«Абай Гэсэр хүбүүн» үльгэртэ хэлэгдэһэн адуунай үнгэ жүһэ

Тиин ямаршье эрдэмтэдһээ дутуугүй, алишье тээһээнь удхалһан үргэн гүнзэгы мэдэсэтэй болоо. Иигэжэ адууһа малаа наһа жэлээрнь, үнгэ жүһөөрнь — али болохо шэнжээрнь илгажа элирхэйлһэн, тодорхой тодо мэдээнүүдэй сээжэ сан суглуулһан арадууд хомор гэхээр. Һүбэлгэн һонор, шадабари ехэтэй элинсэг хулинсагуудайнгаа ашаар хонишод, үхэршэд, адуушаднай мүнөөшье хүрэтэр хэлэһэн, зааһан арга дадалынь хэрэглэжэ ябана ха юм. Эртэ урдын сагуудта саарһан дээрэ бэшэжэ шадахагүй байхадаа, аман үгөөр дамжуулха аргаяа олоо. Адууһа малай түхэл абари, наһа жүһын, бэлгэ бэеын илгаа зааһан үгэнүүд, жэлэй дүрбэн сагта, үдэрэй тэды сагта хаана бэлшээхэб, яагаад уһалха, хооллуулхаб гэһэн заабари заршамууд тоогүй. Амаараа залгуулха хэшээлнүүдээ бүри һонин, абтасатай, хадуусатай болгохын тула аман зохёол гээшые үеһөө үедэ бүрилдүүлжэ ябаа ха юм. Аман зохёолой уһан жороо, ульгам хэлээр мянгаад жэлдэ ябталжа ябаһан, ухаагаараа түйжэ, мяхаараа туйлажа олоһон үнэтэй сэнтэй мэдэсэеэ удамуудтаа хүргэжэ шадаһаниинь юугээршье хэмжэшэгүй габьяа! 


Жэшээнь, табан хушуун малай дээжэ — морин эрдэнидэ хабаатай хэды олон аман зохёолой һалбаринууд бии гээшэб! Морин тухай дурдагдаагүй нэгэшье дуун, таабари, оньһон үгэ, ябаган жороо хэлэлгэ, онтохонууд, домогууд ба үльгэрнүүд байхагүй. Мүнөө Түб Азиин ехэ туулинуудай нэгэн, түбэд, монгол, буряад арадуудай олдохоһоо шухаг морин үльгэр — «Абай Гэсэр хүбүүн» гэһэн шүлэглэмэл (гансал буряадта) зохёолһоо адуунай үнгэ жүһэ тухай хэдэн жэшээнүүдые абажа харабал иимэ байна:

Баруунай 55 тэнгэринэрэй унадаг морид тухай хэлэбэл, Хан Хюрмас тэнгэри ара өөдөө бэлшэмэ арбан түмэн адуутай, адуунайнь харуулшан Агсагалдай хара баатар бэлэй. Адуун һүрэгэйнь тоогүй олон байһан тухайнь иигэжэ үльгэрлэгдэнэ: «Хара ехэ далайда хашажа асарба, урда ороһон адууниинь уһанай тунгалагые залгиба, хойно ерэһэн адууниинь хайр шулуу долёобо» гэжэ. Тиимэһээ баруунай тэнгэриин баатарнууд адуунай һайние шэлэжэ, агтын түрүүе унажа ябаха аргатай һэн ха

1. Хан Хюрмас тэнгэриин ууган хүбүүниинь, һайе асардаг, мууе сарадаг Заса-Мэргэн
Хара һалхи хүсэдэг
Харсага боро моритой.

2. Дунда, тээли хүбүүниинь, ээмтэ юумэдэ диилдээгүй, эрхытэ юумэдэ булигдаагүй, ерээдүйн Гэсэр баатар — Бүхэ Бэлигтэ
Тэнгэри газар хоёрой
Тэг дундуур дүүлидэг
Бэхид гэһэн бэетэй,
Бэлиг дүүрэн яһатай
Бэльгэн хэер моритой.

3. Одхон хүбүүниинь, хатуу юумэндэ халдадаг, хаба хүсэ түгэлдэр Хабата-Мэргэн
Бүргэд шэнги дүүлидэг
Бүдүүн шарга моритой.

4. Хан Хюрмас тэнгэриин эгээл ехэ дүүнь, сагаан зарлиг номотой Саргал ноён
Заан шарга моритой.

5. Тээли дунда дүүнь, харын зарлиг номотой Хара-Зутан
Һомон хүхэ азаргатай.

6. Одхон хэнзэ дүүнь, сэбэр зарлиг номотой Сэнгэлэн ноён
Тэмээн халюун моритой.

7. Хан Хюрмас тэнгэриин 33 баатарнуудай эгээн ехэ баатарынь, Бөөлүүр Сагаан тэнгэриин хүбүүн Буйдан Улаан баатар
Тэнгэри газар хоёрой 
Тэг дундуур гүйдэлтэй
Тэмээн жороо моритой.

8. Тэрэнэй удаада баатар Заяа сагаан тэнгэрииин балшар бага хүбүүн Бургы Шуумар баатар
Наран дээгүүр гүйдэлтэй
Нарихан шарга моритой.

9. Хоёрой удаада баатарынь, Оёдол Сагаан тэнгэриин ууган хүбүүн Эржэн Шуумар баатар
Уула дээгүүр гүйдэлтэй
Үүр хүхэ моритой.

10. Табанай удаада баатарынь, арбан таба наһатай Эрхэ Манзан баатар
Шуһан зээрдэ моритой.

11. Зүүнэй 44 тэнгэринэрэй морид гэбэл, сагаан зарлиг номотой Сагаан Хасар бүхэ
Сагаан шарга моритой.

12. Шара манан харгытай шарын зарлиг номотой Шара Хасар бүхэ
Шара соохор моритой.

13. Хара манан харгытай, харын зарлиг номотой Хара Хасар бүхэ
Халюун шарга моритой.

14. Хан Хюрмас тэнгэриин дунда хүбүүн Бүхэ-Бэлигтэ газар түбидэ буужа түрэһэн ушарынь иимэ: Баруунай Хан-Хюрмас, Зүүнэй Атай-Улаан тэнгэринэр дундань байһан Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин эзэмдэжэ һууһан дайдые буляалдажа хэрэлдэбэ. Тиин зүүнэй 44 тэнгэринэр баруунай 55 тэнгэринэртэ булигдажа, Атай Улаан тэнгэри доошоо шэдүүлхэдээ, «айраһан бутарһан бэенүүдынь альбан шолмо боложо» газар түбиин амитан зониие зобообо. Бүхэ Бэлигтэ дээдэ тэнгэринэрэй даабаряар газар түбидэ юрын үгытэй айлай, Сэнгэлэн-ноён үбгэнэй, Наран-Гоохон хүгшэнэй хүбүүн боложо түрэнэ. Багадаа нюһаран бааран байһан хүбүүхэн Нюһата-Нюургай гэжэ нэрэтэй болоно. Тиин Нюһата Нюургай байхадаа тэрэ
Даахитай шара даага унадаг һэн.

15. Гэсэрэй ехэ хатан Түмэн-Жаргалан
Гушан алда бэетэй 
Гургалдай зээрдэ моритой.

16. Гэсэрэй дунда хатан Урмай Гоохон
Малаан соохор моритой.

17. Гэсэрэй бага хатан, Лусад хаанай басаган Алма-Мэргэн
Шуһан зээрдэ моритой.

18. 55 тэнгэриин Хүхэрдэй Мэргэн баатар
9 жэгүүртэ моритой,
Хүжэ мүнгэн тэргэтэй.

18.Наран тэнгэриин хүбүүн
Нагаадай Мэргэн дэгээ,
Һара тэнгэриин хүбүүн
Һайхан Мэргэн дэгээ
Галдан һайхан моридойнгоо
Мундаа шүүрэн байба гэнэ.

19. Ганга Бүрэд хаанай газар дайдые Гал Нурман хаан шатаажа, ган гасуур болгожо байхадань, Гэсэр баатарһаа абарал эрихэдээ, 
Адуунһаа һунгаһан
Шодон соохор моритой
Зонһоо һунгаһан
Зоодой Мэргэн баатар түлөөлэгшые эльгээбэ.

20. Абай Гэсэрэй Гал Нурман хаанда диилдээд ядаржа байхада, Заса Мэргэн ахайнь абаржа, тэнхээ оруулхадаа, Гал Нурман хаанай адуунһаа
Найман хурга арьбантай
Найр хулагша гүүень гаргажа, хооллуулжа, шадал тэнхээ оруулба.

21.Гал Нурман хаан
Оодон соохор моритой.

22. Абарга Сэсэн мангадхай
Дайр сагаан моритой.

23. Лойр хара Лобсоголдой
Түмэр хүхэ моритой.
Тэрэнэй 2 далита баатарнуудынь
Түмэр хүхэ моридтой.

24.Лойр хара Лобсоголдойн Ехэ Ёнхобо эгэшэнь
Түмэр хара тэргэтэй
Тэмээн жороо моритой.

25. Шарайдай 3 хаашуулай ууган — Сагаан Гэрэл хаан
Сагаагшан ехэ адуутай.
Тээли түрэһэн Шара Гэрэл хаан
Шаргагша ехэ байтаһатай.
Одхон тэлюу Хара Гэрэл хаан
Халюугша ехэ гүүтэй.

25. Сагаан Гэрэл хаанай Эрхэ тайжа хүбүүн
Найман хурга арьбантай
Найр сагаагша байтаһаяа үүсэлээд,
Дээбэн хара шубуунда шарууһа хэжэ,
Гэсэрэй дайда руу тагнуулаар эльгээбэ.

26. Шаралдайн 3 хаашуул
Урмай Гоохон хатаниие
Олзолон абан байхадаа,
Гэрэл мүнгэн тэргэтэй
Гурбан жороо мориндоо 
һуулгажа тэхэрибэ.



Үльгэр соо тоологдоһон моридой нэрэнүүд ганса үнгэ жүһынь бэшэ, мүн бэе түхэлынь, гүйдэлынь, наһанайнь хэмжүүр, абари зангынь хараадаа абажа үгтэһэн байха гэжэ һанагдана. Бүридхэбэл иимэ:
1. Харсага боро
2. Бэльгэн хэер
3. Бүдүүн шарга
4. Заан шарга
5. Һомон хүхэ
6. Тэмээн халюун
7. Тэмээн жороо
8. Нарихан шарга
9. Үүр хүхэ
10. Шуһан зээрдэ
11. Сагаан шарга
12. Шара соохор
13. Халюун шарга
14. Даахитай шара дааган
15. Гургалдай зээрдэ
16. Малаан соохор
17. Найр хулагша
18. Оодон соохор
19. Дайр сагаан
20. Түмэр хүхэ
21. Шаргагша
22. Найр сагаагша
Харин «Монголой нюуса тобшо» гэжэ ном сооһоо түрүүн түүжэ абаһан моридой иимэ жүһэнүүд оронхой:
1. Боро
2. Орог шонхор (һаарал)
3. Ухаа
4. Ама сагаан
5. Шарга
6. Хонгор
7. Сагаан ухаа
8. Халюун
9. Сагаан
10. Толбото боро (соохор)
11. Зээрдэ
12. Улабар шаргал
13. Һохор халюун
14. Хара — гэхэ мэтэ, дахин дабтагдаһан адли нэрэнүүд орхигдоо. Эндэ «Гэсэр» үльгэртэ заагдаһан «хүхэ» жүһэ үгы гээшэ ха, харин «Гэсэр» соо «хара» гэһэн үгэ үгы, «түмэр хүхэ» гээшэнь «хара хүхэ» (иссиня-черный) үнгэ жүһэ байжа болоо.
Гэсэр баатар Һүмбэр уулын оройдо гаража, Эсэгэ Малаан тэнгэриһээ хэрэгтэй юумэеэ эрибэ. Тиин дээдын суглаанай зарлигаар баатарай һууха унаа — һүр жабхаланта хүлэг мориниинь буулгагдаа.

Һэб һэбхэн һэбшээлжэ,
Һаб һабхан һалхилжа,
Мэтэр гэхын барагта
Бэхид гэһэн бэетэй,
Бэлиг дүүрэн яһатай,
Халтиршагүй туруутай,
Хабдашагүй нюргатай,
Гушан алда бэетэй,
Гурбан барим һобойтой,
Гушан тохой һүүлтэй,
Гурбан дэлим шэхэтэй
Бэльгэн хэер мориниинь
Дүрбэн хара туруунһаа
Дүлэ татан хатаржа,
Хоёр хара нюдэнһөө
Гал сахилан дүтэлбэ гэбэ һэн ха. 

«Абай Гэсэр» соо хүлэг мориие яажа магтааб, энэл шүлэгэй түхэл маягаар мүнөөшье хүрэтэр мориной соло дуудаһан зандаа. 



Үльгэр түүхэ соомнай дурсагдааша хүлэгүүд буряад-монгол үүлтэрэйл байгаа гээбы. Жүһэ бүриин, үндэһэн үүлтэртэ угаа хөөрхэн мориднай буурай холын домогто сагуудһаа арад олоноймнай түшэг тулга, үнэн нүхэдынь боложо, ажалдашье, дайндашье суг ябалсадаг байна ха юм. Үнгын будагтай шагайнууд мэтэ зүлгэ ногоон дайдаараа урматайгаар таран бэлшэжэ, хүльбэржэ, үүрһэжэ, нюдэнэй хужар, шэхэнэй шэмэг, сэдьхэлэй баяр болон, хэтын хэтэдэ ябаг лэ морин-эрдэни хүлэгүүднай.

«Сэгээ» гэһэн шүлэгһөө хэһэг:
Хабарай уяар «хара шэрэм» шэмхэлжэ,
Халюун зунаар үнгэ үзүүртэ сэлдижэ,
Намарай намаа бутуула зэргээр таталаад,
Үбэлэй хагда хүр малтан таргалаад,
Хүдөө нютагайм хүдэр шэрхи морид
Хүсөөр халин, бухиндажа жиигэнхэй.
Һүртэй дошхон уры мэтэ түернэд,
Һүүл һамбайнь һалхи шуургаар хиисэнхэй.
Инсагаалаан, заадаан, тангараан,
Эмниг бардам азаргануудай тулалдаан.
Буряад таладам адуун һүрэг үршөөгдөөд,
Байгаалимнай үлзы һайханаар хэшээгээ.
Хужар, марса, хүйтэн сэбэр уһан — 
Холын бэлшээридээ зуһаа адуун.
Зээрэг хөөрхэн унагадаа хүүнэнхэй
Зээрдэгшэ, хээгшэ, сагаагша гүүнүүднай
Зэрлиг дайдаар абяа бараа үүрһэлдэн,
Зэрэлгээн соогуур зүндөө бэлшэн умбанал.
Хүхэ хяагал шэмэ шүүһээр бушханхай,
Эхэ гүүнэй торгон дэлэн дэлбэрнэл...
Цырен-Ханда Дарибазарова.