Сэлэнгээрхинэй угай һарбаалжан

Тус ном олон авторнуудтай, эдэ бүгэдые ударидажа, тухандань хүргэгшэд: Абаева Любовь Лубсановна, түүхын эрдэмэй кандидат, профессор; Намсараев Доржо Цыренжапович, Ород Уласай сэдхүүлшэдэй Холбооной гэшүүн. Ном гаргаха талаар эдэбхитэдэй бүридэлдэ орогшод: Нимаева Роза Жамсуевна, Алагуй угай, Юрөөгэй; Дамбиев Александр Чимитович — Енгүүд угай, Загастайн; Доржиев Валерий Доржиевич, Ехэ Шоно угай, Юрөөгэй; Лубсанов Юрий Ринчиндоржиевич, Атаган угай, Тамчын; Нимбуева Светлана Надмитовна, Алагуй угай, Юрөөгэй; Галсанова Алла Дабаевна, Алагуй угай, Юрөөгэй.

Ном томо хэмжүүртэй, 220 гаран хуудаһатай, олон гэрэл зурагуудтай, угай һарбаалжангуудынь наряар хэгдэнхэй, саб гэмэ шэнжэтэй ном болоо гэжэ тэмдэглэхээр. Бэлэдхэлэй ажал ябуулжа, өөһэдынгээ эдэбхи үүсхэлээр сагаа, шадалаа гамнангүй, эдэ бүхы материал суглуулжа бэлдэһэн зондо тон ехэ баяр баясхалан хүргэхээр байна. Тус номтой танилсалгын үдэшэ Буряадай Үндэһэтэнэй номой сангай үмэнэ үнгэргэгдөө юм.

Номойнгоо урда хинан гаргагшадынь иигэжэ бэшэнэ: «Оршон сагта номой удха һанажа зохёолтогүй, хүнүүд гэр бүлынгөө түүхые өөһэдөө бэшэхэ аргатай болоо. Сэдьхэл хүдэлгэмэ дурасхаалнууд — манай хүндэтэ үбгэд, хүгшэдэй, аба эжын, үри хүүгэдэй ажабайдал. Ажалша, хүдэлмэришэ зоной энэ наһандаа үзэһэн бэрхэшээлнүүд: хамалган, хашалган, дайн байлдаан ба дайнай һүүлээрхи хатуу хүндэ сагууд... Ном бүридүүлэгшэд хамтынгаа хүдэлмэри соо үргэн Сэлэнгэ нютагаархинай үндэһэн түүхэ, һуудал, байдал, соёл болбосоролдо хабаатай һонирхолтой мэдээсэлнүүдые бүридхэн харуулаа. Түүхэтэ угай бэшэгүүдһээ баримтанууд, Сэлэнгын аймагаар ажаһуудаг арад зоной урда сагай үйлэ хэрэгүүд, уг гарбал тухайнь мэдээсэлнүүд эндэ дэлгэгдээ. Тус ном эрдэм шэнжэлэгшэдтэ: этнолог, культуролог ба антропологуудта аша туһатай, тэдэнэр хэрэглэмээр зүйлнүүдые эндэ олохо байха гэжэ һанагдана».


Хэр угһаа хойшо Сэлэнгын аймаг баян түүхэтэй, эндэ янза бүриин уг гарбалтан, бага, ехэ отогууд хойно-хойноһоо иишэ сугларһан: Монголой талаһаа элдэб ушараар саг сагта нүүжэ ерэгшэд, Ород гүрэнэй, болон Польшын үнэн алдартанай Никон санаартын хуушан үзэл баримталагшад, Ород гүрэнэй можо бүриһөө газарай һайниие бэдэрэгшэд, мүн хилын харуулда табигдаһан хасагууд, тэдэнээр хамта Ород гүрэнэй хилэ сахихаяа уригдаһан Байгалай баруун эрьеын зургаан эсэгэтэн гэхэ мэтэ. Тиимэһээ түүхын, арад түмэнэй һуудал, байдалай талаар һонирхолтой зүйлнүүд эндэхи газар дайдаар элбэг юм.

Сэлэнгын аймаг 1923 ондо бии болоһон, 2023 ондо тэмдэглэгдэхэ 100 жэлэйнь ойн баярые угтуулан, энэ ном хэблүүлжэ эхилэнхэй гээшэ. «Минии Сэлэнгэ: уг гарбалай һарбаалжангууд, домогууд, намтарнууд, оршон үедэ ажаһуугшадай тоо баримтанууд ном соо бии» гэгдэнэ. Урда сагай аяншалагшад, шэнжэлэгшэд, Джордж Кеннан, С.А. Успенский гэгшэдэй статьянуудые һонирхон уншамаар.


Америкын аяншалагша, улас түрын байдал шэнжэлэгшэ Джордж Кеннанай 1885-1886 онуудаар Сибириин дайдаар ябахадаа бэшэһэн замай тэмдэглэлнүүдһээ хэсэг:

«...Зүүн Сибириин ламын шажанай хиидтэ гансал санаартан ажаһуудаг шанга гуримтай. Дасан хүнэй байра, сэлеэнүүдһээ холуур түбхинэжэ, хурал ном, мүргэл үнгэргэдэг дуганууд ба лама хубарагуудай, дасанай ажалшадай байдаг 50-150 гэрнүүдһээ бүридэнэ.Мүн дасанай найр нааданда ерэгшэдэй саг зуура буужа хонохоор байранууд түхеэрэгдэнхэй. Манай ябаһан сагта Галуута нуурай дасанай гэрнүүдэй дүрбэнэйнь гурбан хуби хооһон байгаа һэн. Томо дуганиинь набша ногоо ургашанхай, хабтагайгаар хэгдэһэн хашаагай тэг дундань байна. Барилгынь түсэб дэлгээн шэнжэхэдэ, тэбхэр дүрбэлжин (квадрат) байха ёһотой аад, мүнөө урдаһаань харахада, гурбан дабхар пирамидашуу түхэлтэйгээр үзэгдөө. Сагаан штукатурка шэдэнхэй хирпиис ханануудтай, карниз, портигынь хара-улаан угалзануудтай... Дуганай шэмэглэл гоё һайханаараа, баян бардамаараа гайхуулаа, тэрэ үнгөөрөөшье, түхэлөөрөөшье һүр дарама бэлэй. Эндэхи нюдэ хужарлуулма бүхы эдлэлыень хаража хүшхэрхөөр бэшэ. Тээ саанахи хоймор талаарнь уран нарин угалзатай модон халхабша табяатай, тэрэнэй урдуур алтарма шара бүдөөр бүригдэнхэй гурбан сэнтиинүүд зэргэлнэ. Шара торгон дэрэнүүдые дээрэнь ябталһан сэнтиинүүд Ехэ Ламын, шэрээтэнэрэй, томо ламанарай һууринууд янзатай...».

И. Самдановай «Япон сэрэгшэдэй хуби заяан» гэһэн дурсалга һонирхолтой. Автор тэрээн соогоо 1945 ондо Галуута нуурай шахта руу асарагдаһан нэгэ батальон япон сэрэгшэд тухай хөөрэнэ. Лагерь № 4-дэ тэдэниие байрлуулна. Тэдэ ажалша, һанаамгай һүбэлгэн, тоо бодолгодо бэрхэ байһандаа, шахтын элдэб оньһондо энэ-тэрэ шэнэдхэлгэ оруулдаг һэн ха. Танилсаад ябахада, тэдэ юрын лэ хүнүүд һэн. Харакири хэнгүй, плендэ ороо хадаа гүрэнэй гэмтэдэй, урбагшадай тоотой болонобди, үнэндөө, дайн гээшые засаг баригшад лэ үүсхэдэг гэжэ тэдэ хэлэдэг һэн ха.


Ёнхор нютагай Дамдинова (Батуева) Мария Цыденжаповна хөөрэнэ:

«Би 1941 ондо түрөөб. Абамнай дайнай түрүүшын үдэрнүүдтэ фронт мордоо. Ябахынгаа урда абамни эжыдэ „ехээр ядалсабал, хоёр багануудаа хүүгэдгүй зондо үгөөрэй“ гэжэ захиһан байгаа. Тиигэжэ Заята бидэ хоёр хүндэ үгтөөбди. Гэбэшье, манай хоёр ехэ ахайнар Намдаг Цыретор хоёр бидэнээ сонхоор гаргажа, гэртээ асардаг һэн. Абынгаа дайнһаа бусахада, булта амиды мэндэ угтажа байгаа бэлэйбди».

Энэ мэтын түүхын бэшэгүүдһээ гадна юрын хүнүүдэй өөһэдынгөө гэр бүлын түүхэ, урда сагһаа эхилээд, колхоз байгуулгын, хамалганай, дайнай дажарай, зүблэлтэ засагай үенүүд тухай дурсаһан хөөрөөнүүдынь тон һонирхолтой. Ном абажа уншабал, сэдьхэлээ баяжуулжа, мэдэсэеэ үргэдхэхэ ушартай.