Хүн-сэргэ

Иимэ жэгтэй ойлгосо бүри хубисхалай урдахи сагуудта бии болоо. Хаанта засагай үедэ зөөриин талаар урдалһан баяшуул буряад нютагуудаар яһала байһан юм. Обоо тайлганда, дасан дуганда, найр нааданда, суглаа хуралда эндэ-тэндэһээ бууһан баяшуул хэнэймнай хүлэг хурдан жорооб, хэнэймнай моридой заһал үлүү сэнтэйб гэжэ урилдажа ябаа. Тиин үлэмжэ үнэтэй тоног зэмсэгтэй зариман юрын сэргэдэ моридоо уянгүй, зорюута табигдаһан зарасада жолооень барюулдаг һэн ха. Тиимэ зоной олоншье байһые бү мэдэе, зүгөөр дүтэ нааша ондоо тээгүүр дуулдаагүй байна. Зоной дунда тэрэнь «хүн-сэргэ» гэгдэн нэршээ.

Урданай баяшуулай омогорхохо зүйлынь — моридойнь тоног зэмсэг һаабза. Тиимэһээ мориной заһал гоёохын түлөө мүнгэ зөөри гамнадаггүй һэн. Хазаар, эмээлынь сад гуулин, таб тоборюулга, юбуу, шүрэ һуулгаһан сохимол мүнгэн шэмэглэлтэй, дүрөөбшэ тохомынь угалза хээ, үнгын хиб, хилэн бүреэһэтэй, наранай туяа татан яларжа,толоржо, сэдьхэлэй баяр, нюдэнэй хужар болохоньшье тэрэ. Һүүл һамбайгаа боолгонхой хатарша, жороо моридынь хүмэлдэргэ хударгынгаа сасаг монсог һэрбэлзүүлэн, гуулин, мүнгэн бүлбэнүүрнүүдээ жэнгирүүлэн, буряад талын аялга мэтэ дабхяа. «Зандан бүреэтэй ташаюурыншье» уран шэмэглэлтэй, хүнгэн ходоог тэргэ, хашабаа шарга мэтэнь мүн лэ шадалаараа гоёонхой байдаг һаабза. Урданай дархашуул тоног зэмсэгээ хэхэдээ бэрхэнүүд, зэд гуулин, мүнгэн гоёолтонуудынь дээдын гарай урлал гэхээр, илангаяа, эхэнэрэй эмээл басагадайнь энжэ болодог һэн хойноо үзэсхэлэн шэнжэтэйгээр хэгдэдэг һэн.

Дүтэ нааша дуулдаагүй хүн-сэргэ табижа, холо ойгуур суурхагшамнай Хатуугай Номогон гэжэ нэрэтэй, XIX зуунжэлэй тэнгээр Үльдэргэ нютагта ажаһууһан хүн. Тэрэнэй аша басаган Ешигма Дугаровна хөөрэһэн байна: «Залуудаа Анаа дасанай хуралда ошоод ябахадам, хүнүүд «энэ басаган хүн-сэргэтэй баянай таһардаһан» гэжэ һонирхон хаража, шэбэнэлдэхэ, хэлсэхынь дуулаа һэм. Олониие гайхуулһан Номогон баянай түүхые уг унгяарнь удхалан хөөрэбэл иимэ байна:

Хориин 11 эсэгын Доргошо Галзууд угай Хатуу гэжэ хүн Соло ба Номогон гэжэ хоёр хүбүүдтэй һэн. Соло хүбүүниинь шударгы шуран, наймаа хуймаанда бэрхэ, хатуу зүрхэтэй хүн ябаа. Монголой талаһаа тэрэнэй туужа асарһан соохор адуунайнь түл мүнөөшье Үльдэргынь удамуудта, Цырендэлэгэй хүбүүдтэ, бии гэгшэ. Хоёрдохи хүбүүн Номогониинь нэрэдээ таарама даруу, ажалша нэтэрүү байһан. Тэрэ түншэтэй бардам һуудалтай айл боложо, туургатанай эрхилдэг табан хушуун адууһа малаараа нютаг ороноо бүрхээжэ, Номогон баян гэгдэн ажаһуугаа. 70-аад тэмээдынь тээхэйлдэжэ, хаа-хаагуур ябаха. Хожомой сагта нэгэ буурань хүндэ ородог боложо, бэльгүүн убдистай Молон багша амынь тэртэдэжэ номгоруулаад, «урда дабаанһаа сааша яба» гэжэ хэлэһыень, тэрэнь үгэ соонь урагшаа ябашоо гэхэ. Тэрэ сагһаа хойшо тэмээн хушуун энээрүү бэшэ харагдаагүй. Номогоной адууниинь тоогүй олон, тэдэнээ бүридхэхэдээ, Урда-Хүндыгөөр дүүрэбэлнь, бүтэн бүрин гэжэ тоолохо. Дайдаар дүүрэн таран бэлшэһэн адуунһаань хэдэн азарга һүрэгынь Анаа хүрэтэршье ябажа байха. Номогонтон хүйтэнэй сагаар Баруун-Үльдэргынгээ Ангир нуурай ойрохи буусадаа үбэлжэхэ. Хабаржаандаа Дабаата руу бууха. Намартаа Турын үбэрээр байрлаха Харин зуһалангынь Зүүн-Үльдэргын, мүнөө Номогон хүнды гэжэ нэршэнхэй газарта һэн. Номогон баян хаанашье зөөдэлөөр ошобол, бурханайнгаа һэеы гэр абаад лэ ябадаг байгаа.




Нэгэтэ хабар эртүүр, апрель һарада, танигдаагүй ябаган лама хаанаһаашьеб гэнтэ бии болошоо. Сохом энээрүүхи бэшэ, нимгэн хубсаһатай, томо эрхи, толи зүүнхэй, хонхо, дамаара ба ганлин бүреэ туулмаг сооһоонь харагдана. Һүүлдэнь мэдэхэдэнь, Урга, Лавранаар ябажа ерэһэн мүргэлшэдэй дурдадаг суутай Хорчид гэгээн өөрөө морилһон байгаа. Очирдарын хубилгаан гэгдэһэн энэ монгол лама 1841 ондо Хэжэнгын дасанда бууһан түүхэтэй. Тэндэһээл буужа ерэшоо хадаа. Жоод номтой ёгоозори, хооһон шанар олоһон эди шэдитэй тэрэ лама газар агшааха, орхимжоороо ниидэхэ шадалтай һэн. Номогонтон ямаршье мүргэлшэдые дуратайгаар угтан абадаг, тэдэнээр хөөрэлдэжэ, холын ороной һонин һорьмой шагнажа, сэдьхэл бодолоо баяжуулдаг зон байһан. Мүнөөшье бууһан айлшанаа хүндэмүүшэ зангаараа угтажа, газаахи бурханайнгаа гэртэ түбхинүүлбэ. Тииһээр айлшан ламань дурадхал оруулба:

- Таанар намайе ехэ һайнаар угтабат, би танайда ном табиһуу,- гэбэ. Гэрэй эзэд баярлажа, гоё шэрэ будагтай тэлэг бурхадаа гаргаба. Намсарай сахюуса, Сагаан үбгэн хоёрые дээрэ үлгэжэ байтарнь:

- Эдэ бурхадаа намһаа доогуур үлгэгты, эдэтнай намһаа дээрэ байха ёһогүй гэжэ лама хэлэбэ. Юу хэлээ гээшэб, яалтай юм — гэжэ маргажа байтарнь:

- Бү һэжэг түрэгты, эдэтнай 8-хи шатын бодисаднар, харин би 10-хи шатада гараһан юмби.

Тиин ехэ лама ерээ гэжэ зар тунхаг түргөөр таража, дүтын ноёд һайд бууба, һэеы гэрэйнь газаа дүүрэн зон сугларба. Гэр тойруулжа аргамжа уягдаба. Номгонтоной газаа найр нааданһаа өөрэгүй, эмээлтэйш, тэргэтэйш морид турьяжа, заадажа, ябагааршье ерэһэн хүнүүд хөөрсэгэнэлдэн байба. Ямаршье дасанда мүргэдэггүй эндэхи үзэлшэ, мэдэлшэ далаад наһатай Молон үбгэншье «одоо минии мүргэхэ хубилгаан ерээ» гэһээр дүтэлбэ. Хүн шэгээтэй, үбгэнэй урагшаа жүдхэһөөр байтар, нөөхи гэртэ һууһан ламамнай «табигты мүнөө ерэгшэ үбгэниие, тэрэтнай 3-хи шатын бодисада гээшэ» гэбэ. Энээнһээ урда дэмы-дэмы, ойлгохоор бэшэ юушьеб хэлэжэ һуудаг үбгэжөөлые ехэ тоодоггүй байһан зон харгы гаргажа: «Үү, Молон үбгэмнай иимэ ехэ хүн юм гү?», — гэлдэһээр, яаха аргагүй хүндэлдэг болобо. Хорчид гэгээн ябахынгаа урда Номогонойдо ямаршьеб бурханай дүрэ бэлэглээ гэхэ. Тиигээд, Эгэтын дасан ошохом гэжэ түхеэрхэдэнь, Номогон «ошохо газартаа түргөөр хүрэхэт, угайдһаа мүнөө шабар шабха» гэжэ эмээлтэйшье, тэргэтэйшье мори дурадхаба. Байг, хэрэггүй, ябагаар ябадагби гээд, шугы бургааһан соогуур ороһоор, харагдахаа болишоо. Хорчид гэгээн Эгэтын дасан хүрэжэ ерэһээр, баруун тээхи Обоото хададань бүтээлдэ һуужа, эди шэди харуулһан гэхэ. Дасанарай ламанар һуужа ном уншалсыт гэжэ дурадхахадань, үгы, би хээгүүр, хада уулаар, уһанай эрьеэр, ганса модон доро гү, али үхэһэдэй газараар бүтээл бүтээжэ ябадагби гээ.


Һүниндөө Хара-Шэбэр тээһээ түм-түм дамаари сохихонь, ганлин бүреэн буйлахань соностоходол гээд, зүүн, баруун хадануудай оройгоор, агаараар тойроод ниидэжэ ябаһандал, хонхо дамаариин абяан дээрэһээш, хаанаһааш дуулдажа байгаа. Нэгэ Зана гэжэ нэрэтэй бэшэг саарһа зөөдэг хүн орой һүни Хархаһаа гараад, Тайлууд хүрэжэ ябатарнь, хэншьеб гэнтэ дээрэһээнь «хэн эндэтнай боожо үхөөб, оройдоо нэрэеэ хэлэнэгүйл» гэжэ шангаар асуужархихадань, одоо тэрэ сошоһондоо зүрхөө хахаран алдаа гэхэ. Тииһээр Хорчид гэгээн саашаа Баргажан руу ошоод, орхимжоороо ниидэжэ, ороолон шүдхэрнүүдые даража, хүниие гайхуулһан гэдэг. Тэрэ үедэ жоод гээшэ буряадта үшөө үзэгдөө, дуулдаагүй зүйл байгаа. Тус ушар тухай Эгэтэ нютагай Бадмын Сэдэбэй үни хөөрэһыень, жоодшо лама Баяр Очиров 2007 ондо домоглоһон байна. Хорчид гэгээниие ёһолон угтаһан Номогонтоной хөөтэ гуламта гэгээнэй үреэлээр улам дэгжэбэ. Зүгөөр олон басагадтай аад, угаа залгаха хүбүүгүй байгаа. Тиин Молон багшын заабаряар Ойхон арал, хуушанай хори угсаатанай мүргэлэй газар зорибо. Хүрэжэ ерэхэдэнь, тэндэнь ехэ тайлга тахилган боложо байгаа. Номогон элбэг дэлбэг бариса барижа, үргэл мүргэл бүтээлсэбэ, хүбүүн үри эрижэ зальбарба. Ехэ заарин бөө «Ойхон баабай шамда хүбүүнэй һүлдэ үршөөгөө, гэртээ бусаһаар ябаган мүргэлшэдтэ мори үргэжэ байгаарай,» гэжэ айладхаа.

Найдал дүүрэн гэртээ бусаһан Номогон уданшьегүй Дугар гэжэ эрхэ бэрхэ хүбүүтэй болоо. Дугар хүбүүниинь ухаатай сэсэн, уралхуу, дүрэлхүү, зөөри зөөшынь арьбадхаха хүбүүн үндыжэ, абынгаа сэдьхэл тэниилгээ. Тиин Номогонтон Урга, Утайшань, Һаса руу тэрэ сагта таһалгаряагүй һүндэлдэг байһан аяншадые, мүргэлшэдые сайлуулжа, мүн ябаган ламанарта нэжээдээр мори унуулжа, харгыдаа урагшатай ябахыень үреэлэн табижа байгаа. Хамта дээрээ 99 мори үргэһэн гэдэг. Харин һаяын сагта түрэлхид удамуудынь, дутуу тоо үгтөө гэжэ бодоод, Анаа дасанда 100-хи мори үргэбэ. Бодоходо, Ойхон баабайн хүбүүнэй һүлдэ үршөөһэн хадань, 99 тоонь удхатай байгаа гэхээр: 99 баруунай, зүүнэй тэнгэринэр, 99 мундарганууд, 99 ерэнхэд уһан гэхэ мэтэһээ эхилээд. Зүгөөр һайхан сэдьхэлһээ хүсэлэн бариһан үргэл юу үлүү болохоб, буян арьбажаа гэхээр.

Урид һанаатай, һайхан сэдьхэлтэй Дугар ядарһан тулиһанда туһалжа, нютаг нугадаа хүндэтэй ябаһандаа Баабайхан Дугар гэжэ алдаршаа. Дугар нэгэдэхи һамганһаа Пагма, Дулма, Шалхаадай, Жэбзэмаа гэжэ басагадтай байһан. Хожомынь басагадынь хадамда гарахадаа, Пагмань — Тээгдэ, Дулмань — Хориин дүүмын Дондок заседательда (түлөөлэгшэ), Шалхаадайнь — Иисэнгэ, Жэбзэмаань нютагтаа, харин тэрэнэй басаган Чимидма Баргажан руу хадамда гараа һэн ха. Хүбүү түрэжэ үгөөгүйб гэжэ түрүүшынь һамган үбгэндөө залуу һамга өөрөө бэдэржэ олоо. Хоёрдохи һамганиинь тиихэ үедэ Хори руу Дундада Азиһаа ерэһэн зонһоо түрбэлтэй байһан гэжэ үбгэд нэгэтэ хөөрэлдөө агша һэн. Нээрээ юм гү, бэшэ гү, юрэдөөл, хоёрдохи һамганиинь Һүндэб-Жамса, Балдан-Еши, Лыгтып хүбүүдые түрэжэ үгэһэн, дундахинь багаар гээгдэһэн. Ехэ һамганиинь бултыень абалсажа, эбтэй эетэй булта ажаһууһан гэдэг. Мүн энэ айл, хүбүүд басагадтаяа бултадаа, гоё гоо заһалтай уһан жороо моридые унадаг байһаараа суурхадаг һэн. Өөһэдөө уран гартай, дархаша зон хадаа тоног зэмсэгээ хэжэ ядаагүй. Тиигээдшье тэрэ үеэр Эгэтын-Адагта, Хэжэнгэ, Хоридо суутай бэрхэ эмээлшэд, тоног зэмсэг оёдог урашуул яһала байгаа.

Һүндэб-Жамсань ехэ зиндаатай Анаа дасанай лама байһан. Лыгтыбынь найман үхибүүдтэй болоһон: Дулма, Ринчин, Надмит, Санжимитыб, Сэдэб, Доржо, Буда-Дари, Ешигма гээд. Дугарай Ринчин Анаа, Сүүгэл дасангуудта һуража, гэбшэ гараһан. Харин Сэдэбынь уран дархан, олон зондо гэр бараа, гал гуламтынь зохёожо, «пеэшэншэн Сэдэб» нэрэтэй, нютаг нугадаа хүндэтэй ажалай, дайнай ветеран ябаа. Басагад, хүбүүдынь булта томоотойнууд, наһанай замда урдалан, эсэгынгээ буянтай нэрые хухалаагүй. Номогон Дугарай найман хүүгэдһээнь тоогүй олон аша гушанар Хори, Ярууна, Баргажанаар таран, угайнь һарбаалжан пэгшысэ ургаа, һалбараа.

Түгэс заһалтай 99 моридые ябаган лама хубарагуудта бэлэглэһэн, хүн-сэргээр олониие гайхуулһан, хубилгаан түрэлтэ ламые гэртээ оруулжа хүндэлһэн, угһаа эд зөөриин хэшэгтэй, өөрөө һайхан сэдьхэлтэй Хатуугай Номогон баянай ганса хүбүүнһээ гараһан үри һадаһад газар дүүрэжэ, талын ногоондол үдэнхэй, дүрбэн тэгшэ дэлгэр тайбан бултадаа ажаһуудаг. Удамуудайнь алинииншье жэшээ болгон харабал, илгаагүй булта ажал хүдэлмэридэ дүрэлхүү бэрхэнүүд, сэхэ сэбэрнүүд, ёһотойл угтани үринэр лэ даа.

Эртын буурал Хатуугай Номогоной бууса Ангир-Толгойдоо Дугарай Лыгтыбэй үхибүүд хамтаржа, 2008 онһоо мүргэлэй бүхэли хослол (комплекс) бариһан байна. Тэндээ субарга, Очирвани бурханиие тахиһан мунхан, һэрюун асар (беседкэ), хии мори хиидхэхэ аранга гэхэ мэтые бата бэхеэр, шанар һайтайгаар, сэбэр зохидоор тааруулан түхеэрээ. Жэл бүри эмтэй, домтой Ангир нуурайнгаа эрьедэхи элинсэгүүдэйнгээ тоонтодо Лыгтыбтэн хотон гэгдэдэг хэдэн үеын хүшэгэр айлнууд Баргажан, Ярууна, Хори, хаана-яанаһаа олоороо сугларжа, субарга бурхандаа мүргэжэ, сэдьхэлээ ханан уулзажа, найрладаг байна. Мүн Номогон хүндыгөө мартангүй, 20-ёод жэлэй туршада жэншэдгүй тэндэхи обоогоо тахижа байдаг эбэршэгүй заншалтай. «Угаа уһанда хаяхагүй» гэһэн үгын сэсэн мэргэниинь эндэһээ удхатай.