Буряад арадай түүхэһээ
Илалтын омогорхолой тэмдэг
16 июня 2020
3174
Эсэгэ ороной зүүн хилэ 1943-1952 онуудта хамгаалһан сэрэгшэ, Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараев 1970 ондо, түрэл Доодо — Гол нютагтань хүшөө нээлгэдэ зорюулжа, зургаан бадагһаа бүридэһэн «Хүшөөгэй урда» гэжэ шүлэг бэшэһэн юм.
2020 он Ород Уласта Дурасхаалай болон алдар солын жэл гэжэ нэрлэгдэнхэй. Агууехэ Илалтын 75 жэлэй ойдо зорюулагдаһан дурасхаалай хэмжээ ябуулганууд бүхы гүрэн дотор, хилын саанашье энэ жэлэй эхинһээ боложо байнхай.
Дамба Жалсараев
Ород Уласай айл бүлэ бүхэн үнгэрһэн аймшагтай дайнай гашуудал зоболон мэдэрһэн, дайнай болоһон, болоогүйшье хизаар, можо бүхэнэй дэбисхэр дээрэ дайнда унагша нютагайнгаа хүбүүдэй нангин дурасхаал хүшөөнүүдтэ мүнхэрүүлһэн байна.
Эсэгэ ороной зүүн хилэ 1943-1952 онуудта хамгаалһан сэрэгшэ, Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараев 1970 ондо, түрэл Доодо — Гол нютагтань хүшөө нээлгэдэ зорюулжа, зургаан бадагһаа бүридэһэн ехэ шүлэг бэшэһэн юм. «Хүшөөгэй урда» гэһэн нэрэтэй энэ шүлэгэй эхиндэ дорюун зоной нютагжаһан Доодо — Голдоо, дайнда унаһан баатар сэрэгшэдтэ хандаһан иимэ мүрнүүдые уншанабди:
Хори нютагта
Дуунайм эхин нютагни,
Дуулимхан Доодоголни,
Дайнай гал, холошье һаа,
Дайраа шамайем шэрүүнээр:
Алтан дэлхэй дээрэхи
Амидын жаргал эдлэжэ,
Эдир дундаа ябаһан
Эрхим хүбүүдыш унагаагаа!
Хатуу замда мордоһон
Хайрата аха нүхэдни,
Хари холын газарта
Хаагуур нойрсон хэбтэнэбта даа?..
Дайнһаа бусаагүй хүбүүдээ хүлеэһэн зандаа бурхандаа аялһан хайрата эхэнүүд тухай дурсажа, гуниг дүүрэн мүрнүүдые поэт зорюулаа:
Хүбүүнтнай алуулаа гэһэн
Хүндэһөө хүндэ саарһанда
Эхын зүрхэн мүнөөшье
Этигэнэгүйл даа, этигэнэгүй!
Бурханай хайраар нэгэтэ
Бусахал гэжэ хүлеэнэ.
Хэн юу дуулана хаб гээд
Хэды дахин һурагшалааб?!
«Хүбүүм орожо ерэгшэб...» — гээд
Хүлеэ хүлеэһээр хүгшэднай
Хойно хойноһоо һубарилдан,
Хойто наһандаа мордонол даа.
Харин дайнда ошоод, гэдэргээ бусаагүй сэрэгшэдые саг дайраагүй, бэхи залуу зангаараа нюдэндэ харагданал гээд поэт домоглоно. «Арюунта нангин шуһантнай адхараа бэшэл газарта — бидэнэйнгээ һудаһанда бэхижүүлэн манаа лугшана» гээд поэт батална:
Нютагтаа нэрээ нэрлүүлжэ,
Нүхэдэйнгөө дунда ябанат гэжэ
Таанараа бидэ тоолонобди,
Танайнгаа урда дохинобди!
Хориин дайда
Дамба Жалсараев 1985 ондо нара хараһан «Замай, сагай сууряанууд» гэжэ суглуулбари ном соогоо «Гунан дайдын гушан гурбан дуун» гэжэ үлхөө шүлэгүүдэй цикл хэблүүлһэн юм. 33 дуунай тоодо «Хүшөөгэй дуун» оруулагдаа һэн. Энэ дуунай гол бэень публицистическэ, түүхэ удхалһан түхэлтэй, хүшөөгэй нэрэһээ хөөрөөн үгтэнэ:
Нэрэнүүд, нэрэнүүд... Дүрбэн талаһаам дүүрэн.
Нэрэнүүд, нэрэнүүд... Ямар нэрэ үгыб даа!
Юрын нэрэнүүд. Түрэл нэрэнүүд. Хайрата нэрэнүүд.
Юртэмсэ дээрэ тэдэниие зүүһэн хүбүүд
Ниислэл Москваһаа холын Берлин хүрэтэр
Ниитын олон булашанууд соогуур хэбтэнэд.
Хүшөөдэ нэрэнь зурагдаһан сэрэгшэдэй нюдөөр нютагайнгаа байдал хёрхоор хаража, амжалтада баярлажа, алдуу дутуудань һанаагаа зобон голхоржо байһан тухай хүшөө дуулана, элдин дайдаяа бүри һайхан болгохые нютагайнгаа зондо юрөөнэ.
Харин шүлэгэй һүүл дүрбэн мүрһөө бүридэһэн философско уянгын түхэлтэй тодо тобшолол боложо үгэнэ:
Гансаш тосхоной бэшэ, — би дэлхэйн тэгэндэб!
Газар газарай хүнүүд, ерэжэ байгыт намда.
Би — гансал гашуудалай дурасхаал бэшэлби,
Би — гайхалтай ехэ илалтын омогорхолой тэмдэгби!
Холын дайнай газарта унаһан баатар хүбүүдтээ нютагай зон хүшөө бодхооходоо, бүхы байра байдалдаа, сээжэ зүрхэн соогоо хэтэ мүнхын дурасхаал болгон тахижа байбал, баатаршалгань, нэрэ солонь мартагдахагүй гэжэ поэт түүрээнэ.
Дамба Жалсараев
Ород Уласай айл бүлэ бүхэн үнгэрһэн аймшагтай дайнай гашуудал зоболон мэдэрһэн, дайнай болоһон, болоогүйшье хизаар, можо бүхэнэй дэбисхэр дээрэ дайнда унагша нютагайнгаа хүбүүдэй нангин дурасхаал хүшөөнүүдтэ мүнхэрүүлһэн байна.
Эсэгэ ороной зүүн хилэ 1943-1952 онуудта хамгаалһан сэрэгшэ, Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараев 1970 ондо, түрэл Доодо — Гол нютагтань хүшөө нээлгэдэ зорюулжа, зургаан бадагһаа бүридэһэн ехэ шүлэг бэшэһэн юм. «Хүшөөгэй урда» гэһэн нэрэтэй энэ шүлэгэй эхиндэ дорюун зоной нютагжаһан Доодо — Голдоо, дайнда унаһан баатар сэрэгшэдтэ хандаһан иимэ мүрнүүдые уншанабди:
Хори нютагта
Дуунайм эхин нютагни,
Дуулимхан Доодоголни,
Дайнай гал, холошье һаа,
Дайраа шамайем шэрүүнээр:
Алтан дэлхэй дээрэхи
Амидын жаргал эдлэжэ,
Эдир дундаа ябаһан
Эрхим хүбүүдыш унагаагаа!
Хатуу замда мордоһон
Хайрата аха нүхэдни,
Хари холын газарта
Хаагуур нойрсон хэбтэнэбта даа?..
Дайнһаа бусаагүй хүбүүдээ хүлеэһэн зандаа бурхандаа аялһан хайрата эхэнүүд тухай дурсажа, гуниг дүүрэн мүрнүүдые поэт зорюулаа:
Хүбүүнтнай алуулаа гэһэн
Хүндэһөө хүндэ саарһанда
Эхын зүрхэн мүнөөшье
Этигэнэгүйл даа, этигэнэгүй!
Бурханай хайраар нэгэтэ
Бусахал гэжэ хүлеэнэ.
Хэн юу дуулана хаб гээд
Хэды дахин һурагшалааб?!
«Хүбүүм орожо ерэгшэб...» — гээд
Хүлеэ хүлеэһээр хүгшэднай
Хойно хойноһоо һубарилдан,
Хойто наһандаа мордонол даа.
Харин дайнда ошоод, гэдэргээ бусаагүй сэрэгшэдые саг дайраагүй, бэхи залуу зангаараа нюдэндэ харагданал гээд поэт домоглоно. «Арюунта нангин шуһантнай адхараа бэшэл газарта — бидэнэйнгээ һудаһанда бэхижүүлэн манаа лугшана» гээд поэт батална:
Нютагтаа нэрээ нэрлүүлжэ,
Нүхэдэйнгөө дунда ябанат гэжэ
Таанараа бидэ тоолонобди,
Танайнгаа урда дохинобди!
Хориин дайда
Дамба Жалсараев 1985 ондо нара хараһан «Замай, сагай сууряанууд» гэжэ суглуулбари ном соогоо «Гунан дайдын гушан гурбан дуун» гэжэ үлхөө шүлэгүүдэй цикл хэблүүлһэн юм. 33 дуунай тоодо «Хүшөөгэй дуун» оруулагдаа һэн. Энэ дуунай гол бэень публицистическэ, түүхэ удхалһан түхэлтэй, хүшөөгэй нэрэһээ хөөрөөн үгтэнэ:
Нэрэнүүд, нэрэнүүд... Дүрбэн талаһаам дүүрэн.
Нэрэнүүд, нэрэнүүд... Ямар нэрэ үгыб даа!
Юрын нэрэнүүд. Түрэл нэрэнүүд. Хайрата нэрэнүүд.
Юртэмсэ дээрэ тэдэниие зүүһэн хүбүүд
Ниислэл Москваһаа холын Берлин хүрэтэр
Ниитын олон булашанууд соогуур хэбтэнэд.
Хүшөөдэ нэрэнь зурагдаһан сэрэгшэдэй нюдөөр нютагайнгаа байдал хёрхоор хаража, амжалтада баярлажа, алдуу дутуудань һанаагаа зобон голхоржо байһан тухай хүшөө дуулана, элдин дайдаяа бүри һайхан болгохые нютагайнгаа зондо юрөөнэ.
Харин шүлэгэй һүүл дүрбэн мүрһөө бүридэһэн философско уянгын түхэлтэй тодо тобшолол боложо үгэнэ:
Гансаш тосхоной бэшэ, — би дэлхэйн тэгэндэб!
Газар газарай хүнүүд, ерэжэ байгыт намда.
Би — гансал гашуудалай дурасхаал бэшэлби,
Би — гайхалтай ехэ илалтын омогорхолой тэмдэгби!
Холын дайнай газарта унаһан баатар хүбүүдтээ нютагай зон хүшөө бодхооходоо, бүхы байра байдалдаа, сээжэ зүрхэн соогоо хэтэ мүнхын дурасхаал болгон тахижа байбал, баатаршалгань, нэрэ солонь мартагдахагүй гэжэ поэт түүрээнэ.