«Монголой нюуса тобшо» соохи морид

Хэтэ сагһаа монгол туургатан хүлэг унаагаа «морин эрдэни» гэжэ хүндэтэйгээр нэрлэжэ, хани халуунаар хандажа, харууһалжа ябадаг байһаниинь мэдээжэ. Малша арадай хүүгэдшье балшар багаһаа ардагай дэлһэ адхажа, хүбүүд басагад илгаагүй шуран, солбон, зоригтойнууд, 3-4 наһанһаа урилдаанай моридые унаха хабатайгаар хүмүүжэгдэдэгынь гайхалгүй. Үдэр бүриин ажал хэрэгтэ, аян замда, дайн сэрэгтэшье багахан бэетэй аад, туйлай шэрхи монгол морид эзэдтээ хүн мэтэ бэльгүүн сэсэнээ, үнэн сэхэеэ, эсэшэ сусашагүй шандааһа шадалаа харуулжа шадаа. Эртэ урдын үльгэр домогто үе сагуудһаа эхилээд, Чингис-хаанай дайшалхы харгы замуудаар, Эсэгын дайнайшье талмайнуудаар туг мэтэ дэлһэтэй, торгон һамбай, һүүлтэй хүлэгүүд хоногшын газарые ходоро харайлдан, эдеэ хоолгүй удаан тэсэмгэй, саһа шуурган соогуур бэлээр бээрэсэгүй үһэрхэг, үргэн ехэ уһа голнуудые һэтэ һамаран, сабшалдаха газартань туруунай хурсаар сабшалдан, эрэлхэг байлдаашын һүртэй дүрэ үзүүлжэ, гайхал, омогорхол татан, сэрэгшэдэй сэдьхэл зүрхэ, дурыень буляажа, нилээд суурхаһан. Түрүүшээр ондоо гоё моридой хажууда үзэмжэгүйгөөр харагдан голуулбашье, жабхалан түгэс дээдынгээ шэнжые ялас гэмээр мандуулжа амжаһан түүхэтэй. Монгол туургатанай сэгнэшэгүй баялигай арюун һайхан зүйл болохо морин эрдэниин солые дуудангаа, Чингис-богдын агууехэ үе саг харуулһан, жэнхэни монгол хүлэгүүдэй жүһэ, нэрые мүнхэлһэн «Монголой нюуса тобшо» туужаһаа хэдэн баримтануудые түүбэрилэн дурдабал иимэ байна:

I. 3. «Торголжин баян Борогчин гуа һамгатаяа....дааритай боро хоёр хүлэг моритой һэн»

24. «Бодончар ураг түрэл гэжэ тоологдохогүйдөө, ...голдоо дааритай, годли һүүлтэй орог-шонхор (һаарал) мориёо унажа, ...Онон мүрэн руу зорижо ошобо».

55.«Чилэдү хурдан ухаа моринойнгоо гуяые ташуурдажа, яаран, Онон мүрэн өөдэ зугадаба».

II.80. «Тэмүүжинэй шугы соо 3 хоноод, одоо хария гэжэ морео хүтэлөөд ябахадань, моринһоонь эмээлынь мултаран унаба. Эрьежэ харахадань, эмээлэйнь олом, хүмэлдэргэ хэбээрээ аад, мултарһан байба. «олом мултаржа болохошье һаа, хүмэлдэргэ яагаад мултархаб? Тэнгэри һаатуулжа байгаа болобо гү?»

87. «Сорхон-шар ...ама сагаан һубай хулагша гүүгээ (Тэмүүжиндэ) унуулжа, эмээл хэтэгүйгөөр ябуулба».

90. «Нэгэ үдэр гэрэйнь газаа байһан 8 шарга агтые дээрмэшэд ерэжэ, нюдэн дээрэнь туужа абаашахадань, Тэмүүжин дүүнэртэеэ ябаган тула хараһаар гээгдэбэ. Бэлгүтэй набтар хонгор морео унажа, тарбага агнахаа ябашаһан байгаа».

90. «Тэрэ хүбүүн (Боорчи) ...набтар хонгорыень табюулжа, орог-һаарал мори Тэмүүжиндэ унуулба. Өөрөө хурдан ухаа мори унаба».

91. «Тэдээнэй дундаһаа нэгэ сагаан моритой, улаан дэгэлтэй хүн урга барижа, гансаараа хүсэжэ ерэбэ...»

94. «Боорчи эсэгэдээ хэлэнгүйгөөр бүхэтэр хонгороо унажа, Бэлгүтэйтэй хамта ерэбэ».

III.117. «Тэмүүжин ...Тогтоагай һубай халюуниие Жамууха андадаа унуулба. Жамууха харюудань ...Дайр-Усунай эбэртэ эшэгэн сагаан мориие Тэмүүжиндэ унуулба».

IV.147. «Баһа Чингис хаан хэлэбэ: „Хүйтэн гэдэг газар ...уула дээрэһээ харбажа, минии байлдаанай ама сагаан хула моринойм амаргал хүзүүе хэн шархатуулаа һэм? Ама сагаан хула моринойм амаргал хүзүүе харбаһанайш түлөө Зэбэ гэжэ нэрэ үгэе“.

V.149. „Шара тэбсэг дээрэ ....эзэнэй нойр хүрэжэ, толбото боро моринойнгоо дэлһэн дээрэ ташуураа тулажа унтаад, нэгэ зүүдэ хараба:

Гурбан хара тугтай
Гурбан зуун дайсан байна...
Хушууша баатарынь
Зээрдэ морёо унажа,
Зэбэтэ һуршаяа дэлижэ,
Бата хуягаа үмдэжэ,
Бараан һахалаа эльбэжэ...
Зүү мэтэ жэрбэлзэжэ,
Утаһа мэтэ улалзажа ябана“.
Шигихутаг улабар шаргал морииень унаад, шара тэбсэг хүрөөд, шалгажа һайтар харахадань, бараан тугые хиисхэһэн балмад дайсанай сэрэг ерэжэ ябаба..
Сайд баатар Боорчи һаарал мориндоо мордожо, дайсанай урдаһаа ошобо. Чуу Мэргэн дайсанай толгойе таһа харбажа, унаһан зээрдэ халзан морииень барижа ерээд, эзэндээ үгэбэ. Эзэнэй тэрэ мориие унаад үзэхэдэнь, ниидэхэ шубуун, хиидэхэ һалхин байба.

VI.177. Чингис хаан Тоорил (Ван) хаанда хэлэбэ: „Гүр хаанһаа һалажа, Уйгур нютаг ба Тангуд газараар тэнэжэ, табан ямаа шүргэлэн һаажа, тэмээнэй шуһа ханажа эдиһээр, ганса һохор халюун моритой хүрэжэ ерээлши. ...Есүхэй хаан эсэгэтэймни урдань анда бололсоһыетнай һанажа, ...шамайе ядаржа ерэбэ гэжэ губшуур (олонһоо татабари, бадар суглуулха) татажа үгөө һэмнайб“.

184. „Халиударай моринь хурдан..., Чаурханай моринь хашан тула ...Итүргэнэй алтан эмээлтэй хара моринойнь гуяын мяхые хойшоо таһартар харбаба“.

VII.193. „Зэбэ Хубилай хоёр ...Саарь хээртэ ...найманай харуултай ушарба. Тэдэ харилсан тулалдажа байгаад, найманай харуулда манай харуул эмээлтэй эсэнхэй һаарал мориео абтаба“.

IХ.216.» Баһа Чингис хаан Усун үбгэндэ айладхаба: " ...Монголой түрын еһондо ...ахамад үеын хүнөө бэхи болгодог заншалтай тула Усун үбгэниие бэхи болгое. ....Сагаан дэгэл үмдэжэ, сагаан мори унажа, дээдэ һуурида һуужа, он һарые һунгажа байг лэ" гэжэ зарлиг буулгаба«.

Х.239. «Хэргисэй ноёд Эди, Инал, Алдиэр, Үлүбэг-тигинэр ниилэн орожо, сагаан шонхор, сагаан мори, хара булга абажа ерээд, Зүчитэй уулзаба.
Хэргисэй түмэнэй ноёд ...Чингис хаанда сагаан шонхорнуудые, сагаан моридые, хара булгануудаа бэлэглэжэ уулзаба».

ХII.265. «...нохой жэлэй (1226 он) намар Чингис хаан тангад уластай байлдахаар мордобо. Зуураа үбэл замда ябахадань, Арбухада хулан олон байжа, Чингис хаан аба хайдагта гарахадаа, толбото боро морёо унажа ябаба. Һүрэг хуланай гэнтэ гүйлдэжэ ерэхэлээрнь, толбото боро моринь үргэжэ, будхан гэхэдээ, Чингис хааниие унагааба. Хаанай бэе шэлээрхэжэ, Цоорха гэжэ газар буугаа һэн»...

267. «Чингис хаан Цаст уулаһаа зөөжэ, Яргай хотодо бууба. ...Бурхан Чингис хаантай уулзахаяа ерэбэ. ...алтан һүмэ түрүүтэй, алтан, мүнгэн аяга һаба юһэн юһые, хүбүүд үхидые юһэн юһэ, мори, тэмээ юһэн юһые бэлэглэжэ асархадань, Бурханиие үүдэнэй газаа тээ бараалхуулба. Тэрэ уулзаха үедэнь Чингис хаанай зосоо муухай болобо».

268. «Тангад уласые һүнөөн дараад, гахай жэл (1227 он) долоодохи һарын 12-то Түрэмгий .балгааһанда («Алтан тобшоһоо») Чингис хаан тэнгэридэ халиба. ...Эзэнэй алтан хүүрые хасаг тэргэдэ тээжэ хүндэтэ газарта ерэхэдэнь, ...Зөөлэн хүрьһэндэ хасаг тэргэнь буладаа хүрэтэрөө шаагдажа, табан хүлэгөөр хүдэлгэжэ ядан зобоходонь, Сүнэдэй Гилүгэтэй баатар иигэжэ ушарыень мэдүүлбэ:

«Хүхэ мүнхэ тэнгэриһээ заяатай түрэһэн
Хүлэг богдо эзэмни!
Хүр ехэ уласаа орхижо ошобо гээшэ гүш?
Түбшэн баатар байгуулһан түрэшни,
Түгэс заяата хатад, хүбүүдшни,
Түрэһэн эхэ газар уһаншни
Тэмүүжин эзэн шамаяаа хүлеэжэ байна. ...
Хари тангадые олон гэжэ
Хатад үхидыень һайхан гэжэ
Хамаг Монголоо мартаа гүш,
Хайрата эзэмни!
Халуун амииешни алдабашье,
Хас эрдэни мэтэ хүүрыешни
Хамгаалан абажа хария, эзэмни!...
Хаан эзэн хайралан үршөөбэ,
Хасаг тэргэнь хангирган хүдэлбэ....

274. „Үгэдэй хаан зарлиг буулгаба: „Чормаган хорчи, тэрэ газарта захирагша (тамгаша) боложо, шара алта, шарамал шэмэглэл, хоргой, магнал, хиб, торго, субад тана, ута хүзүүтэй, үндэр хүлтэй аргамаг мори, ашаанай тэмээ, луус зэргын юумые жэл бүри хүргэн ерүүлжэ байгты“.

279. “ ...Баһа олон аха дүү эрэ сэрэг, агта мори удаа дараалан арад зонһоо суглуулаа һаа, тэдээнэй эдихэ хоол арадһаа татабарилан абахань буруу. Зүг зүгэй мянгатан бүриһөө гүүнүүдые гаргажа, тэдэниие һааха һаалишан, адуулха нютагай хүнүүдые томилжо, хүлһыень түлэе».

280. «Тэндэһээ Үгэдэй хаан айладхаба: » ...Үртөө табюулжа, замшан, улаашаниие гаргабал, олон улад иргэндэ амгалан болохо һэн. ...Гүүнүүдые суглуулжа, унагашадые һуулгаба. ...Замшан, улаашаниие гаргуулжа, ...замай нэгэ һуурин үртөөдэ 20 улаашаниие гаргаба. Һуури бүхэнэй улаагай мори, ...һаалиин гүү, ...ашаха тэргэ зэргые тогтооһон хэмжээгээр бэлэдхэбэ.
Даажа байһан хүнүүдэй «Охор дээһэ дутаабалынь, уралайнь хахадые отолхо, халбага тэлүүр дутаабалынь, хамарайнь хахадые отолхо» — гэжэ зарлиг буулгаба.

Ай, хөөрхэй, набтархан бэетэй, томо тархитай, табгай бүхэтэй, дэлһэ һүүл элбэгтэй, бүхэ голтой монгол үүлтэрэй морин-эрдэни, шамайе магтаагүй дуун, шүлэг, үльгэр туули байхагүй. Аяар холын 6 мянган жэлэй хээрэ ябаһан зэрлиг адуу монгол хүн анха түрүүн олоод, гэртээ асаржа һургаад, «Хээр» гэжэ нэрлээ гэхэ. Хээрын морид тиихэдэ жэгдэ хүрин нооһотой байжа, «хээр» гэһэн жүһын удха тэрэ сагһаа гараһан хэбэртэй. Азарга гүүн хоёрой хилгааһан утаһата морин хуурай инсагаалхада, хэнэйшье үрэ зүрхэн шэмшэрэн хөөрэжэ, омогорхол баяраар халижа, сэнхир аласууд руу далита эмнигээрээ дүүлихэ мэдэрэлдэ абтахал.