Тэнгэриин нохойн hүлдэ тэмдэг доро

«Шадамар Шадаб» гэжэ нэрэтэй шоно нааданай һүлдэ гэжэ нэрлэгдээ. 


Үнгэрһэн 2020 оной эхиндэ «Алтаргана» нааданай һүлдэ тэмдэг зохёохо талаар уран зураашадай дунда урилдаан соносогдоо бэлэй. Үбэр Байгалай хизаарай, Буряад ороной, Саха (Яхад) Уласай, хамта дээрээ 22 зураашад өөрынгөө ажалые дурадхаа һэн. Намжилма Эрдынеева, Саяна Дориева, Табиту Мэрдыгеев гэгшэдэй зурагууд һүүлшын шатада хабаадахаар шэлэн абтаһан байна.

Агын тойрогой Урда Аргали нютаг тоонтотой бэлигтэй уран зурааша Намжилма Эрдынеевагай бүтээһэн шонын дүрэ мэргэжэлтэ жюриин гэшүүдтэ эгээн ехээр һайшаагдаһан юм. Буряад дэгэл, дэнзэтэй малгай, буряад гутал үмдэһэн, бэһэдээ мүнгэн хутагатай шоно ахай уриханаар мэшэеэн, ехэ нааданай айлшадые даллан угтана. Энэ бүтээл уралан зохёоhон автор тухай тогтожо хөөрэе.



Намжилма Цыренжаповна Эрдынеевагай уран бэлигые эхэ эсэгэнь багаhаань хүгжөөhэн габьяатай. Багадаа буряад шарайтай хүүхэлдэйнүүдые өөрөө дархалаад, дүү басагатаяа хамта түрэлхидтөө зүжэглэмэл наада харуулдаг байгаа.
Хилын дунда hургуулида hураха үедэнь Виктор Балданович Баторов багшань Намжилмагай зурагта дүрэтэй байhые обёоржо, түрэлхидтэнь басагаяа уран зурагай hургуулида оруулхыень дурадхаа hэн. Намжилма Улаан-Үдын Багшанарай 1-дэхи училищиин уран hайханай-графикын таhаг амжалтатай дүүргэhэн байна.

Буряад заншалта хээ угалзаар абдар шэмэглэлгын дүй дүршэлдэ багша Цыбикжап Цыдыпов уран зураашада hураа hэн.



2004 онhоо Н.Ц.Эрдынеева элдэб хэмжээнэй уран харалга, үзэсхэлэнгүүдтэ эдэбхитэй хабаадана. Байгаалиин зураг-пейзаж, үльгэр домогуудай удхаар уран зурагуудые бүтээдэг, жэнхэни буряад маягаар хүүхэлдэйнүүдые, буряад хубсаhанай үндэhэн түхэлөөр шэнэ үеын хубсаhа оёдог олон шэглэлэй уран бэлигтэн юм. 

Улаан-Үдын «Орда» гэжэ этногалерейдэ Бальжан-хатанда зорюулhан, мүн буряад үльгэр домогуудhаа hабагшалан найруулhан «Үльгэршэн» гэhэн триптих олоной үзэмжэдэ табигдажа, үндэрөөр сэгнэгдээ бэлэй.

Жэнхэни буряад зурагай уран аргануудые баримталан зурадаг Намжилма Эрдынеева 2004, 2006, 2010, 2016 онуудта Бүгэдэ буряадай «Алтаргана» нааданай эгээл үндэр шагналда хүртэhэн габьяатай.

Бугэдэ буряадай үндэhэн соёлой эблэлэй түрүүшын толгойлогшо, арадай уран зурааша Д-Н.Д.Дугаровай шанда хүртэhэн юм. 2010 ондо Монгол Уласай үндэр шагнал — Чингисхаанай алтан одондо хүртэhэн алдартай. 2012 ондо «Агын дасанай 200 жэл» гэhэн ойн баярай шагнал барюулагдаhан байна.



«Тэнгэриин нохой» гэжэ эртэ урдын буряад-монгол угсаатан шоные хүндэлжэ нэрлэдэг байгаа. Европын зарим арадууд шонотой саг үедэ тэмсэн үһэрилдэдэг байһанаа домог онтохонууд соогоо шуһата бузар арьяатан гэжэ түүрээгээ. Харин Түб Азиин нэлэнхы ехэ газар уһан дээрэ ажамидарһан монгол болон түүрэг олон арадууд шонодо ехэ хүндэтэйгээр хандадаг урданай заншалтай. Мексикын болон Америкын индейцүүд шоно болбол нохойтой хамта үхэһэн хүнэй һүнэһые нүгөө замбида залан үдэшэдэг гэжэ зальбаран шүтэдэг.

Монголшуудай түүхэдэ алдаршаһан Бүртэ-шоно тухай булта мэдэнэбди. Чингис хаанай уг удамай 22 үе саана, 6 зуун жэлэй хоёрдохи хахадта ажаһууһан энэ ехэ элинсэгынь баһал шонын нэрэ зүүжэ ябаа. Тэрэ үедэ Түб Азида Түүрэгүүдэй ехэ хаан түрэ (Тюркский каганат) зонхилжо байгаа. Турциин бүрин эрхэтэ гүрэн болохын тула тэмсэл ударидажа, гүрэнэй түрүүшын юрэнхылэгшэ байһан Кемаль Ататюрк (1923-1938) Боро Шоно гэжэ арадайнгаа дунда алдаршаһан юм.

18 зуун жэлдэ ажаһууһан Ойрад-монголой хаан Цэван-Рабданай бага хүбүүн Шоно-баатар гэжэ түүхэдэ суурхаһан юм. Ойрад-монгол сэрэгэй бэлигтэй, шэн зоригтой ударидагша, манжанартай эрэлхэгээр дайлалдаһан Шоно-баатарые хуудал хуурмагаар гэмнэжэ, Галдан Цэрэн тайжа түрэл дайдаһаань үлдэһэн юм. Орос гүрэнэй албатан хальмагуудай Аюка хаанда (эхынгээ эсэгэдэ) ерээд, Волго шадарай хальмагуудай дунда ажаһуужа байтараа, 1732 ондо залууханаар наһа барашоо һэн. Шоно-Баатар тухай үльгэр домогууд хаа хаагуур тараһан, буряад, халха, хальмаг, тува, казах, киргиз, алтай хэлэнүүд дээрэ зэдэлдэг юм.


«Шонын баша» гэжэ нэрэтэй урданай ууган буряад дайшалхы арга дүрын, нэгэ нэгээрээ тулалдаанай дүримүүдые һэргээн хүгжөөһэн Цыбик Хобраков иигэжэ бэшэнэ: " Буряад" — «бурайд» гэһэн үгэ түүрэг хэлэнһээ «шононууд» гэжэ оршуулагдадаг«. Үнэхөөрөөшье, буряад олон угай нэрэ соо «шоно» гэжэ үгэ ушардаг: шоно һэнгэлдэр, басай шоно, шоно галзууд болон бусад.

Шонын дүрэ монголшуудай уран зохёолдо нэгэтэ бэшэ зураглагдаhан гээд hануулая. Жэшээлэн нэрлэхэдэ, монгол уран зохёолшо Донровын Намдагай «Хүгшэн шонын уляан» гэhэн туужа, буряад уран гуурhатан Балдан Ябжановай «Эмэ шоно» гэжэ туужа (И.Булгакова ородшолоо) нэн түрүүн ойндо ороно. Үлэмжэ hонор, дүрэ ехэтэй, айхабтар ухаатай шонын дүрэ эдэ хоёр зохёол соо олонобди. Монгол зохёолшоной туужа соо хүнүүд шонын арга мэхээр бахархажа: «Ай даа! Шоно гээшэшни тэнгэритэйл амитан даа!» гэжэ гайхалдана. Энэ туужые Доржо Сультимов буряадшалаа hэн. 

Арьяатан шонын амидарал зураглахадаа, эдэ зохёолшод бүри ехэ тодорхойлолдо хүрэжэ, ямаршье амитанай амидарал эхинhээ эсэс хүрэтэрөө тэмсэл соо үнгэрдэг гэжэ найруулаа бшуу. Бүхы дэлхэйн уран зохёолой дээжэ бүтээлнүүдэй тоодо оромоор гүнзэгы удхатай хоёр туужа гээд hанагдадаг.