, шүлэндэ хэдэг һааб даа. Бүри урда сагта мангирай тархиие талхан болотор нюдөөд, талханай орондо аарсандаа һамаржа үдхэрүүлдэг һэн. Эдээнһээ гадна һүдэн, гэшэгэнээн, намарһан, гүбһэн, шэхэр гэхэ мэтэ үбһэнүүдэй үндэһэ малтажа үхибүүд, залуушуул эдидэг һэн. Зунай сагта тарнаан, гэшүүнэ, дааган шэхэн, хурьган шэхэн гэжэ гашуун аад, шүүһэ ехэтэй үбһэнүүдые түүжэ хүүгэд эдидэг байгаа.
Жэмэсүүд гэхэдэ, үлир, мойһон, гүлжөөргэнэ, алирһан, нэрһэн, долоогоно түүдэг һэн. Үлир, мойһон, долоогоно гурбые шанажа, үрмэндэ хэлсэдэг, нюдөөд, хурһа хэдэг байгаа. Алирһа, нэрһэ миин лэ эдидэг, заримдаа зөөхэйдэ, һүндэ зуураад эдигшэ бэлэй. Ганса нэгэн хүн ехээр түүгээд наймаалагша һэн.
Сайн хомор байхада, нохойн хоншоор, үлирэй набшаһа шанажа, сайн орондо уугша бэлэй.