Буряад ороной дэбисхэр дээрэ урданай монгол бэшэгтэй «Юм» ном гурбан газарта бии гэдэг: Үльдэргэдэ, Хурамшада ба Дунда-Харлунда. Тэдэнэй анхан яагаад асарагдаһан тухай дурасхаалнууд арад зон соо мүнхэрэнхэй.
Бэсүүрэй аймагай Дунда-Харлун нютагай эрдэни зэндэмэни баялиг «Юм» судар тухай иимэ домог бии.
Тэрэ XVII зуунжэлдэ Урда Монголһоо асарагдаһан. Тиихэдэ хилын саанаһаа бурхан шажанай зүйлнүүдые асархань хорюултай байһан, тиимэһээ нютагай ламанар тон нюусаар тус ном абажа гараһан. Хойноһоомнай нэхүүл ерэжэ болохо гээд, моринойнгоо эмээл, малгай захаяа гэдэргэнь харуулжа үмдөөд гүйлгэлдөө гэхэ. Тиихэдэ Монголой хилэ хоёр газараар дабадаг байгаа. Хоёдохи хилэ дээрэ тэмсэлдэжэ гарахадаа, нэгэ номойнь шэгшэг һэлмээр таһа сабшагдаһан гэхэ, мүнөө тэрэ ботиинь углуу эбэрэнги. Ламанарай дунда нэгэ ехэ шавран байжа, газар агшаан гүйлгэхэдөө, бэшэ хүсэгдөөгүй.
Даши-Зыгба Дашиева
Мүнөө «Юм» номойнгоо ботинуудые Дунда-Харлунай буянтай эжы Дашиева Даши-Зыгба Батоцыреновна нарин сэбэрээр хадагалжа байдаг. Түрүүн ном 13 боти байхадань, хамба лама Дамба Аюшеев, энэтнай дутуу байна, хүсэд болгогты гэжэ хэлэбэ. Тиин Хурамшада байһан номуудһаа 3 боти хуулан нэмэжэ, мүнөө 16 боти болонхой. Жэл бүри айлнууд ээлжэлэн хамтаржа, «Юм» номоо майн 20-доор уншуулжа байдаг. Нютагһаа гаража ошоһоншье зон уншалгада гэжэ зорюута нютагаа ерэдэг, номойнгоо ботинуудые барижа, нютагаа гороолжо, сэдьхэлээ амаржаадаг. Түрүүн Дашиевтанай гэрһээ эхилээд, бусажа эндээ уншагдаад, дахин гороолдог.
Гэрэй эзэн эжыдэ энэ номые өөрынь эхэ эсэгэ дамжуулһан байна. Батоцырен абань, Дулмасу эжынь 6 хүүгэдтэй байһан: ехэ Дабасу басаганиинь Монгол гараһан, Балмасу, Долгор хоёрынь нютаг дээрээ, Аюша ахань баруун дайнда үгы, харин бага дүүнь мэдээжэ кинорежиссер Арья Дашиев юм. «Три солнца», «Крик тишины» гэхэ мэтэ кинофильмнүүдынь олондо суурханхай. Арья Дашиевай 70 наһатайдаа Москвада нүгшэхэдэнь, бэеынь нютагаа асаржа хүдөөлһэн. Тэрэ басаган хүбүүн хоёртой, тэдэнь абынгаа нютаг ерэжэ байдаг. Даши-Зыгба Батоцыреновна 3 басагатай, 1 хүбүүтэй, 7 аша зээнэртэй, 10-аад гушанартай. Нүхэрынь залуугаар наһа бараһан.
Бүхы наһаараа "Киров«колхоздоо, «Окино-Ключевский» совхоздоо хониндо 3 жэл, һаалишанаар 44 жэл хүдэлжэ гараа. Үхибүүн наһаниинь дайн соогуур үнгэржэ, хара эртэ хамтын ажалда ябажа эхилээ. Таряанай ажалда хабар намартаа, үбһэ хулһанда зундаа гэхэ мэтэ хамаг ажал хэлсэжэ ябаа. Эжынь Баруун-Харлуундаа һая артелиин тогтохо сагта, хамаг зонһоо үхэр мал суглуулжа, һүнэй гууртэ эмхидхэхэдэнь, тэндэ саальчанаар (һаалишанаар) хүдэлһэн. Баруун, Дунда, Ара Харлангууд «Жданов», «Киров», «Большевик» артельнууд болон байтараа, «Окино-Ключевский» совхоз боложо үргэдхэгдэһэн. Ажалай ветеран хэдэн юбилейнэ медальнуудтай, Хүндэлэлэй номдо дурсагданхай, гүрэнэй түб хотодохи ВДНХ ошохо путевкоор шагнагдажа, Цыдыпова Галятай сугтаа ошожо ерээ. Арья дүүнь тэдэниие угтажа, Москвагаар ябуулаа, харуулаа. Түрэл нютагайнгаа Отошын орон — хотодо, шарада һайн эмтэй домтой Арын Булагайнгаа аршаандаа амараад лэ, таһалгаряагүй 1985 ондо пенсидэ гаратараа, нэгэ үбдөөб гэнгүй, хамтынгаа ажалда хүдэлөө.
Буяншье хээ. 2011 ондо 81 наһатайдаа Алханада гороо хээ. Монголой, Буряадай бурхан шүтээнтэй олон газарнуудаар зальбараа. Далай Ламада гурба дахин мүргэһэнөө наһанай хэшэгтэ тоолодог. Хүгшэнэй эгээл ехэ буянгынь гэбэл, аба эжынгээ захяа дүүргэжэ, аргагүй һайханаар «Юм» номоо хадагалжа ябаһан ушарынь. Номууд түрүүн гадаргүй байһыень, абаашажа, гоё жаншануудые оюулжа асараа, тиин нютагай нарин дарханда хүдэр һайн шкаф дархалуулжа, нангин ботинуудаа байрлуулаа юм.
Даши-Зыгба Батоцыреновнагай гайхамшаг хүн байһыень ойро зуура харилсаад ойлгохоор бэлэй. Гар утасайнь хаяг абажа хонходоһымни, 90 наһатай хүн гэжэ этигэхээр бэшэ, залуу шанга хоолойтой хүгшэн «биш газаашаа гараһуу, хажуудам жаашуул шууялдажа байна» гээд, гансата газаашаа гүйжэ гараа. Гэшхүүр дээрэ зогсоод, эндэ бэшэгдэһэн мэдээнүүдые үгэжэ үрдеэ. Ханда Дашиева басаганиинь эжыдээ туһалжа байһанаа, мүн хэдэн үгэ нэмэжэ хэлэһэндэнь баясамаар. Нютаг бүридэмнай алтан наран мэтэ игаажа, арадай сэдьхэл дулаасуулжа, хамаг амитанай түлөө маани мэгзэмээ тооложо ябадаг буянтай, бурхантай эжынэрэй ажаһуухань һайхан даа. Иимэ эжынэрэй нэгэн, согтой дорюун, һонор сарюун Даши-Зыгба Батоцыреновна Танаа 90 наһанайтнай ехэ баяраар амаршалаад, алда хадагтал наһантнай дэлгэржэ, Арьябалын сэсэгүүдээр һалбаржа ябахатнай болтогой гэжэ үнэн зүрхэнһөө үреэе!
Бэсүүрэй аймагай Дунда-Харлун нютагай эрдэни зэндэмэни баялиг «Юм» судар тухай иимэ домог бии.
Тэрэ XVII зуунжэлдэ Урда Монголһоо асарагдаһан. Тиихэдэ хилын саанаһаа бурхан шажанай зүйлнүүдые асархань хорюултай байһан, тиимэһээ нютагай ламанар тон нюусаар тус ном абажа гараһан. Хойноһоомнай нэхүүл ерэжэ болохо гээд, моринойнгоо эмээл, малгай захаяа гэдэргэнь харуулжа үмдөөд гүйлгэлдөө гэхэ. Тиихэдэ Монголой хилэ хоёр газараар дабадаг байгаа. Хоёдохи хилэ дээрэ тэмсэлдэжэ гарахадаа, нэгэ номойнь шэгшэг һэлмээр таһа сабшагдаһан гэхэ, мүнөө тэрэ ботиинь углуу эбэрэнги. Ламанарай дунда нэгэ ехэ шавран байжа, газар агшаан гүйлгэхэдөө, бэшэ хүсэгдөөгүй.
Даши-Зыгба Дашиева
Мүнөө «Юм» номойнгоо ботинуудые Дунда-Харлунай буянтай эжы Дашиева Даши-Зыгба Батоцыреновна нарин сэбэрээр хадагалжа байдаг. Түрүүн ном 13 боти байхадань, хамба лама Дамба Аюшеев, энэтнай дутуу байна, хүсэд болгогты гэжэ хэлэбэ. Тиин Хурамшада байһан номуудһаа 3 боти хуулан нэмэжэ, мүнөө 16 боти болонхой. Жэл бүри айлнууд ээлжэлэн хамтаржа, «Юм» номоо майн 20-доор уншуулжа байдаг. Нютагһаа гаража ошоһоншье зон уншалгада гэжэ зорюута нютагаа ерэдэг, номойнгоо ботинуудые барижа, нютагаа гороолжо, сэдьхэлээ амаржаадаг. Түрүүн Дашиевтанай гэрһээ эхилээд, бусажа эндээ уншагдаад, дахин гороолдог.
Гэрэй эзэн эжыдэ энэ номые өөрынь эхэ эсэгэ дамжуулһан байна. Батоцырен абань, Дулмасу эжынь 6 хүүгэдтэй байһан: ехэ Дабасу басаганиинь Монгол гараһан, Балмасу, Долгор хоёрынь нютаг дээрээ, Аюша ахань баруун дайнда үгы, харин бага дүүнь мэдээжэ кинорежиссер Арья Дашиев юм. «Три солнца», «Крик тишины» гэхэ мэтэ кинофильмнүүдынь олондо суурханхай. Арья Дашиевай 70 наһатайдаа Москвада нүгшэхэдэнь, бэеынь нютагаа асаржа хүдөөлһэн. Тэрэ басаган хүбүүн хоёртой, тэдэнь абынгаа нютаг ерэжэ байдаг. Даши-Зыгба Батоцыреновна 3 басагатай, 1 хүбүүтэй, 7 аша зээнэртэй, 10-аад гушанартай. Нүхэрынь залуугаар наһа бараһан.
Бүхы наһаараа "Киров«колхоздоо, «Окино-Ключевский» совхоздоо хониндо 3 жэл, һаалишанаар 44 жэл хүдэлжэ гараа. Үхибүүн наһаниинь дайн соогуур үнгэржэ, хара эртэ хамтын ажалда ябажа эхилээ. Таряанай ажалда хабар намартаа, үбһэ хулһанда зундаа гэхэ мэтэ хамаг ажал хэлсэжэ ябаа. Эжынь Баруун-Харлуундаа һая артелиин тогтохо сагта, хамаг зонһоо үхэр мал суглуулжа, һүнэй гууртэ эмхидхэхэдэнь, тэндэ саальчанаар (һаалишанаар) хүдэлһэн. Баруун, Дунда, Ара Харлангууд «Жданов», «Киров», «Большевик» артельнууд болон байтараа, «Окино-Ключевский» совхоз боложо үргэдхэгдэһэн. Ажалай ветеран хэдэн юбилейнэ медальнуудтай, Хүндэлэлэй номдо дурсагданхай, гүрэнэй түб хотодохи ВДНХ ошохо путевкоор шагнагдажа, Цыдыпова Галятай сугтаа ошожо ерээ. Арья дүүнь тэдэниие угтажа, Москвагаар ябуулаа, харуулаа. Түрэл нютагайнгаа Отошын орон — хотодо, шарада һайн эмтэй домтой Арын Булагайнгаа аршаандаа амараад лэ, таһалгаряагүй 1985 ондо пенсидэ гаратараа, нэгэ үбдөөб гэнгүй, хамтынгаа ажалда хүдэлөө.
Буяншье хээ. 2011 ондо 81 наһатайдаа Алханада гороо хээ. Монголой, Буряадай бурхан шүтээнтэй олон газарнуудаар зальбараа. Далай Ламада гурба дахин мүргэһэнөө наһанай хэшэгтэ тоолодог. Хүгшэнэй эгээл ехэ буянгынь гэбэл, аба эжынгээ захяа дүүргэжэ, аргагүй һайханаар «Юм» номоо хадагалжа ябаһан ушарынь. Номууд түрүүн гадаргүй байһыень, абаашажа, гоё жаншануудые оюулжа асараа, тиин нютагай нарин дарханда хүдэр һайн шкаф дархалуулжа, нангин ботинуудаа байрлуулаа юм.
Даши-Зыгба Батоцыреновнагай гайхамшаг хүн байһыень ойро зуура харилсаад ойлгохоор бэлэй. Гар утасайнь хаяг абажа хонходоһымни, 90 наһатай хүн гэжэ этигэхээр бэшэ, залуу шанга хоолойтой хүгшэн «биш газаашаа гараһуу, хажуудам жаашуул шууялдажа байна» гээд, гансата газаашаа гүйжэ гараа. Гэшхүүр дээрэ зогсоод, эндэ бэшэгдэһэн мэдээнүүдые үгэжэ үрдеэ. Ханда Дашиева басаганиинь эжыдээ туһалжа байһанаа, мүн хэдэн үгэ нэмэжэ хэлэһэндэнь баясамаар. Нютаг бүридэмнай алтан наран мэтэ игаажа, арадай сэдьхэл дулаасуулжа, хамаг амитанай түлөө маани мэгзэмээ тооложо ябадаг буянтай, бурхантай эжынэрэй ажаһуухань һайхан даа. Иимэ эжынэрэй нэгэн, согтой дорюун, һонор сарюун Даши-Зыгба Батоцыреновна Танаа 90 наһанайтнай ехэ баяраар амаршалаад, алда хадагтал наһантнай дэлгэржэ, Арьябалын сэсэгүүдээр һалбаржа ябахатнай болтогой гэжэ үнэн зүрхэнһөө үреэе!